Prawda

Piątek, 29 marca 2024 - 02:46

« Poprzedni Następny »


Bez serc, bez głowy


Paulina Łopatniuk 2016-07-30


Niby powinno  powinno być bez ducha, ale też parokrotnie już ustaliliśmy, że kwestie ducha to może jednak niekoniecznie tutaj, poprzestańmy zatem na głowie, jako elemencie nieco bardziej zazwyczaj namacalnym.


Prawdopodobnie kojarzycie cytat źródłowy, mało komu w końcu udało się uniknąć na pewnym etapie życia kontaktu z Odą do młodości. Bez obaw – nie płazem w skorupie bynajmniej dziś się będziemy zajmować, i nie polskim romantyzmem, jakkolwiek rzecz – w istocie – dotyczy młodych. A nawet bardzo młodych. Owszem, znów patologia ciąży na tapecie.


Ocena makroskopowa materiału tkankowego po poronieniu zazwyczaj jest zadaniem stosunkowo mało wymagającym. Nie piszę o “materiale tkankowym”, by zabrzmieć brutalnie tudzież by “odczłowieczać” potencjalnie znajdowalne w takim materiale dzieciątka (choć takie niekiedy zarzuty padają przy próbach trzymania się terminologii medycznej w dyskusjach publicznych). To, co najczęściej trafia do patologów, zazwyczaj wcale ciał tychże nie zawiera bądź też są one na tyle drobne (lub rozfragmentowane), że giną nam z oczu podczas obróbki. Zwykle mamy do czynienia z kilkudziestoma mililitrami skrzepów, kawałków błony śluzowej wyścielającej jamę macicy (w tym błony śluzowej doczesnowo przebudowanej wskutek ciążowych zmian hormonalnych) oraz fragmentów tego, czego szukamy najintensywniej, czyli strzępków jaja płodowego, których to obecność jednoznacznie potwierdza nam, że ciąża rzeczywiście była i że była umiejscowiona w jamie macicy – tam, gdzie powinna. Opis makroskopowy przeważnie jest raczej lakoniczny. “Dość skąpe (bądź dość obfite) wyskrobiny. Skrzepy oraz błoniaste i gąbczaste fragmenty tkankowe”. To gąbczaste to właśnie jajo płodowe, czyli fragmenty kosmków nie do końca jeszcze zazwyczaj na tym etapie dojrzałego łożyska. Rzadziej pojawiają się wzmianki o fragmentach tkanek zarodkowych czy płodowych, o elementach ciała płodu, etc.

Kosmki pod mikroskopem, obraz jak w pierwszym trymestrze; to już coś – wiemy, że ciąża była i że znajdowała się w macicy, nie podejrzewamy też zaśniadu; Wikipedia, Nephron, CC BY-SA 3.0
Kosmki pod mikroskopem, obraz jak w pierwszym trymestrze; to już coś – wiemy, że ciąża była i że znajdowała się w macicy, nie podejrzewamy też zaśniadu; Wikipedia, Nephron, CC BY-SA 3.0

Zwykle w takiej postaci trafiają do nas wyskrobiny z poronień dość wczesnych – 6, 7, 8, 9 tydzień ciąży. Z rzadka trafiają się przypadki późniejsze. Tydzień 11, 12. Nie wyciągajcie z tego daleko idących wniosków. To nie tyle kwestia statystyk, ile specyfiki zakładów, w których zdarzało mi się pracować – taka luźna relacja z codziennej pracy. Choć oczywiście odpowiednie statystyki istnieją i poronienia rzeczywiście częstsze są na wcześniejszych etapach ciąży. Przy materiałach z poronień późniejszych, owszem, szczątki płodowe niejednokrotnie obserwujemy. Im później, tym większa szansa na jakieś klinicznie istotne obserwacje. Jeśli szczęście nam sprzyja, możemy starać się ocenić płeć płodu (rzecz to w świetle naszych przepisów niezmiernie istotna), jeśli trafiamy na ewidentne zmiany, możemy próbować dawać sugestie a propos ewentualnych wad i zaburzeń rozwojowych, co może się potencjalnie przydać rodzinie przy późniejszych planach reprodukcyjnych. Najczęściej jednak wiele nie zasugerujemy, bo i niewiele zobaczymy (choć staramy się); czasem możemy pomóc, wypożyczając dostępny materiał tkankowy do badań genetycznych. Ale od czasu do czasu trafiają się przypadki bardziej niezwykłe, bardziej jednoznaczne, bardziej ewidentne. Mogą to być zaśniady, mogą – rzadkie i niespodziewane wady czy zaskakujące powikłania do pewnego momentu fizjologicznie przecież przebiegającej ciąży.


