Kiedy naukowcy nie tolerują odmiennego zdania

Może powinienem powstrzymać się przed zbyt ostrym potępieniem decyzji polityka, by kuć polityczne żelazo przy okazji tragedii. W końcu uwagi prezydenta mogły być przygotowane przez tego samego nieudolnego członka jego sztabu, który siedem miesięcy wcześniej podpowiedział mu, by mówił o Auschwitz jako o polskim obozie zagłady. Nawet jednak, jeśli te zdumiewające skojarzenia nie były pomysłem samego Obamy, uderzają mnie jako tak jawnie niefortunne, że nie mogę pojąć, jak mógł zgodzić się na odczytanie ich z telepromptera. Nic w kampanii jego administracji rozciągania rządowych subsydiów na tak zwane firmy zielonej energii, ustanowienia planu handlu emisjami lub straszenia wyborców scenariuszami klimatycznymi w rodzaju „woda i ogień”, nie było w najmniejszym stopniu powiązane – przynajmniej w moim umyśle – z zmordowaniem dzieci przez psychicznie chorego człowieka z półautomatyczną bronią w ręku. Wyraźnie coś dziwnego dzieje się w tych dziedzinach naszej kultury, których kontrolujące siły napotykają tylko słabą lub oczernianą opozycję. Akademicy, dziennikarze, artyści i politycy często czynią takie niewłaściwe wypowiedzi jak ta wypowiedź Obamy, kiedy nie zajmują się rzeczywistym cenzorowaniem lub nękaniem politycznych oponentów. Robert F. Kennedy Jr., na przykład, chce, by wnosić oskarżenia o zdradę przeciwko dyrektorom korporacji, którzy są nieczuli na jego poglądy na środowisko – a karą za zdradę, jeśli się nie mylę, jest rozstrzelanie przez pluton egzekucyjny.

*     *     *

Jako profesor uniwersytetu jestem świetnie usytuowany, by informować o rozprzestrzenionej niekompetencji i nadużyciach w świecie akademickim. Kolega z pracy poprawił mnie kiedyś w sprawie efektu cieplarnianego. Bez szkolenia w naukach ścisłych moderował niedawno panelową dyskusję o zmianie klimatycznej, by przekonać studentów do popierania Zielonej Inicjatywy naszej rektorki, która, z tego, co mogłem zobaczyć, w ogóle nie redukowała emisji dwutlenku węgla, ale nadmiernie obciążała finanse uniwersytetu, co z kolei powodowało nacisk na podnoszenie czesnego. Na marginesie powiedziałem koledze, że określenie gaz cieplarniany jest z edukacyjnego punktu widzenia niefortunnie błędną nazwą, ponieważ architektoniczna budowa rzeczywistej cieplarni nie jest blisko związana z fizycznymi właściwościami troposferycznych gazów cieplarnianych.

Często używam poniższej analogii, żeby wyjaśnić, jak pewni ludzie pomylili te dwa zjawiska: zdanie „Podobnie jak Placido Domingo, Bob Dylan śpiewa dla zarobku” [“Like Placido Domingo, Bob Dylan sings for a living”] nie ma tego samego znaczenia, co „Bob Dylan śpiewa podobnie jak Placido Domingo dla zarobku” [“Bob Dylan sings like Placido Domingo for a living”].  Jest prawdą, że dwutlenek węgla, metan, ozon i inne gazy podnoszą przeciętną temperaturę Ziemi wyżej niż byłaby bez nich, tak samo jak budowa cieplarni powoduje, że wewnątrz jest cieplej niż w otaczającym środowisku. Procesy jednak, dzięki którym odbywa się nagrzewanie w tych dwóch wypadkach są zupełnie inne, w tym samym sensie w jakim głos trubadura w żaden sposób nie przypomina operowego tenora. Pomylenie wynikające z używania określenia gaz cieplarniany, mówiłem mojemu koledze, bardzo utrudnia wyjaśnienie ogólnego działania klimatu studentom, którzy mogą sądzić, że gazy cieplarniane tworzą solidną barierę dla konwekcji lub, odwrotnie, że cieplarnia ponownie promieniuje niewidzialną energię światła jako energię cieplną na wybranych częstotliwościach.

