Zmiana reżimu w Iranie jest możliwa tylko przez wspieranie jego mniejszości etnicznych

Grupy etniczne w całym Iranie stały się kluczową siłą

Zrozumienie peryferii Iranu i skarg tamtejszych mniejszości etnicznych jest kluczowe dla opracowania strategii zmiany reżimu w Iranie.

Szacuje się, że populacja Iranu wynosi około 87 milionów, z czego mniej więcej połowa to etniczni Persowie, którzy przeważnie mieszkają w centralnym Iranie, a reszta to Kurdowie, Beludżowie, Azerowie, Arabowie, Turkmeni, Lurowie i przedstawiciele kaspijskich grup etnicznych. Chociaż kolejne reżimy w Iranie odniosły sukces w walce z powstaniami etnicznymi, przegrały ideologiczną i polityczną wojnę z dążeniami mniejszości do autonomii lub niepodległości.

Od założenia współczesnego Iranu w 1925 r. w regionach etnicznych kraju nie było dużego poparcia dla rządu centralnego ani jego ideologii i polityki. Państwo postrzegało zatem mniejszości etniczne i ich walkę polityczną o przetrwanie jako egzystencjalne zagrożenie dla swojej integralności. Niemniej, poprzez rosnący sprzeciw wobec polityki mniejszościowej reżimu i systematycznej dyskryminacji, grupy etniczne w całym Iranie stały się kluczową siłą, zmieniając politykę mniejszościową i mobilizację etniczną w ważną przestrzeń oporu i ruchu na rzecz zmian politycznych w kraju.

Geopolityczne znaczenie regionów etnicznych Iranu

Trzy czynniki sprawiły, że Iran stał się kluczowym graczem regionalnym: jego położenie geostrategiczne, ogromne zasoby naturalne i kapitał ludzki.

Geografia odgrywa kluczową rolę w dążeniu Iranu do stania się regionalną potęgą, ponieważ państwo leży na strategicznym skrzyżowaniu Bliskiego Wschodu, Azji Środkowej, Kaukazu i subkontynentu indyjskiego, graniczy z Morzem Kaspijskim, Arabskim i Zatoką Omańską.

Przez prowincje graniczne reżim uzyskuje dostęp do świata zewnętrznego oraz swoich pełnomocników i „kolonii” (tj. Iraku, Libanu, Syrii i Gazy). Dlatego polityka wewnętrzna i zagraniczna Iranu wywiera silny wpływ na grupy etniczne w regionach przygranicznych. Biorąc pod uwagę fakt, że mniejszości etniczne mają silne więzi kulturowe i etniczne z grupami etnicznymi w sąsiednich państwach, ich naciski na większe samostanowienie i autonomię polityczną mogą potencjalnie doprowadzić do zjednoczenia z ich krewnymi. Rola „państw pokrewnych” we wspieraniu swoich grup etnicznych moralnie i materialnie za granicą ma zatem ogromne znaczenie strategiczne.

Beludżystan leży u ujścia Cieśniny Ormuz, która jest najważniejszym na świecie wąskim gardłem transportu ropy naftowej ze względu na duże ilości ropy, które przez nią przepływają. Obszar ten ma ogromny potencjał, aby stać się regionalnym węzłem komunikacyjnym i stał się kluczową częścią chińskiej Inicjatywy Pasa i Szlaku (BRI).

Biorąc pod uwagę położenie geograficzne Iranu między Półwyspem Arabskim, Azją Środkową i Azją Południową, zaangażowanie go w ramach Inicjatywy Pasa i Szlaku jest niezbędne do realizacji szlaku handlowego BRI dla Chin. W szczególności Południowego Korytarza BRI, który będzie przebiegał przez Azję Środkową, Iran, Turcję i Bałkany. Stąd ostateczny sukces BRI zależy w dużej mierze od udziału i wsparcia Iranu. Znaczenie Iranu z kolei zależy w dużej mierze od bezpieczeństwa regionów granicznych i wyzwań politycznych, jakie one stwarzają.