Popłód w ciąży bliźniaczej jednokosmówkowej – wspólna przedzielona w połowie płyta łożyskowa; Louise Woodcock, CC BY-NC 2.0, https://www.flickr.com/photos/louisewoodcock/5151402968/
Popłód w ciąży bliźniaczej jednokosmówkowej – wspólna przedzielona w połowie płyta łożyskowa; Louise Woodcock, CC BY-NC 2.0, https://www.flickr.com/photos/louisewoodcock/5151402968/

Częstość zespołu odwróconej perfuzji tętniczej szacuje się na mniej więcej 1:35 000 ciąż, nie jest to więc zjawisko często spotykane. Niewątpliwie czynnikiem limitującym występowanie zespołu jest ograniczenie do ciąż wielopłodowych (i to nie dość, że jednojajowych wielopłodowych tylko, to jeszcze, by rzecz uczynić jeszcze rzadszą – do tych jednokosmówkowych jedynie, czyli do bliźniąt dysponujących wspólnym łożyskiem). Jeśli zatem zawęzimy pulę do bliźniąt jednojajowych, uzyskamy już proporcję 1:100 (przynajmniej według najczęściej przyjmowanych wyliczeń, niektórzy autorzy sugerują, że szacunki mogą być zaniżone), a to dane nieco łatwiej już przyswajalne i wyobrażalne. Jednocześnie mniej enigmatyczny staje się anglojęzyczny akronim TRAP i jego rozwinięcie. Nie, nie pułapka (trap) zatem, a twin (bliźniak) reversed arterial perfusion.


Zjawisko rzadkie, aczkolwiek od dawna medycynie znane; “The science and art of midwifery” (1897), domena publiczna, https://www.flickr.com/photos/internetarchivebookimages/14576785638/
Zjawisko rzadkie, aczkolwiek od dawna medycynie znane; “The science and art of midwifery” (1897), domena publiczna, https://www.flickr.com/photos/internetarchivebookimages/14576785638/


Bezgłowy, pozbawiony kończyn górnych płód w zespole TRAP; CC BY 4.0, http://tinyurl.com/hvb8qwm
Bezgłowy, pozbawiony kończyn górnych płód w zespole TRAP; CC BY 4.0, http://tinyurl.com/hvb8qwm

Pierwszy raz natknęłam się na tę rzadką patologię w pierwszych latach szkolenia specjalizacyjnego. Ładnych parę lat temu. Bezgłowy płód pośród obfitych skrzepów był niejakim zaskoczeniem. Bezgłowy, podkreślę, nie zaś rozfragmentowany (wybaczcie dosłowność, nie da się inaczej, obawiam się), choć to była pierwsza myśl. Brakujących elementów ciała nie było jednak widać, a bezgłowy korpus kończył się czysto i gładko, bez śladów urazu. Zdziwienie. Ale też na początku specjalizacji zdziwienie towarzyszy młodym medykom na co dzień. Szybki gugiel – internet bywa szybszy niż podręczniki. Ach, proszę bardzo, to takie rzeczy, fiu, fiu. Rzecz rzeczywiście istnieje i choć jest nieczęsta, nie powinna też być uważana za szokującą – nic to dla medycyny nowego.


Łożysko ze zdrowej niepowikłanej akurat ciąży bliźniaczej; naczynia obu części (widać po bokach podwiązane pępowiny) nastrzyknięte różnymi dla krążenia przynależnego poszczególnym płodom barwnikami; gwiazdkami zaznaczone miejsca połączeń; http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3230184/
Łożysko ze zdrowej niepowikłanej akurat ciąży bliźniaczej; naczynia obu części (widać po bokach podwiązane pępowiny) nastrzyknięte różnymi dla krążenia przynależnego poszczególnym płodom barwnikami; gwiazdkami zaznaczone miejsca połączeń; http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3230184/