Mój kolega zapewnił mnie, że jestem źle poinformowany.  Jako bonus powiedział to w obecności szefowej wydziału, właśnie kiedy miano oceniać mnie na profesurę. Cieplarnie, wyjaśnił, są faktycznie ogrzewane głównie przez dodatkową koncentrację dwutlenku węgla wtopionego w szklane szyby budynku. No cóż, przyznałem, mała, być może nawet mierzalna ilość ogrzewania może pojawić się w cieplarni w wyniku podniesionych poziomów CO₂ w szklanych panelach; a temperatura w cieplarni wzrasta także, kiedy do środka wchodzi człowiek i wydycha ciepłe powietrze. To są jednak minimalne zmiany, które nie mają nic wspólnego z podstawowym projektem struktury. Podczas dnia cieplarnia będzie cieplejsza od otaczającego ją środowiska niezależnie od tego, czy człowiek wchodzi do środka i oddycha i od tego, czy szklane panele zawierają CO₂, czy nie.  

Mój kolega – samozwańczy ekspert do spraw klimatu na naszym wydziale – nie dał się zrazić. „To jest tak jak moja weranda przed domem – twierdził uparcie. – Po południu weranda jest dużo cieplejsza niż reszta domu – naprawdę możesz się tam upiec – i to z powodu dwutlenku węgla w oknach”.

Nie byłem pewien, jak w uprzejmy sposób odpowiedzieć na to nowe twierdzenie. Szkło jest nieistotnym rezerwuarem CO₂ – to nadal było prawdą. Ponadto, kiedy słońce sięga zenitu w letni dzień, pionowe okna służą jako dość nieskuteczne portale, przez które może przechodzić energia światła. W tych warunkach zamknięta weranda staje się cieplejsza niż reszta domu głównie z powodu trzeciego procesu, zwanego przewodzeniem, dzięki niezaizolowanemu dachowi i ścianom werandy, otrzymują one główny impet promieni słonecznych i przewodzą ciepło do środka. (Innymi słowy, Björk śpiewa zupełnie niepodobnie do Boba Dylana lub Placido Domingo.) Jeśli kiedykolwiek mieszkałeś na poddaszu latem, nawet jeśli okna były zasłonięte, odczuwałeś moc przewodzenia.

Zdawało mi się, że dostrzegłem oznaki sympatii na twarzy naszej szefowej i doznałem ulgi, ale okazało się, że sympatia nie była skierowana do mnie, tylko do mojego kolegi. Po tym, jak stwierdziłem raz jeszcze, że dwutlenek węgla jest nieistotny w tych rozważaniach, szefowa zapytała: „No cóż, to w takim razie w jaki sposób działa cieplarnia?”  

Najpierw zapytałem, czy mówi na poważnie, bo nie chciałem wierzyć, że dwoje moich kolegów profesorów nie ma podstawowego zrozumienia prostego działania cieplarni, ale tak było rzeczywiście. Więc wyjaśniłem: „Energia światła przechodzi przez przezroczyste panele i zamienia się w energię cieplną, kiedy uderza w rośliny, stoły i podłogę. To ogrzewa otaczające je powietrze ale procesowi przewodzenia przeszkadzają solidne panele szklane, które więżą ogrzane powietrze w środku”.

Szefowa mojego wydziału zerknęła na kolegę, potem na mnie. „O”- powiedziała. A potem odwróciła się i odeszła.

*     *     *

Kiedy byłem na pierwszych latach studiów, incydenty tego rodzaju, jaki zaraz opiszę, zdarzały się dość często: Widząc jak moi koledzy studenci na chybił-trafił używali interpunkcji lub tracili głowę, kiedy próbowali wyliczyć proste równania matematyczne na wstępnym kursie statystyki, zastanawiałem się, czy byłem jedynym członkiem mojego pokolenia, który uważał na lekcjach w liceum. Dzisiaj uderza mnie inna myśl: być może tylko ja nie spałem w liceum na lekcjach nauk ścisłych. Jest wystarczająco źle, że nauczyciel akademicki może być tak wprowadzony w błąd przez zwrot gaz cieplarniany, że myli proces fizyczny, który prawdopodobnie rozumiał kiedyś (powiedzmy, w wieku dziesięciu lat). Nie sądzę jednak, by szefowa mojego wydziału była wprowadzona w błąd tym nieszczęsnym określeniem. Nawet dziesięciolecia paniki o globalnym ociepleniu nie skłoniły jej do tego, by pomyśleć o związanej z tym fizyce. Niemniej rozumiała doskonale, jakich przekonań oczekuje się od nauczycieli akademickich – że emisje gazów cieplarnianych są niebezpieczne, katastrofalnie niebezpieczne, i że nauka uważa to za rzecz rozstrzygniętą – i to jej w zupełności wystarczyło.  

Jak wykształceni i utytułowani ludzie są w stanie tak się mylić? Przez zachowywanie ignorancji w sprawach technicznych. I, jak widzę, wyszkoleni naukowcy nie oferują zbyt wiele pomocy. Podczas innego spotkania na kampusie, które miało uczulić naszych studentów na groźbę zmiany klimatu, mówca, członek wydziału nauki o ziemi, na początku wyraził irytację tym, że czasami spotyka się ze sceptycznymi pytaniami, a przecież spędził dziesięciolecia na edukowaniu publiczności w tych sprawach. Podczas dyskusji po wykładzie,  zganiłem go za to, co moim zdaniem było prewencyjnym uderzeniem, by zamknąć usta młodym ludziom, którzy – być może po raz pierwszy poważnie zastanawiając się nad zmianą klimatu – mogli chcieć odpowiedzi od niego w sprawie jego twierdzeń. Jako edukator, powinien cieszyć się z trudnych pytań z ich strony, nie zaś próbować uciszyć je. „Słyszymy to wystarczająco często – zakończyłem – ale nadal zapominamy, jakie jest nasze zadanie: nie jest nim mówienie studentom, co mają myśleć, ale nauczenie ich samodzielnego myślenia”.  

”Zupełnie się nie zgadzam” – wtrąciła studentka z sali. Wszyscy spojrzeli na nią. „Nie lubię oceniania skomplikowanego materiału – przyznała. – Wolę, kiedy moi rodzice uczą mnie, recyklingu, lub kiedy moi profesorzy mówią mi, jak walczyć z globalnym ociepleniem. W ten sposób wiem, że robię właściwą rzecz”.

Ani naukowiec na podium, ani żaden z członków kadry uniwersyteckiej, którzy byli na sali, nie  zajęli się kwestią biernego podejścia tej studentki do uczenia się, oferowanego w obronie politycznej agendy, którą wszyscy popierali. Być może moi uniwersyteccy koledzy wyczuwali, że mogą po prostu zewrzeć szeregi i wyjść w milczeniu z żenującej sytuacji. Z pewnością rozumieli, że środowiskową ortodoksję akceptują niemal powszechnie kadry wszystkich uniwersytetów i że studenci żyją w strachu przed odwetem ze strony profesorów w postaci niskich stopni, zniechęcających listów rekomendacyjnych lub złej reputacji szerzonej w kuluarach, ryzyko więc, że obciążające przyznanie tej młodej kobiety wywoła przebudzenie innych, było minimalne. W końcu jednak student, który siedział obok tej kobiety, przerwał milczenie słowami: „Ale przecież nie jesteśmy już dziećmi”.  