Od połowy pierwszej dekady XXI wieku, po serii gwałtownych starć między reżimem a grupami etnicznymi, elity wojskowe i polityczne Iranu martwiły się możliwym scenariuszem „wojny hybrydowej”, która zagroziłaby przetrwaniu reżimu w przyszłości. Taka wojna hybrydowa oznaczałaby powszechne protesty mniejszości etnicznych zbiegające się z zewnętrznym atakiem wojskowym. Aby stawić czoła temu niebezpieczeństwu, od początku lat 2010. Iran zmieniał swoją doktrynę obronną/odstraszającą, dodając wymiar ofensywny poprzez przyjęcie doktryny „obrony wysuniętej”, która oznacza, że Iran powinien walczyć ze swoimi przeciwnikami poza swoimi granicami, aby zapobiec konfliktowi wewnątrz Iranu.

W lipcu 2022 r. szef sztabu irańskich sił zbrojnych, generał dywizji Mohammad Hossein Baqeri, ostrzegał przed trudną i skomplikowaną „wojną hybrydową”, którą wrogowie prowadzą przeciwko Republice Islamskiej. Dlatego podkreślił „konieczność ciągłego doskonalenia siły odstraszającej Iranu”, aby móc jednocześnie stawić czoła zewnętrznym „zagrożeniom wojskowym” i wewnętrznym „zagrożeniom bezpieczeństwa”. [1]

W rzeczywistości irańska doktryna wojskowa „obrony wysuniętej” – angażowanie wrogów poza Iranem – pokazuje jego podatność na ataki w kraju, ponieważ Iran obawia się przegrania strategicznej „wojny hybrydowej”, gdyby został zaatakowany i jeśli w całym kraju wybuchnie rewolucja antyreżimowa. Irańskie społeczeństwo i konglomerat etniczny są bardzo kruche i podatne na załamanie pod wpływem mniej lub bardziej obcej ingerencji połączonej z wewnętrznymi niepokojami.

Kapitał ludzki

Ponieważ Iran jest reżimem autorytarnym i prowadzi politykę ekspansji militarnej za granicą, Teheran rozpaczliwie potrzebuje kapitału ludzkiego mniejszości etnicznych, które stanowią połowę jego populacji. Duża populacja Iranu zapewniła mu największą pulę ludzi w wieku poborowym spośród wszystkich państw Zatoki Perskiej, ale podziały etniczne w tej populacji stwarzają szereg poważnych wyzwań politycznych, problemów związanych z bezpieczeństwem i problemów gospodarczych.

Konstytucja Islamskiej Republiki Iranu wymaga, aby wszyscy mężczyźni powyżej 18 roku życia służyli w Siłach Zbrojnych Iranu. Przynajmniej połowa regularnych sił zbrojnych Iranu składa się zatem z żołnierzy powołanych z mniejszości etnicznych. Jednak Persowie stanowią prawie 80 procent kadry oficerskiej ze względu na nieufność armii wobec nieperskich grup etnicznych.

Ponadto żołnierze z mniejszości etnicznych  nie mogą służyć w swoich regionach etnicznych. Ma to na celu zapewnienie, że wojsko nie odegra roli dzielącej, jeśli napięcie etniczne w Iranie wzrośnie. Jednak poważny konflikt etniczny może prowadzić do dezercji w siłach zbrojnych i negatywnie wpłynąć na skuteczność i morale armii irańskiej. Byłoby to podobne do protestów z 1979 r., kiedy rewolucja nabrała rozpędu i wybuchły walki w niektórych jednostkach armii między żołnierzami lojalnymi wobec szacha a zwolennikami Chomeiniego. Sytuacja ta osłabiła wewnętrzne więzi wojska, ponieważ wielu żołnierzy odmówiło wykonywania rozkazów, a wielu poborowych zdezerterowało.

Obecne możliwości militarne Iranu są zatem w dużym stopniu uzależnione od jego demografii. Iran jest zdecydowanie najludniejszym państwem Zatoki Perskiej, co daje mu ogromną potencjalną przewagę w budowaniu sił zbrojnych. Jednocześnie ta baza ludzka jest głęboko podzielona etnicznie, a zdolność Iranu do manipulowania nią i przekształcania jej w siłę militarną w służbie rządu do tej pory była skuteczna, ale w sytuacji konfliktu etnicznego mniejszości w armii mogą również prowadzić sabotaż.

Mniejszości etniczne Iranu stanowią większość klasy robotniczej. Warto zauważyć, że Iranowi udało się szczególnie wykorzystać Azerów w budowaniu swojego narodu. Wielu z nich jest dobrze zintegrowanych ze społeczeństwem perskim i dlatego są obecni we wszystkich warstwach społeczno-ekonomicznych i politycznych (np. najwyższy przywódca Ali Chamenei jest pochodzenia azerskiego).

Jeśli w Iranie będą poważne niepokoje polityczne, niedobory siły roboczej spowodowane rozpadem kraju będą miały poważny wpływ na jego gospodarkę i siłę militarną. Utrata terytorium doprowadzi jednocześnie do utraty kapitału ludzkiego mniejszości etnicznych, w tym prawie połowy personelu wojskowego.

Kapitał naturalny

Bogactwo narodowe Iranu opiera się na zasobach naturalnych, skoncentrowanych głównie w regionach przygranicznych, co uczyniło Islamską Republikę Iranu potentatem gospodarczym i silną potęgą militarną na Bliskim Wschodzie.

Prowincja Chuzestan – zwana „piętą achillesową” Iranu – zamieszkana głównie przez Arabów, jest stolicą energetyczną Iranu, gdyż produkuje średnio ponad 80 procent irańskiej ropy naftowej i większość irańskiego gazu ziemnego.

Pomimo znacznych dochodów generowanych przez prowincję, Chuzestan zmaga się ze skrajnym ubóstwem, wysokim bezrobociem, brakiem wody i prądu oraz coraz poważniejszymi problemami zdrowotnymi.

Irański Azerbejdżan ma największą koncentrację przemysłu i handlu poza Teheranem. Rezerwy gazu ziemnego w regionie Chalous nad Morzem Kaspijskim w północnym Iranie, który zamieszkują Gilianie i Mazandaranie, mogłyby potencjalnie zaspokoić prawie 50 procent całego europejskiego zapotrzebowania na gaz przez 20 lat.

Irański Kurdystan (nazywany przez Kurdów Wschodnim Kurdystanem lub Rojhelat) posiada dużą różnorodność rezerw mineralnych szacowanych na około osiem miliardów ton, rezerwy ropy naftowej i ogromne zasoby wód powierzchniowych i podziemnych. Region ten zawiera prawie 70 procent potwierdzonych rezerw złota Iranu, szacowanych na 340 ton. Kurdystan od dziesięcioleci zaopatruje sektory gospodarczy, rolniczy i przemysłowy Iranu, głównie przynosząc korzyści rozwojowi centralnych części kraju i przynosząc znaczne dochody państwu. Dzieje się tak, podczas gdy region kurdyjski pozostaje jednym z najsłabiej rozwiniętych gospodarczo obszarów Iranu. Ponadto około 15 procent rezerw gazu Iranu znajduje się w kurdyjskiej prowincji Ilam. Rafineria gazu Ilam jest głównym dostawcą gazu do Iraku, co Iran wykorzystuje jako kolejną broń polityczną, aby podporządkować Irak swojej kontroli gospodarczej i politycznej.

Region Beludżystanu, zwany „mineralną tęczą” Iranu, to miejsce, w którym znajduje się większość kopalni z rezerwami antymonu, tytanu, miedzi i złota. Szacuje się, że miasto Fanuj posiada 3,6 miliarda ton rezerw tytanu, strategicznego metalu stulecia.

Obszary wchodzące w skład prowincji Chuzestan, regionów kaspijskich i Kurdystanu posiadają większość zasobów wód powierzchniowych i podziemnych Iranu. Ponieważ kraj zmaga się z nasilonymi wyzwaniami związanymi ze zmianą klimatu, w tym poważnymi suszami, rząd Iranu postawił sobie za cel przezwyciężenie kryzysów związanych z wodą w centralnych regionach kraju poprzez budowę tam i projektów przekierowania wody z peryferyjnych regionów Chuzestanu i Kurdystanu. Dlatego też, pomimo tak dużej obfitości wody, oba regiony z powodu przesyłania ich wody w regiony perskie cierpią na ogromny niedobór wody.

Kontrola nad takimi zasobami nigdy nie była w rękach mniejszości etnicznych, a zamiast tego była kontrolowana przez władze centralne i wykorzystywana do rozwoju centralnych regionów Iranu i wzmacniania siły militarnej Iranu w celu napędzania jego regionalnej ekspansji militarnej. Dlatego też, pomimo występowania większości bogactw naturalnych Iranu w regionach przygranicznych wskaźnik deprywacji, ubóstwa i bezrobocia jest tam bardzo wysoki. Ta nierównomierna dystrybucja zasobów stworzyła długotrwałe żale i odegrała znaczącą rolę w podsycaniu pragnienia niezależności grup etnicznych na zubożałych i słabo rozwiniętych peryferiach.

Ekonomiczne i rozwojowe podejście państwa irańskiego do zasobów naturalnych oraz mechanizmy wydobycia i eksploatacji tych zasobów w regionach etnicznych doprowadziły do rozległych zniszczeń środowiska, co wpłynęło na zdrowie publiczne i oczekiwaną długość życia. Regiony etniczne stały się zatem wewnętrznymi „koloniami” państwa irańskiego, gdzie mniejszości i ich zasoby naturalne są przedmiotem państwowej eksploatacji i zniszczenia.

Wniosek: W kierunku „strategii peryferyjnej” w Iranie

Aby doprowadzić do zmiany reżimu w kraju i powstrzymać ekspansjonizm Iranu za granicą, Iran musi zostać osłabiony od wewnątrz. Społeczność międzynarodowa musi zatem skuteczniej angażować Iran w jego granicach, realizując „strategię peryferii”, tj. wspierając mniejszości etniczne zamieszkujące regiony przygraniczne. Osiągnie to dwa cele. Po pierwsze, mniejszości etniczne w końcu będą cieszyć się wolnością i prawami człowieka, których były pozbawione od początku XX wieku. Po drugie, pozbawi to Iran zasobów ludzkich i naturalnych, których potrzebuje do realizacji swojego złowrogiego ekspansjonizmu na Bliskim Wschodzie.

Szereg domagających się zmian demokratycznych etnicznych grup na peryferiach Iranu stworzyłby „wielki mur” wokół kraju. Ten „mur” rozciągałby się od kurdyjskich terenów północnego Chorasanu do Zatoki Perskiej na zachodzie, w tym Azerbejdżanu, Kurdystanu i Chuzestanu, a także Beludżystanu na południowym wschodzie i ograniczyłby dostęp Iranu do świata zewnętrznego, a w konsekwencji zakończyłby jego geostrategiczne zagrożenie w skali regionalnej i międzynarodowej.

*Himdad Mustafa jest kurdyjskim badaczem i ekspertem w sprawach kurdyjskich, irańskich i tureckich.

[1] Tasnimnews.com/en/news/2022/07/15/2743484/iran-facing-complicated-hybrid-warfare-top-general, July 15, 2022.

Odwiedź polską stronę MEMRI: http://www2.memri.org/polish/

MEMRI Daily Brief Nr 661

18 paźdzernika 2024

Tłumaczenie Małgorzata Koraszewska