Wspólne dla obu (bądź większej ich liczby) płodów łożysko oznacza ryzyko zaistnienia połączeń naczyniowych (anastomoz) częściowo łączących krążenia pępowinowe bliźniąt, połączeń zarówno powierzchownych, bezpośrednich, pomiędzy poszczególnymi żyłami i tętnicami, jak i pośrednich, głębokich, zachodzących na poziomie naczyń włosowatych. Anastomozy te mogą niestety przyczyniać się niekiedy do nieprawidłowego, nieproporcjonalnego przepływu krwi do poszczególnych płodów, co z kolei może owocować całym wachlarzem patologii. Oprócz wspomnianego TRAP, zespołu odwróconej perfuzji tętniczej, najbardziej chyba dramatycznej odmiany zaburzeń wynikających z nieprawidłowych połączeń naczyniowych, mówi się także o TAPS, niedawno, bo w 2007 dopiero roku, opisanym zespole anemia-policytemia oraz – generalnie – o całym spektrum typów TTTS, zespołu przetoczenia krwi pomiędzy płodami (do których to zresztą de facto według większości autorów tak TAPS, jak i TRAP właśnie również się zaliczają).

Schematyczne przedstawienie bliźniąt z TTTS – małe anemiczne versus duże rumiane; Kevin Dufendach, CC BY 3.0
Schematyczne przedstawienie bliźniąt z TTTS – małe anemiczne versus duże rumiane; Kevin Dufendach, CC BY 3.0

Najprościej rzecz ujmując, jeden z płodów (zwany biorcą) dostaje wskutek nieprawidłowości w krążeniu łożyskowym zbyt wiele krwi kosztem swojego bliźniaka (dawcy), co owocuje dość szerokim spektrum zaburzeń od anemizacji jednego z płodów (TAPS) czy – częściej – różnej skali dysproporcji wzrostu pomiędzy bliźniętami, poprzez poważne zaburzenia kardiologiczne (wynikające z nadmiernego obciążenia układu sercowo-naczyniowego płodu lepiej “ukrwionego”) aż po zgon jednego bądź obu płodów.


Rtg bezgłowego bezsercowca; CC BY, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4374195/
Rtg bezgłowego bezsercowca; CC BY, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4374195/

W przypadku zespołu odwróconej perfuzji tętniczej obraz jest szczególnie dramatyczny. Otóż zasadniczym problemem bezgłowego (zazwyczaj – zdarzają się też przypadki z w różnym stopniu rozwiniętą, choć zdeformowaną, głową) bliźniaka nie jest wcale wbrew pozorom brak głowy. Dużo większym kłopotem jest brak serca. Nie mamy pewności, co dokładnie leży u podstawy tego jakże istotnego niedociągnięcia anatomicznego, główne koncepcje są dwie. Jedna doszukuje się początków dramatu gdzieś na wczesnych etapach embriogenezy (4-8 tydzień), gdy serce nie wykształca się prawidłowo wskutek jakiegoś pierwotnego bliżej nieokreślonego, być może genetycznego, być może mechanicznego, zaburzenia prowadzącego do ciężkiego niedorozwoju – przy takim założeniu to połączenia naczyniowe w obrębie łożyska od tego momentu utrzymywałyby w ogóle uszkodzonego bliźniaka przy… no powiedzmy, że przy życiu. Druga, nieco szerzej obecnie przyjmowana idea przypisuje niedorozwój (a raczej zanik) serca wcześniejszym zaburzeniom krążenia płodowego – miałyby one przyczyniając się do znaczącego niedotlenienia i zmienionego ciśnienia krwi, upośledzić rozwój narządu, z czasem dopełniając obrazu i nie pozwalając się rozwinąć w pełni także i reszcie organizmu. Istnieją przesłanki wspierające tak pierwszy, jak i drugi pomysł, być może zresztą wada może się rozwijać dwutorowo – trudno jednoznacznie orzec.


Bezgłowy bezsercowiec, widać słabo wykształcone ręce; CC BY 2.5, http://cogprints.org/9163/1/2013-2-15.pdf
Bezgłowy bezsercowiec, widać słabo wykształcone ręce; CC BY 2.5, http://cogprints.org/9163/1/2013-2-15.pdf

Krążenie płodu bez serca w obliczu tego podstawowego defektu napędzane jest zasadniczo dzięki sercu zdrowego bliźniaka (zwanego z tego właśnie względu) bliźniakiem pompującym, pump twin. Żeby docenić finezję tego rozwiązania (a zarazem zrozumieć “odwróconą perfuzję” z nazwy syndromu) warto przypomnieć sobie – choćby w stopniu podstawowym – jak wygląda krążenie płodowe w warunkach fizjologicznych. Otóż utlenowana krew dociera do rozwijającego się organizmu biegnącą w pępowinie żyłą pępowinową, a następnie częściowo po drodze zahaczając o wątrobę, żyła główną zmierza do serca, skąd aortą i jej odgałęzieniami wywędrowuje “na obwód”, by zaopatrywać poszczególne tkanki i narządy w tlen i substancje odżywcze. Znakomita (ok. 90%) część krwi z prawej komory – wspomnijmy – trafia do aorty niejako zastępczo otwartym na tym etapie rozwoju przewodem tętniczym Botalla zamiast przepływać przez niefunkcjonalne podczas ciąży płuca. Do łożyska “zużyta”, odtlenowana krew wraca tętnicami pępowinowymi. Tam zostaje ponownie “uzdatniona”. Trochę inaczej rzecz się ma u naszego bezsercowca.


Połączenia naczyniowe pomiędzy bliźniętami w zespole TRAP (żyły niebieskie, tętnice czerwone, płodów raczej nie trzeba opisywać); CC-BY, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4491451/
Połączenia naczyniowe pomiędzy bliźniętami w zespole TRAP (żyły niebieskie, tętnice czerwone, płodów raczej nie trzeba opisywać); CC-BY, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4491451/

Połączenia tętniczo-tętnicze i żylno-żylne pomiędzy naczyniami łożyskowymi należnymi poszczególnym płodom odwracają fizjologiczną kolej rzeczy. To tętnicami pchana pracą serca zdrowego bliźniaka krew zdąża do płodu wadliwego, powracając z jego zdeformowanego ciała żyłą, nie przechodząc po drodze de facto (połączenia dotyczą dużych naczyń) przez dostarczające tlenu i substancji odżywczych łożysko. I nie dość, że dociera już zubożona w rzeczone, to jeszcze dociera inną niż należyta drogą i pod nieodpowiednim ciśnieniem, przez co jako tako jest w stanie zaopatrzyć w niezbędne składniki dolną część ciała, zazwyczaj nie dając już rady z górną. I tak, jeśli nie pogubiliście się jeszcze w tych krążeniowych zawiłościach, to zapewne zauważyliście, że taka wyzuta z cennego balastu krew wraca żyłami do pompującego bliźnięcia. Zatem nie dość, że obciążone podwójną pracą serce prawidłowego płodu utrzymuje i siebie, i uszkodzone rodzeństwo – niczym jakąś narośl (nie, nie jestem złośliwa, o naszym bezsercowcu niekiedy mówi się też jako o bliźniaku pasożytniczym po prostu – to w końcu trochę jak fetus in fetu, tylko inaczej zlokalizowany), to jeszcze za podwójną pracę wynagradzane gorszą karmą. Nic dziwnego, że protestuje, że pojawia się niewydolność krążenia, zaburzenia rytmu, kardiomegalia. Nieleczony zespół odwróconej perfuzji tętniczej oznacza zgon pompującego bliźnięcia w mniej więcej połowie przypadków. O ryzyku zdrowotnym dla bliźniaka bez serca nie ma co pisać – on nie ma szans na przeżycie, ma tylko szanse pociągnąć za sobą towarzysza (lub towarzyszkę) niedoli wewnątrzmacicznej.


Laserowa koagulacja naczyń bezsercowego płodu; http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3632672/
Laserowa koagulacja naczyń bezsercowego płodu; http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3632672/

Co zatem czynić, jeśli badania obrazowe zasugerują nam, że z TRAPem właśnie mamy do czynienia? Cóż, to decyzja pozostająca w gestii pacjentki. Można czekać, owszem. Postępowanie zachowawcze wiąże się z dużym (ok. 50% – zależnie od wielkości bezsercowca) ryzykiem zgonu prawidłowego płodu. Zdarza się, że pacjentki z różnych względów decydują się podjąć to ryzyko. Alternatywą jest postępowanie zabiegowe będące de facto leczeniem przyczynowym – przerwanie nieprawidłowego przepływu krwi pomiędzy bliźniętami. Standardem (ze względu na wysoką skuteczność), zwłaszcza przy większych bezsercowcach, jest obecnie koagulacja (np. laserowa) naczyń nieprawidłowego płodu, czy to w obrębie pępowiny, czy wewnątrz miednicy bezsercowca, przy czym dobrze jest nie zwlekać zbyt długo – im późniejsza ciąża, tym większe i trudniejsze do zamknięcia naczynia. Oczywiście, takie odcięcie uśmierci i tak pozbawionego szans na przeżycie bliźniaka bez serca, pozwala jednak zwiększyć znacząco perspektywy drugiego z bliźniąt. Pod warunkiem, że ciężarna będzie miała prawo takiego wyboru dokonać i że pewnych wątpliwości światopoglądowych nie przeniesie się na poziom regulacji prawnych, które mogłyby jej ten wybór odebrać.


Odcięcie uszkodzonego płodu od krążenia zdrowego bliźniaka zazwyczaj pozwala uratować przynajmniej jedno z bliźniąt; http://www.jmatonline.com/index.php/jmat/article/view/6321
Odcięcie uszkodzonego płodu od krążenia zdrowego bliźniaka zazwyczaj pozwala uratować przynajmniej jedno z bliźniąt; http://www.jmatonline.com/index.php/jmat/article/view/6321

(Przypominam tylko, że patologów możecie śledzić też na fejsbuku – warto tam zaglądać, bo strona jest codziennie aktualizowana)

Literatura:

Accurate and Simple Evaluation of Vascular Anastomoses in Monochorionic Placenta using Colored Dye. E Lopriore, F Slaghekke, JM Middeldorp, FJ Klumper, JM van Lith, FJ Walther, D Oepkes; Journal of Visual Experiments 2011;55:3208

Placental pathology in trap sequence: clinical and pathogenetic implications. TS Steffensen, E Gilbert-Barness, W Spellacy, RA Quintero; Fetal and Pediatric Pathology 2008;27(1):13-29

The vascular anastomoses in monochorionic twin pregnancies and their clinical consequences. L Lewi, J Deprest, K Hecher; American Journal of Obstetrics and Gynecology 2013;208(1):19-30

Twin Reversed Arterial Perfusion Syndrome (TRAP or Acardiac Twin)-A Case Report. R Kalyani, MS Bindra; Journal of Clinical and Diagnostic Research:JCDR 2014;8(1):166-167

Twin reversed arterial perfusion sequence: acardiac-acephalic twin – a case report. I Showkathali, K Mini, RP Ambooken; European Journal of anatomy 2014;18 (4): 345-352

A rare complication of monochorionic twin pregnancy: Twin Reversed Arterial Perfusion Sequence (TRAP). S Jayi, M Laadioui, K Laabadi, FZ Fdili, H Bouguern, H Chaara, A Melhouf; The Pan African Medical Journal 2015;20:347

Twin Reversed Arterial Perfusion (TRAP) Sequence; Characteristic Gray-Scale and Doppler Ultrasonography Findings. A Buyukkaya, G Tekbas, R Buyukkaya; Iranian Journal of Radiology 2015;12(3):e14979

The TRAP (twin reversed arterial perfusion) sequence – case presentation. C Mărginean, MO Mărginean, D Mureşan, L Zahiu, E Horváth; Romanian Journal of Morphology and Embryology 2016, 57(1):259–26

Acardiac-Acephalus Twins: A Report of 2 Cases and Review of Literature. M Rohilla, S Chopra, V Suri, N Aggarwal, N Vermani; The Medscape Journal of Medicine 2008;10(8):200

Conservative management in a case of uncomplicated trap sequence: a case report and brief literature review. F Pepe, MC Teodoro, C Luca, F Privitera; Journal of Prenatal Medicine 2015;9(3-4):29-34

Acardiac twin: Conservative management. DV Kanagal, M Srikantaswamy, RM Devaraj, MM Kulkarni, M Gangadhariah, LC Hanumanalu; International Journal of Case Reports and Images 2013;4(9):518-523

Intrafetal Laser Ablation of Umbilical Vessels in Acardiac Twin with Successful Outcome. T Tayal, A Kaul; Journal of Obstetrics and Gynaecology of India 2012;62(Suppl 1):43-45

Acardiac anceps: a rare congenital anomaly. A Nigam, R Agarwal, P Saxena, J Barla; BMJ Case Reports 2014;2014:bcr2013202583

Diagnostic Dilemma in Twin-Reversed Arterial Perfusion Sequence. I Ahmad, NA Sabzposh, M Ahmad, MA Siddiqui; Journal of Obstetrics and Gynaecology of India. 2013;63(4):282-284

 Special forms in twin pregnancy – ACARDIAC TWIN/ Twin reversed arterial perfusion (TRAP) sequence. F Anca, A Negru, A Mihart, C Grigoriu, R Bohîlțea, A Șerban; Journal of Medicine and Life 2015;8(4):517-522.