Och, ależ jesteśmy, jeśli bycie dzieckiem oznacza przyjmowanie postawy łatwowierności i wdzięczności wobec ekspertów, którzy przyjmują rolę rodzicielską. Epizody, które przytoczyłem powyżej nie są nawet początkiem opowieści o rozmiarach uległości okazywanej przez wykształconych ludzi Tym, Którzy Wiedzą Lepiej. Moja przyjaciółka, której zaproponowano stanowisko na uniwersytecie na głębokim Południu, przyznała się do wątpliwości, czy przenieść się tam i kupić tam dom z powodu obaw, że podnoszący się poziom morza zredukuje jej inwestycję do sterty drewna, pozostawiając ją bezdomną – jakieś 150 kilometrów od wybrzeża. Podobnie, koleżanka z wydziału ostrzegła mnie kiedyś, że nasza rzeka w południowowschodniej Minnesocie także grozi wylaniem, w naszym wypadku nie z powodu podnoszącego się poziomu oceanu, ale wody z topniejących lodowców. Zapytałem, jak to jest możliwe, skoro nie ma żadnych lodowców między górnym biegiem rzeki Missisipi a naszym miastem – zresztą, żadnych lodowców o tysiąc kilometrów od Minnesoty. Nie miała odpowiedzi, ale jej nie potrzebowała, bo – jak się zdarza niemal zawsze, kiedy kwestionuje się kompromitującą wypowiedź lewicowego akademika, kolega o równej jej ignorancji skoczył w jej obronie. „Ale woda z lodowców spływa do Wielkich Jezior, a Wielkie Jeziora dają wodę Missisipi – stwierdził jej zbawca – więc zalanie może stać się problemem w wyniku topnienia lodowców”.

Pozwólcie, że wyjaśnię. Woda z lodowców nie spływa do Wielkich Jezior i nie robi tego od czasu, kiedy stopniał lód z maksimum ostatniego zlodowacenia tysiące lat temu. Ani też Wielki Jeziora nie dają wody do Missisipi w górze rzeki powyżej naszego uniwersyteckiego miasta. Pomijając podzielaną ignorancję geograficzną moich kolegów, sądzę, że ich błędne twierdzenia wynikają z bardziej fundamentalnej dezorientacji. Nie rozumieją różnicy między corocznym topnieniem pokrywy śnieżnej (która istotnie spływa do Missisipi i uzupełnia wody Wielkich Jezior każdej wiosny) a topnieniem lodowców, który jest topnieniem na wpół stałego lodu, nabudowanego przez wiele zim. Oczywiście, topnienie lodowców nie może zachodzić pod nieobecność lodowców, które poza Grenlandią, Antarktyką i sąsiadującymi z nimi wyspami wymagają całkiem wysokich gór, by móc się wytworzyć. Topografia południowego Ontario i stanów górnego Środkowego Zachodu nie może pochwalić się takimi szczytami górskimi. Co gorsza, moi koledzy wydają się nie rozumieć, jak zmiana klimatu w końcu wpłynie na miejsca takie jak Szwajcara, Nepal lub Alaska, gdzie lodowce rzeczywiście istnieją. Dodatkowa energia cieplna z ocieplającego się klimatu nie powoduje ściany wody pędzącej nagle w dół rzek. Śnieg ma izolujące działanie na warstwy poniżej, więc co wiosnę nagromadzona pokrywa śnieżna topi się stopniowo, w miarę jak ciepło powyżej sięga kolejnej odsłoniętej warstwy. Jeśli zimowe nagromadzenie śniegu stopi się przed końcem lata, na wpół stały lód zacznie się topić w mniej więcej tym samym tempie, co śnieg, przedłużając sezon topnienia o tydzień lub dwa i podżerając lodowiec.   

W takich warunkach rzeka, która wzbiera każdej wiosny od stopniałej pokrywy śnieżnej, pozostanie wezbrana do późnego lata od stopniałej wody lodowcowej. To jest niemal zawsze dobre, ponieważ dodatkowa woda pomaga ludziom w dole rzeki nawadniać swoje pola. (Wilgoć uwięziona w górskich lodowcach jest bezużyteczna, jeśli nie jest po prostu destrukcyjna). To jest jeszcze jeden powód, dla którego ocieplenie klimatu jest lepsze niż ochłodzenie. Kiedy klimat oziębia się i lodowce rosną, sezonowe topnienie kurczy się i to pozbawia farmerów części ich corocznej dostawy wody.

*     *     *

Mógłbym was zabawiać wieloma dalszymi anegdotami z moich uniwersyteckich doświadczeń, tak wielka jest ignorancja elit naszego narodu i tak rozprzestrzenione są ich próby manipulowania przyjaciółmi i kolegami, by zakamuflować słabe podstawy ich argumentów. Podam jeszcze tylko dwa przykłady. Kilka lat temu, jedząc obiad ze znajomym z uniwersytetu, skierowałem rozmowę na ten właśnie temat: naukowego analfabetyzmu moich kolegów z pracy. Natychmiast wyczułem wyraźną zmianę w zachowaniu mojego kolegi, jak gdyby bał się, że mogę zażądać od niego naszkicowania schematu reaktora bez konsultacji z notatkami. “Pozwól, że powiem tylko to – postanowił odwrócić uwagę od kwestii emisji gazów cieplarnianych - moja filozofia jest taka, że nie powinno się srać tam, gdzie się je”. Uśmiechnął się znacząco z własnego dowcipu i zapytał: „Myślisz o zamówieniu deseru?”  

Zrozumiałem dobrze, choć wyraził to dość niedelikatnie przy obiedzie, ale nie mogłem porzucić sprawy. „Popełniasz błąd logiczny o nazwie Petitio principii – wyjaśniłem. – Czy spalanie paliw kopalnych stanowi sranie tam, gdzie jesz, jest większą kwestią sporną. To właśnie staramy się ustalić. Nie możesz przekonać inteligentnych ludzi przez zwykłe oświadczenie, że twoje fundamentalne założenie jest poprawne”. Niespodzianka: nigdy więcej się do mnie nie odezwał.

Wiem, że brzmię, jak w najlepszym wypadku wredny człowiek. Oto dlaczego: postanowiłem nie tolerować dłużej stadnego myślenia wśród edukatorów, kiedy jestem już pełnym profesorem na stałym etacie. Obecnie, kiedy koledzy starają się wepchnąć mnie w szufladkę, mocno reaguję. Moją jedyną drugą opcją jest popadnięcie w alkoholizm. (Leki przeciwlękowe nie pomagają.)

Przy innej okazji biadoliłem (jakżeby inaczej?) przed moją przyjaciółką, że mój pracodawca zabrał mi pieniądze. Jako część Zielonej Inicjatywy mojego uniwersytetu, członkom kadry uniwersyteckiej zaoferowano bonus w wysokości pięciuset dolarów za włączenie materiału o zmianie klimatycznej w swoje programy nauczania. Ponieważ od pewnego czasu dawałem moim studentom pierwszego roku zadanie napisania eseju o efekcie cieplarnianym, żeby zanalizowali użycie przez autorów trzech retorycznych chwytów, to wydawało mi się okazją na łatwe pozbawienie mojego uniwersytetu małej sumy gotówki – wystarczającej, by kupić sobie rower. Niestety, kolega który był w komitecie Zielonej Inicjatywy, dowiedział się o moim podaniu o dofinansowanie. Ostrzegł mnie, że moje podanie będzie załatwione odmownie, nie dlatego, że nie rozszerzyłem mojej listy lektur o nowe pozycje, ale dlatego, że oferowany bodziec finansowy był przeznaczony tylko dla tych wykładowców, których pedagogika popierała polityczną agendę rektorki uniwersytetu. Retoryk, który planował analizowanie, a może i krytykowanie argumentów środowiskowców, nie zasługiwał na bonus.  

Niesprawiedliwe, prawda? ”Nie, to twoja własna wina” – odpowiedziała koleżanka, przed którą wylewałem moje żale. – Mogłeś udawać, że zgadzasz się z poglądami rektorki. Gdybyś uczył tak, jak ona chce, nie byłoby problemu. Naprawdę zaczynasz mnie męczyć tym narzekaniem – dodała. – Dostanie tych pieniędzy było prostą sprawą. Naprawdę nie możesz winić nikogo poza samym sobą”.

