Tego dnia narodziła się izraelska demokracja

1. Niedemokratyczna kultura, z której wyrosła

Wyjątkową cechą demokracji izraelskiej jest to, że wydaje się, jakby wyrosła z niczego. Izrael nie odziedziczył systemu demokratycznego – na początku XX wieku, kiedy marzenie syjonistów zaczynało nabierać kształtów, kraj, który miał stać się państwem Izrael, był pod rządami Osmanów, którzy rządzili przez autokratyczną monarchię. Pierwsi przywódcy syjonistyczni, tacy jak Ben Gurion i Weizman, sami wyrośli w Imperium Rosyjskim; reżimie carskim, nie zaś demokratycznym. I przez pierwsze trzy lata istnienia Izraela jego populacja podwoiła się (co samo w sobie jest wyjątkowym wyczynem) z powodu imigracji – a większość imigrantów pochodziła z Europy Wschodniej i krajów arabskich Bliskiego Wschodu, a więc znowu bez żadnego doświadczenia życia pod demokratycznymi rządami. Miejsce, założyciele i obywatele Izraela nie mieli żadnego doświadczenia demokracji – skąd więc wzięła się demokracja izraelska?

Jedną z najbardziej przekonujących odpowiedzi jest to, że korzenie demokracji izraelskiej leżą w historii społeczności żydowskich w Diasporze. W znacznej części żydowskiej Diaspory Żydzi mieli pewien stopień autonomii i wybierali ludzi do przewodzenia swoim społecznościom; ta idea wywodzi się z Talmudu, w którym napisano: „Nie mianujemy przywódców bez skonsultowania tego najpierw ze społecznością” (Traktat Berachot 55a). Biblia, choć popiera system monarchiczny, ogranicza użycie władzy przez monarchę, jak również dzieli władzę między kapłanów, króla i proroków. Długie doświadczanie cierpień przez Żydów w Diasporze z rąk tyrańskich władców mogło także prowadzić pierwszych syjonistów do uznania demokracji za najlepszy system rządów. Niezależnie od tego, czy jest to wyjaśnieniem, czy też są jakieś inne powody, demokracja izraelska w żadnym wypadku nie była z góry przesądzona, biorąc pod uwagę okoliczności założenia Izraela.

2. Wojna domowa?

Obecnie traktujemy także jako rzecz oczywistą, że Izraelowi udało się utrzymać konsensus w sprawie prawomocności Knesetu i że wszyscy zgodzili się dostosować do reguł demokracji – ale w tamtych okolicznościach  - powtórzmy – nie była to rzecz przesądzona. W XX wieku wiele państw zdobyło niepodległość i w wielu z nich napięcia między różnymi grupami lub ideologiami doprowadziły do kwestionowania prawomocności reguł, czasami prowadząc do ruchów separatystycznych, powstań a także wojen domowych. W dniu założenia Izrael także miał wielkie podziały między swoimi przywódcami politycznymi. W walce o powstanie państwa Izrael główny udział miały dwie organizacje obronne: Hagana, organizacja obronna głównego nurtu, którą w 1948 r. dowodził David Ben Gurion, i Irgun, organizacja obronna dowodzona w 1948 r. przez Menachema Begina. Obie te grupy paramilitarne broniły wsi żydowskich przed atakami arabskimi, ale opierały się na innej ideologii, Hagana była w szeroko pojętym obozie lewicowego syjonizmu, a Irgun w obozie „rewizjonistycznego” syjonizmu. Mieli różne opinie jak zdobyć niepodległość i jak reagować na ataki arabskie na powstający Jiszuw i na wiele innych spraw. Po ogłoszeniu powstania państwa Izrael Ben Gurion oświadczył, że jego organizacja, Hagana, stanie się Izraelską Siłą Obronną (IDF) i że Irgun, grupa Menachema Begina, musi zostać rozwiązana jako niezależna grupa i przejść pod panowanie Ben Guriona. Kiedy Ben Gurion dowiedział się, że transport broni dla Irgunu przybywa w czerwcu 1948 r. z Menachemem Beginem na pokładzie, Ben Gurion rozkazał IDF przechwycenie tego statku (Altalena), by zapewnić, że Irgun nie będzie kontynuował jako niezależna siła zbrojna. IDF wykonała rozkaz i kiedy statek Irgunu dotarł do Tel Awiwu, ostrzelano go z moździerzy.  