Twin Reversed Arterial Perfusion Sequence: A Rare Entity. S Khanduri, S Chhabra, A Raja, S Bhagat; Journal of Clinical Imaging Science 2015;5:9

Case Report of Autopsy and Placental Examination After Radiofrequency Ablation of an Acardiac Twin. P Kashireddy, A Larson, L Minturn, L Ernst; Laboratory Medicine 2015;46(3):248-53

Płód bezsercowy w ciąży bliźniaczej – opis przypadku. B Osuch, W Sawicki, B Śpiewankiewicz, J Stelmachów; Ginekologia Praktyczna 2004;12(4):21-24

Mikroinwazyjna laserowa koagulacja naczyń wewnątrzbrzusznych w zespole odwróconej perfuzji tętniczej. P Węgrzyn, D Borowski, E Nowacka, D Bomba-Opoń, K Kosińska-Kaczyńska, B Kociszewska-Najman, M Wielgoś; Ginekologia Polska 2012;83:865-70



Paulina Łopatniuk

Lekarka ze specjalizacją z patomorfologii, pasjonatka popularyzacji nauki, współtwórczyni strony poświęconej nowinkom naukowym Nauka głupcze, ateistka, feministka. Prowadzi blog naukowy Patolodzy na klatce.

Skomentuj Tipsa en vn Wydrukuj






Nauka

Znalezionych 1469 artykuły.

Tytuł   Autor   Opublikowany

Jak małpy człekokształtne (włącznie z ludźmi) straciły swoje ogony   Coyne   2024-03-26
Ale najpierw kawa   Tonhasca Júnior   2024-03-21
Ideolodzy: dlaczego nauczanie genetyki musi mieć charakter społeczno-polityczny   Coyne   2024-03-19
Przepływ genów od neandertalczyków i denisowian do ludzi „współczesnych” i odwrotnie   Coyne   2024-03-14
Wejdź – skoro nalegasz   Tonhasca Júnior   2024-03-09
Czy “bezpłciowe” bakterie tworzą biologiczne gatunki?   Coyne   2024-03-06
Carl Zimmer o gatunkach i ochronie     2024-02-29
Kolejna błędna próba skorygowania ewolucji   Coyne   2024-02-22
Ryjący w ziemi przedsiębiorcy   Tonhasca Júnior   2024-02-15
Olbrzymie armie o niezliczonych umiejętnościach    Tonhasca Júnior   2024-02-08
Wejdź, powiedziała, dam ci schronienie przed burzą   Tonhasca Júnior   2024-01-15
Czy ludzie wyewoluowali w wodzie?   Coyne   2024-01-08
Jak upadają wielcy   Tonhasca Júnior   2024-01-04
Oczy reniferów zmieniają kolor, żeby łatwiej im było dostrzec jadalne porosty   Coyne   2023-12-30
Życzliwi przestępcy   Tonhasca Júnior   2023-12-28
Conor Friedesdorf (i Alexander Barvinok) o ideologicznym przymusie na amerykańskich uczelniach   Coyne   2023-12-26
Zdumiewający manipulatorzy   Tonhasca Júnior   2023-12-25
Nie gryzie się ręki, która cię zapyla   Tonhasca Júnior   2023-10-19
Rewolucja komunikacyjna   Hannam   2023-10-18
BBC szerzy propagandę rolnictwa organicznego, a biedni na świecie cierpią   i Kathleen Hefferon   2023-10-13
Niezwykły przypadek koewolucji i specyficzności zapylacz/storczyk   Coyne   2023-10-07
Płeć męska lub żeńska: nie ma nic pomiędzy   Elliot   2023-10-03
Myślenie intuicyjne i analityczne   Novella   2023-09-29
„Kryzys klimatyczny” to mistyfikacja   Williams   2023-09-25
Jak (i dlaczego) ośmiornica edytuje swój RNA   Lewis   2023-09-23
„Najbardziej znany zabójca ludzi”: jakie są prawdziwe początki XIV-wiecznej Czarnej Śmierci?   Lewis   2023-09-15
Do jakiego stopnia pary mają wspólne cechy?   Novella   2023-09-14
Kenia daje zielone światło 58 projektom GMO – naukowcy na całym świecie kontynuują badania w dziedzinie biotechnologii, mimo procesów sądowych i dezinformacji   Ombogo   2023-09-08
Lancet atakuje anty-przebudzenie, a czytelnik odpowiada   Coyne   2023-08-24
Więcej wyrafinowanej teologii: uczony religijny zastanawia się, czy neandertalczycy mieli nieśmiertelne dusze   Coyne   2023-08-16
Aktywiści anty-GMO w Afryce szerzą mity i strach, ale nie przedstawiają żadnych naukowych dowodów   Abutu   2023-08-14
Mało znana strona ryjkowców   Tonhasca Júnior   2023-08-11
Dlaczego nie można być osobą transrasową?   Coyne   2023-08-10
Walka z malarią za pomocą inżynierii genetycznej   Novella   2023-08-08
Jak restrykcje Unii Europejskiej podsycały głosy przeciwko GMO, jak również głód na globalnym Południu, a zwłaszcza w Afryce   Oria   2023-08-02
Nieznośni mali pomocnicy   Tonhasca Junior   2023-07-29
Macedońskie skarby   Tonhasca Júnior   2023-07-26
GMO i motyle   Novella   2023-07-25
Narzucanie ideologii naturze: Kew Garden celebruje „rośliny queer”   Coyne   2023-07-24
Smak miesiąca   Tonhasca Júnior   2023-07-20
Kłopoty na wylocie   Szczęsny   2023-07-18
Ideologiczne podważanie biologii   i Luana S. Maroja   2023-07-17
Role mężczyzn i kobiet w polowaniu, raz jeszcze   Coyne   2023-07-15
David Hillis o specjacji   Coyne   2023-07-13
Niechętni dawcy i pracowici biorcy   Tonhasca Júnior   2023-07-08
Grube problemy z jelitem   Szczęsny   2023-07-07
Badaczka z Leakey Foundation twierdzi, że kości orangutanów mówią nam, że biologiczna płeć jest spektrum, a nie binarna   Coyne   2023-06-30
Przez dziurkę od klucza   Szczęsny   2023-06-24
Nowa (nie podparta żadnymi dowodami) hipoteza, która eliminuje role płciowe w społecznościach łowców-zbieraczy   Coyne   2023-06-22
Błędne wyobrażenia o ewolucji   Coyne   2023-06-16
Influencerzy z podziemia   Tonhasca Júnior   2023-06-13
Jak wyewoluowało ubarwienie ostrzegawcze?   Coyne   2023-06-12
„San Francisco Chronicle” bardzo myli się w sprawie biologicznej płci   Coyne   2023-06-09
Kolczasty problem   Tonhasca Júnior   2023-06-06
Wpaść w amok. Empiryczna analiza szaleńczych zabójstw pokazuje, że wyłaniają się dwa różne wzorce.   King   2023-06-03
Błędna krytyka genetycznych testów na pochodzenie   Coyne   2023-06-02
Zdatny do lotu   Tonhasca Júnior   2023-06-01
‘Raniąca’ idea merytorycznych podstaw nauki    i Jerry Coyne   2023-05-29
Główny problem w filogenezie zwierząt wydaje się być rozwiązany   Coyne   2023-05-26
Americana   Tonhasca Júnior   2023-05-24
Czy uprawa jabłek odzwierciedla bigoterię?   Coyne   2023-05-18
Kenia: Musimy zająć się brakiem bezpieczeństwa żywnościowego, ale najpierw musimy położyć kres dezinformacji na temat upraw modyfikowanych genetycznie   Oria   2023-05-16
Czytanie myśli z fMRI i AI   Novella   2023-05-05
Jest lepiej niż myślisz   Lomborg   2023-05-03
Dwudziestu dziewięciunaukowców publikuje artykuł w obronie merytorycznych podstaw w nauce     2023-05-01
Niewygodna historia   Ferguson   2023-04-28
Biologia rezygnacji z działania: kiedy kontynuować, a kiedy spasować   Coyne   2023-04-26
Porywacze ciał   Tonhasca Júnior   2023-04-25
Porażka jest kluczowym składnikiem innowacji   Ridley   2023-04-22
Używanie roślin jako biofrabryk   Novella   2023-04-14
Dawno zmarli przemawiają do nas   Tonhasca Júnior   2023-04-12
Wątpliwi pomocnicy    Tonhasca Júnior   2023-04-08
Uganda: aktywiści przeciwni biotechnologii szerzą dezinformację   Wetaya   2023-04-05
Anglia pozwala na uprawy poddane edycji genów   Novella   2023-04-03
Recenzja z książki  Can “The Whole World” Be Wrong?   Rose   2023-04-01
Psychologia ewolucyjna dla początkujących   Coyne   2023-03-27
“Konwergentna” ewolucja mrówek grzybiarek Starego i Nowego świata   Coyne   2023-03-23
Gigantyczna armia małych zabójców   Tonhasca Júnior   2023-03-22
Colin Wright broni binarności płci u zwierząt   Coyne   2023-03-15
AI: gorąca randka z “Sydneyem ”   Gotefridi   2023-03-15
Zmienić język w ekologii i biologii ewolucyjnej! Przykład anemii sierpowatej   Coyne   2023-03-13
Wzrost liczby nieobecnych ojców i towarzyszące temu społeczne problemy   Geary   2023-03-11
No pasarán    Tonhasca Júnior   2023-03-04
Dezinformacja o GMO: Kenijczykom będzie trudno podejmować racjonalne decyzje i to może kosztować życie   Mykonyo   2023-02-24
Twardy kwiat do zgryzienia    Tonhasca Júnior   2023-02-22
ChatGPT niemal zdaje lekarski egzamin końcowy   Novella   2023-02-21
“Rogi” trylobitów mogły być używane jako broń w walkach między samcami   Coyne   2023-02-15
Postmodernizm obnażony   Dawkins   2023-02-14
Powody naszych wierzeń. Jak i dlaczego irracjonalność trzyma nas w swoich szponach i jak możemy z tym walczyć?   Pinker   2023-02-13
Kiedy zapada noc i ziemia jest ciemna   Tonhasca Júnior   2023-02-10
W nowej książce jest słuszna krytyka idei, że są lepsze i gorsze gatunki, ale jest także błędne twierdzenie, że gatunki nie są realne   Coyne   2023-02-06
Kolczatki wydmuchują bąbelki śluzu z nosa, żeby się ochłodzić   Coyne   2023-02-02
Mali i zręczni influencerzy   Tonhasca Júnior   2023-01-31
Dowody na ewolucję: Bezwłose zwierzęta mają martwe geny na sierść   Coyne   2023-01-23
Krew, znój, łzy i pot   Tonhasca Júnior   2023-01-19
Bąkojady czyszczą nosorożce   Coyne   2023-01-18
Mózg używa geometrii hiperbolicznej   Novella   2023-01-16
O wspaniały nowy świecie   Tonhasca Júnior   2023-01-12
Ciepło zabija. Zimno zabija wielu więcej   Jacoby   2023-01-09
Po co badać przestrzeń kosmiczną?   Jacoby   2023-01-04

« Poprzednia strona  Następna strona »
Polecane
artykuły

Lekarze bez Granic


Wojna w Ukrainie


Krytycy Izraela


Walka z malarią


Przedwyborcza kampania


Nowy ateizm


Rzeczywiste łamanie


Jest lepiej


Aburd


Rasy - konstrukt


Zielone energie


Zmiana klimatu


Pogrzebać złudzenia Oslo


Kilka poważnych...


Przeciwko autentyczności


Nowy ateizm


Lomborg


„Choroba” przywrócona przez Putina


„Przebudzeni”


Pod sztandarem


Wielki przekret


Łamanie praw człowieka


Jason Hill


Dlaczego BIden


Korzenie kryzysu energetycznego



Obietnica



Pytanie bez odpowiedzi



Bohaterzy chińskiego narodu



Naukowcy Unii Europejskiej



Teoria Rasy



Przekupieni



Heretycki impuls



Nie klanial



Cervantes



Wojaki Chrystusa


Listy z naszego sadu
Redaktor naczelny:   Hili
Webmaster:   Andrzej Koraszewski
Współpracownicy:   Jacek, , Małgorzata, Andrzej, Henryk