Nieokrzesani goście

Ceni się także pokrewne mu gatunki jako desery lub pokarm dla dzikich zwierząt, takie jak czerymoja (A. cherimola) – którą Mark Twain uważał za „najwyborniejszy owoc znany człowiekowi” – the aratikum (A. coricea) i atemoja, która jest hybrydą A. squamosa and A. cherimola.

Owoc Annona coricea © Etore.Santos, Wikimedia Commons.

Jedna cecha, która wyróżnia te rośliny, wraz z ponad 90% gatunków z ich rodziny (Annonaceae), spośród większości owoców uprawnych jest fakt, że są zapylane przez chrząszcze.

Jak głosi wieść, JBS Haldane (1892-1964), brytyjsko-indyjski genetyk, biolog ewolucyjny, matematyk i nie tylko, znalazł się w towarzystwie grupy teologów. Zapytany, czego można się dowiedzieć o Stwórcy, studiując jego dzieło, Haldane – ateista – podobno odpowiedział „nadmierne zamiłowanie do chrząszczy”. Rzeczywiście, Wielki Projektant musiałby być stronniczy w stosunku do rzędu Coleoptera, który jest jedną z najbardziej zróżnicowanych grup zwierząt na Ziemi. Przy ponad 400 tysiącach znanych gatunków, a z pewnością znacznie większej liczbie czekających na odkrycie, chrząszcze stanowią jeden z największych segmentów bioróżnorodności praktycznie każdego siedliska lądowego.

Uważa się, że różnorodność chrząszczy jest związana z wybuchową ekspansją roślin kwitnących w okresie kredy (145-65 milionów lat temu). Większa różnorodność roślin stworzyła więcej możliwości dla chrząszczy i innych owadów żywiących się tkanką roślinną. Wynikający z tego koewolucyjny wyścig zbrojeń – chemiczna i fizyczna obrona roślin kontra środki zaradcze ze strony chrząszczy żerujących na roślinach – pomógł zróżnicować rośliny i chrząszcze. Dziś około 50% wszystkich owadów roślinożernych to chrząszcze.

Wśród tych wczesnych roślinożerców, niektóre specjalizowały się w pyłkach – co nie jest łatwe, ponieważ pyłek jest ciężkostrawny. Uważa się, że te pionierskie melitofagi (zjadacze pyłków) były pierwszymi zapylaczami. Przemieszczając się z rośliny na roślinę, by żerować, przenosiły pyłek, umożliwiając w ten sposób zapładnianie roślin. Z czasem rolę głównych zapylaczy przejęły pszczoły, muchy i ćmy. Jednak niektóre rośliny, zwłaszcza bardzo starych linii, jak magnolie (Magnoliaceae), zachowały kantarofilię – od greckiego kántharos (chrząszcz) i philos (kochający), oznacza to zapylanie przez chrząszcze. W tej formie zapylania dobrze reprezentowane są również flaszowcowate (Annonaceae), obrazkowate (Araceae), palmy (Arecaceae) i storczykowate (Orchidaceae).

Chrząszcze Mordellistena cervicalis na kwiecie magnolii © Beatriz Moisset, Wikimedia Commons:

Chrząszcze nie mają elegancji ani powściągliwości ćmy popijającej nektar lub pszczoły zbierającej pyłek. Przedzierają się przez kwiat, pochłaniając pyłek (niektóre jedzą również nektar i płatki), często rozsypując więcej ziaren niż je zjadając, wypróżniając się po drodze. Dlatego nazywa się je zapylaczami „bałaganu i gleby”. I lubią ociągać się. Podczas gdy większość owadów zapylających pozostaje na kwiatach tylko na czas zebrania pyłku lub nektaru, chrząszcze zwykle nie spieszą się: mogą pozostać na swoim miejscu przez wiele godzin lub dni. Chrząszcz kwiatowy Carpophilus mutilatus, jeden z głównych zapylaczy atemoji, przebywa w kwiatach do 22 godzin.

Skarabeusz żeruje na Encelia californica © Marshal Hedin, Creative Commons.

Rośliny przystosowały się do tych nieokrzesanych i destrukcyjnych gości poprzez ewolucję grubych lub skórzastych części kwiatów i obfitych ilości pyłku, aby zrekompensować straty spowodowane konsumpcją i rozsypywaniem. Zachęcają chrząszcze do pozostania: ich kwiaty mają zwykle działki kielicha i płatki zakrzywione do wewnątrz, tworząc komorę do zapylania, która jest ciemną, bezpieczną i przytulną przestrzenią, gdzie chrząszcze mogą igrać do syta. Ale to nie wszystko: większość kwiatów kantarofilnych wytwarza mocne perfumy, które ludzie opisują jako pikantne, słodkie, piżmowe lub przypominające przejrzałe owoce – a więc nie do odparcia dla niektórych chrząszczy. Wiele z tych kwiatów jest również termogenicznych – wytwarzają ciepło – kiedy otwierają się i stają się funkcjonalne (okres kwitnienia). Ciepły kwiat z łatwością rozprasza zapachy i wita chrząszcze uciekające przed zimnem.

Kwiat flaszowca miękkociernistego (Annona muricata) © Ton Rulkens, Wikimedia Commons:

Większość roślin kantarofilnych nie zdobyłaby nagrody na pokazie kwiatów, ale mniejsza o nasze preferencje estetyczne; ich celem jest nagradzanie stworzeń, które pomagają im się rozmnażać. Chrząszcze łyszczynkowate (Nitidulidae), chrząszcze kózkowate (Cerambycidae), chrząszcze stonkowate (Chrysomelidae), chrząszcze kusakowate (Staphylinidae), chrząszcze poświętnikowate (Scarabeidae), chrząszcze schylikowate (Mordellidae), chrząszcze sprężykowate (Elateridae), chrząszcze oleicowate (Meloidae), chrząszcze ryjkowcowate (Curculionidae) są mile widziane, z miejscem do żerowania, kopulacji i schronienia przed pogodą i drapieżnikami. Wielu z tych gości jest owłosionych, więc przy odrobinie szczęścia niektóre drobiny pyłku przyczepiają się do ich ciał i są przenoszone na inny kwiat.

Kwiat Annona coriacea z usuniętym zewnętrznym płatkiem, aby odsłonić Cyclocephala ohausiana żerującego w komorze kwiatowej © Costa i in., 2017. PLOS ONE 12(2): e0171092.:

Rośliny, które do zapylania polegają na chrząszczach, są bardziej powszechne w regionach tropikalnych i śródziemnomorskich oraz na obszarach półpustynnych, takich jak Republika Południowej Afryki i południowa Kalifornia. Ale regiony umiarkowane mają swoją porcję gatunków kantarofilnych, takich jak nawłoć (Solidago spp.), lilie wodne (Nymphaeaceae) i jarzębina (Sorbus aucuparia).

Jarzębina ma głębokie korzenie w folklorze celtyckim, głównie dzięki jaskrawoczerwonym jagodom, które od dawna kojarzą się z duchami i wszystkimi rzeczami magicznymi. Jarzębina jest wszechobecnym elementem brytyjskiego krajobrazu i ma do odegrania znaczącą rolę ekologiczną.

Liście i jagody jarzębiny © Jonik, Wikimedia Commons:

Słodko pachnące kwiaty jarzębiny przyciągają wiele owadów, ale wydaje się, że są one zapładniane głównie przez chrząszcze. Powstałe jagody są zjadane przez różne ptaki; w rzeczywistości jarzębina jest jednym z najważniejszych źródeł pożywienia dla ptaków owocożernych w północnej Europie. W niektórych latach jarzębiny wytwarzają duże ilości nasion (ekolodzy roślin nazywają te epizody „masting”), a w innych bardzo mało lub prawie wcale. Nieregularna dostępność jagód jarzębiny ma daleko idące konsekwencje. Rozmieszczenie i liczebność gili zwyczajnych (Pyrrhula pyrrhula) w częściach regionu Skandynawii (Norwegia, Szwecja, Finlandia i Dania) są zsynchronizowane z obfitością owoców jarzębiny, a na przybywanie kwiczołów (Turdus pilaris) i droździków (T. iliacus) do Wielkiej Brytanii wpływa malejąca podaż jagód jarzębiny w Skandynawii i Europie kontynentalnej na początku zimy.

Kwiczoł żerujący na jarzębinie © Kim Hansen , Wikimedia Commons:

Biorąc pod uwagę liczbę gatunków chrząszczy i prawdopodobnie znacznie większą liczbę, która nie została jeszcze opisana, lista roślin kantarofilnych z pewnością będzie się powiększać, gdy dowiemy się więcej o tych niewyrafinowanych, nieokrzesanych gościach kwiatów.

Poczciwy, porośnięty kwiatami garbus, nazywany przez Anglosasów beetle (chrząszcz) odwiedzający Jardin Botanique de Montréal. © Ewok Slayer, Wikimedia Commons:

Biorąc pod uwagę liczbę gatunków chrząszczy i prawdopodobnie znacznie większą liczbę, która nie została jeszcze opisana, lista roślin kantarofilnych z pewnością będzie się powiększać, gdy dowiemy się więcej o tych niewyrafinowanych, nieokrzesanych gościach kwiatów.

Poczciwy, porośnięty kwiatami garbus, nazywany przez Anglosasów beetle (chrząszcz) odwiedzający Jardin Botanique de Montréal. © Ewok Slayer, Wikimedia Commons:

Readers’ wildlife photos

Why Evolution Is True, 3 października 2022

Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska

* Athayde Tonhasca Júnior jest brytyjskim entomologiem.