Zatrzymajmy film w tym miejscu – w kraju, który właśnie uzyskał niepodległość, istnieją dwie grupy zbrojne: IDF żąda, by Irgun uznał jej władzę i strzela z moździerzy do statku Irgunu, na pokładzie którego znajduje się jego przywódca. Każdy badacz historii XX wieku powie ci, że taka walka między dwiema grupami na samym początku państwowości zapowiada początek rewolty lub wojny domowej; to zdarzyło się w Angoli  w 1975 r. i jest to podobna sytuacja do tej, jaka była w Erytrei w 1972 r., by pokazać parę przykładów. Niemniej, mimo faktu, że IDF ostrzelała statek, Begin nakazał swoim ludziom wstrzymanie ognia. Zaakceptował zwierzchność Ben Guriona i IDF i rozwiązał Irgun jako niezależną siłę zbrojną.  Begin zaakceptował legalną władzę Ben Guriona i Knesetu i przez kolejne dwadzieścia dziewięć lat siedział w ławach opozycji, aż został wybrany na stanowisko premiera w 1977 r. Dowódca grupy paramilitarnej, który wstrzymał ogień i zaakceptował  demokratycznie wybraną władzę, siedząc w opozycji przez niemal trzydzieści lat, nigdy nie zwracając się ku przemocy politycznej – jest to wyjątkowe zjawisko i to uratowało rodzącą się demokrację izraelską. Zaakceptowano jako prawomocne demokratyczne instytucje państwa Izrael i tę akceptację potwierdziła olbrzymia większość społeczeństwa izraelskiego – rzadkie osiągnięcie w kraju, który dopiero co uzyskał niepodległość.

3. Wachlarz wyzwań, przed jakimi stała ta demokracja

Tak więc demokratyczny początek Izraela był mało prawdopodobny i konsensus co do politycznej prawomocności parlamentu również nie był oczywisty. Fakt jednak, że Izrael zachował demokrację przez 68 lat jest także niezwykły z powodu wachlarza wyzwań, przed jakimi ten kraj stał i nadal stoi. Izrael jest w nieustannym stanie wojny; przetrwał trzy wojny, w których wrogowie zmierzali do jego unicestwienia (plus sześć innych wojen), dwie intifady, tysiące rakiet, niezliczone porwania samolotów, zamachy samobójcze i ataki nożownicze oraz nieustanne groźby wojny i zniszczenia ze strony swoich sąsiadów. Izrael ma dwudziestoprocentową mniejszość, której znaczna część jest wroga wobec istnienia Izraela jako państwa żydowskiego, a niektórzy chwycili za broń przeciwko Izraelowi. Żydowska populacja Izraela jest podzielona wzdłuż niezliczonych społecznych linii uskokowych – aszkenazyjczycy/sefardyjczycy, religijni/świeccy, lewica/prawica oraz według krajów pochodzenia.  Rządy Izraela zawsze były koalicyjne i żadna partia nigdy nie zdobyła absolutnej większości. W Izraelu trwa ożywiona debata - Michael Oren wskazuje, że 5% populacji Izraela wyszło na ulice w społecznych protestach w 2011 r., co jest odpowiednikiem 15 milionów protestujących w Ameryce. Mimo jednak wszystkich tych wyzwań Izrael pozostał demokratyczny i zjednoczony, nigdy nie uciekając się do rządów autorytarnych.

Jest bardzo niewiele krajów na świecie, które pozostawały demokratyczne od 1948 do 2017 r. bez żadnych przerw. W 2016 r. Economist Intelligence Unit dał Izraelowi ocenę jego demokracji na 7,85, blisko oceny USA (7,98) i Francji (7,92). W 68. urodziny Knesetu bez obaw można powiedzieć, że demokracja izraelska, jest równie silna jak zawsze.

On this day in 1949,  Israeli democracy was born

UK Media Watch, 14 lutego 2017

Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska