Dławiący wiatr historii

Dwa wydarzenia poprzedzające o dekadę upadek muru – nowa polityka ekonomiczna Chin i powstanie Islamskiej Republiki Iranu - nie budziły niepokoju. Chiny budziły pewne zainteresowanie i ostrożną nadzieję, Iran zdumienie, że może nowy Lenin Trzeciego Świata nie jest tak sympatyczny, jak się pewnemu hodowcy orzeszków zdawało. Hodowca orzeszków (znany również jako pobożny prezydent USA), próbował wyzwolić uwięzionych w Teheranie pracowników amerykańskiej ambasady, ale dostarczył wyłącznie dowodów słabości i nieudolności ostatniego supermocarstwa, wzmacniając tym morale postępowych sił całego świata.

Władcy Chin, po dziesięciu latach nowej polityki ekonomicznej zderzyli się z żądaniami swobód politycznych i przejechali po żądających człogami. Świat nadal mógł jednak nieść wysoko sztandar Solidarności i ufnie wkraczał w nową, postzimnowojenną epokę, niedoceniając potęgi postmodernistycznego bełkotu, która wtedy wydawała się zaledwie kojącym szumem fal niby uczonych głosów.           

W Polsce ludzie przeżywali euforię, brak papieru toaletowego i niedobory wszystkiego innego wywołały niekłamaną tęsknotę do demokracji (z umiarkowaną potrzebą jej zdefiniowania). Ciekawie przedstawił to Aleksandr Kwaśniewski w rozmowie w redakcji „Gazety Wyborczej” z okazji 32 rocznicy wyborów 4 czerwca 1989 roku:     

„Pamiętam do dziś spotkanie w Koszalińskich Zakładach Elektrycznych "Kazel", gdzie pracownikami byli głównie ludzie 25-45-letni. Albo inżynierowie, albo technicy, a sama fabryka była nowoczesna. Spotkanie było bardzo dobre, rozmawialiśmy - nie było żadnej agresji czy nieprzychylnych gestów. Z ich nastroju wnioskowałem czy wręcz widziałem w ich oczach, że ich już nie da się przekonać. To był już moment, w którym ludzie powiedzieli jasno: my już nie chcemy żadnego socjalizmu bez wypaczeń, my już nie chcemy żadnej demokratyzacji, my po prostu chcemy demokracji. I to był dla mnie moment przełomowy: zobaczyłem, że te wybory są nie do wygrania. Bo to, co myśmy proponowali, to były dalsze kroki w kierunku demokratyzacji i poprawiania socjalizmu.”

Burzenie jest łatwiejsze od budowania, szczególnie, jeśli pokonani nie sięgają po broń. Kwaśniewski przyznaje, że przegrana była zwycięstwem również dla przegranych. Lech Wałęsa męczył się trochę z trudnym słowem „pluralizm”, laicka lewica spijała miód z ust pani Thatcher i stanowczo odmawiała pamiętania, że Kościół jest instytucją równie niechętną demokracji jak marksizm. Niewidzialna ręka rynku miała teraz załatwić nam wszystko po znajomości.         

Niewidzialna ręka rynku nie jest jakimś absurdalnym pomysłem, co łatwo wyjaśnić na przykładzie zaopatrzenia wielkiego miasta. Ilekroć pozostawiamy troskę o to zaopatrzenie rynkowi, wszystko idzie w miarę gładko, ilekroć zabiera się za to władca i poleca swoim urzędnikom, żeby to załatwili, kończy się tragedią. Władca i jego urzędnicy są potrzebni, żeby były drogi i żeby te drogi były bezpieczne, jak również, żeby gangi nie wymuszały okupu, a kartele nie dyktowały cen. Niewidzialna ręka rynku nie jest wielozadaniowym robotem, który automatycznie załatwia wszystko wraz z upadkiem muru. Zrozumienie tego wszystkiego wcale nie jest łatwe i częściej pomaga tu długa tradycja niż centralne planowanie działania niewidzialnej ręki w rewolucyjnych warunkach generalnej przebudowy.

Czy Aleksander Kwaśniewski ma rację, stwierdzając że to co się stało było najlepsze, że inne rozwiązania przyniosłyby gorsze rezultaty? Nie znam odpowiedzi na tak postawione pytanie. Wiemy, że po dwóch latach wiara w czarodziejską moc demokracji zaczęła tracić urok, demokraci skoczyli sobie do gardeł, niewidzialną rękę rynku posadzono na ławie oskarżonych z zarzutem współpracy z gangsterami. Adam Smith wiedział o takiej  możliwości z własnych doświadczeń i z obserwacji pokoleń swoich poprzedników. Nasi budowniczy transformacji korzystali z wiedzy książkowej i w pośpiechu budowali instytucje, które teoretycznie miały temu zapobiec. Lud był przekonany, że pierwszy milion trzeba ukraść, nadzieja na to, że ruszymy z posad ziemię, gasła w oczach, zmieniając się w przekonanie, że obietnica  wolności, równości i braterstwa była szemrana, że obiecujący ruszenie z posad ziemi biegli chyżo po posady, zaś prywatyzacja okazała się wielką okazją do wyłonienia nowej awangardy narodu. Lech Walęsa obiecywał puszczanie oszustów w skarpetkach, prasa nie miała czasu na pokazywanie uczciwości i rzetelności i utrwalała przekonanie, że nowy ład to złodziejski ład.  

Oczywiście Kwaśniewski ma rację. Z chaosu na scenie politycznej i, tak, ogromu nieuczciwych działań na rynku, wyłaniało się więcej zjawisk pozytywnych niż negatywnych. Nikt nie bawił się jednak w mierzenie i ważenie. Wyłaniająca się w tych warunkach demokracja, zamiast akceptacji pluralizmu i parlamentarnego rozstrzygania sporów prowadziła do radykalizacji postaw społecznych. Nie tylko u nas. Jak pisał później Wacław Hawel, gubiła ludzi nadzieja na cud, niecierpliwość i zdumienie, że cud nie nastąpił z dnia na dzień.

Cud w gospodarce to lata zmian, początkowo rewolucyjnych, potem wymagających stopniowych korekt. Tymczasem w przyspieszonym trybie zmieniano rządy, mieliśmy pluralizm z zadyszką, nikt nie miał czasu na dyskusje, ani na pokazanie rozmiarów swojej sprawności/nieudolności.

Zasada mandatu na cztery lata i zgody, że potem mogą przyjść inni, których mogę  niecierpieć, ale którzy są równouprawnieni do otrzymania mandatu jak ja, okazała się łatwiejsza do zaakceptowania przez byłych komunistów niż przez byłą antykomunistyczną opozycję. Totalitarna pokusa drzemała nadal pod przykrywką pluralizmu.                                                

Niedoskonała ręka rynku czyniła cuda, a im bardziej udawało się zasypać przepaść do zachodniego świata, tym głośniej podnosiły się głosy wołające „Polska w ruinie”. Racjonalna krytyka wad i poszukiwanie środków naprawy to nie jest droga prowadząca do szybkiego pozyskania wyborców. W walce o to, kto dalej wyprowadzi wyborców w pole, konieczna jest nieustanna radykalizacja i polaryzacja.

Polska scena polityczna jest tylko jednym z licznych podwórek Wielkiego Świata. Znużenie demokracją widzimy dziś niemal wszędzie, chociaż zupełnie otware NIE dla demokracji głoszą tylko zwolennicy islamskiej teokracji. Ich zdaniem demokracja jest zepsuciem, powoduje zniewolenie kobiet, pochwałę homoseksulizmu i ogólny rozkład moralny. Wiara w zwycięstwo światowego kalifatu nigdy nie była tak silna. (Kościół katolicki ma jednak nadzieję, że zwyciężą wartości chrześcijańskie i to żołnierze Chrystusa odrzucą demokrację i inne zagrożenia.)

Racjonalizm zazwyczaj nie bierze pod uwagę psychologii tłumu. Oczywiście, kiedy mówimy racjonalizm, musimy to pojęcie odnieść od jakiegoś celu. Jeśli celem jest zdobycie i utrzymanie władzy, psychologia tłumu jest ważniejsza niż zastanawianie się nad drogą do uwolnienia ludzkiego potencjału, zastanawianie się nad poprawą jakości oświaty, redukcją bezrobocia, czy zapewnienie zwyczajnej ciepłej wody w kranie. Tłum potrzebuje prostych haseł, symboli, wiary i wspólnego wroga. Psychologia tłumu nie jest skomplikowana. Możemy ją ubrać w teorię rasy, zawsze wylezie polityka tożsamości (czyli takie lub inne, kto ty jesteś, Polak mały), zawsze potrzebny będzie wróg, którym można straszyć dzieci.

Ostatnie supermocarstwo reprezentuje imperializm, kolonializm, białą supremację i wszechstronną opresję, postępowcy mają to już opracowane. Chińczycy mają wrażenie, że niebawem będą mogły rzucić rękawicę w walce o pierwszeństwo wśród narodów świata. Islamska Republika Iranu ufa, że z pomocą Allaha demokrację można będzie niebawem obalić, a z Chińczykami jakoś uda się dogadać, Rosjanie i Turcy marzą podobnie, ale patrzą na siebie podejrzliwie. Demokratyczne narody pozwalają się prowadzić przez niewidzialną rękę zjednoczonego bełkotu. W Polsce biały lewicowy mężczyzna stanowczo przeciwstawia się kaczyzmowi. Twierdzi, że walczy o demokrację równość wolność i bratestwo. Obawiam się, że zaczynamy czekanie na brak papieru toaletowego i niedobory wszystkiego innego. Nieliczni uciekinierzy z prawdziwie  koszmarnego świata wzywają do opamiętania się i obrony liberalnych wartości. Nazywają ich  prawicą, islamofobami i faszystami. Dławiący wiatr historii wydaje się nasilać z godziny na godzinę.