Czy łykam tabletki szaleństwa? Czy nie zauważyłem notatki służbowej o nie byciu dłużej wiernym samemu sobie? Najwyraźniej oczekuje się ode mnie przystosowania się do strategii przetrwania, jaką pokazuje wiele filmowych adaptacji Inwazji łowców ciał, która poucza, że jeśli postarasz się nie działać w autentycznie ludzki sposób, wmieszasz się między kosmitów.  Dodam tylko, że kiedy zapytałem moją przyjaciółkę, jak uzasadnia akceptowanie najbardziej panikarskich przepowiedni o zmianie klimatycznej, odpowiedziała: „No cóż, wszyscy moi przyjaciele wierzą w globalne ocieplenie, a to są dobrzy ludzie”. 

*     *     *

Oto, o co mi chodzi: intelektualiści, którzy bezmyślnie podsycają panikę o zmianie klimatu, powinni się umiarkować dla własnego dobra. Przez powtarzanie nieszczerych argumentów w jaskini ech, wykładowcy uniwersyteccy podcinają poparcie dla własnych agend politycznych i ułatwiają sukces wyborczy polityków, których nie znoszą. W pełni dostrzegam nieatrakcyjne cechy Donalda Trumpa – jego nieokrzesane maniery, podżegającą retorykę i okropne przechwałki – ale następca Obamy nigdy nie mówił, że edukatorzy muszą angażować się w poniżające rodzaje udawania, że należy pozostawić bez kwestionowania wątpliwy konsensus naukowy. Ani też nie sugerował, że masakra dzieci w szkole przydaje pilności takiemu zadaniu. Protekcjonalność i zastraszanie przez środowiskowców mogło działać przez pewien czas, ale większość wyborców nie jest dłużej dziećmi. Pora by nauczyciele akademiccy, a szczególnie społeczność nauk ścisłych, ponownie przyjęła zasady Oświecenia, z których najważniejszą jest intelektualna uczciwość.

W tym celu daję moim studentom na początku każdego semestru listę pytań, które sprawdzają ich wiedzę o podstawowych faktach dotyczących klimatu. Jaka jest przeciętna globalna temperatura? brzmi jedno pytanie. Jak naukowcy nazywają obecny okres interglacjalny? brzmi drugie. Trzecim jest: Który gaz cieplarniany odpowiada za większy troposferyczny efekt cieplarniany niż wszystkie inne gazy cieplarniane razem wzięte? Nie oczekuję, że studenci pierwszego roku, wejdą do mojej sali znając odpowiedzi na te pytania (i nigdy ich nie znają). Mam jednak nadzieję, że zrozumieją, że lekcje, jakie otrzymywali w liceum, dawały im wnioski, zamiast zaopatrzyć ich w solidną bazę wiedzy, z  której mogą rozpocząć własne dochodzenia. (Nawiasem mówiąc, tutaj są poprawne odpowiedzi na te pytania: tuż poniżej 15 stopni Celsjusza; holocen; i para wodna. No właśnie.) Znajomość przedmiotu, wyjaśniam moim podopiecznym, pozwoli im na wędrowanie umysłem po szerokim terenie danych i na konstruowanie testów falsyfikujących, które albo potwierdzą, albo obalą panującą ortodoksję.

Niemniej, nawet solidny grunt nauki wydaje się nie przygotowywać ludzi do rygorów samodzielnych dociekań. Podczas wspomnianej sesji pytań i odpowiedzi z członkiem wydziału nauki o ziemi na moim uniwersytecie – tuż zanim zjechałem go za zamykanie ust sceptycznym studentom – zadałem mu pytanie, które zadaję każdemu naukowcowi mówiącemu o zmianie klimatu: “Gdyby pieniądze nie były przeszkodą, jaki eksperyment przeprowadziłbyś w próbie sfalsyfikowania teorii o katastrofalnym, antropogenicznym, globalnym ociepleniu? To jest, jakie dające się zdobyć dane byłyby najużyteczniejsze do wyizolowania efektów naturalnego, cyklicznego ocieplania i, kiedy te efekty zostały usunięte z równania, pozostawiłoby nas to z wyraźniejszym obrazem tego, jak wiele, jeśli cokolwiek, zostało rzeczywiście spowodowane przez emisje CO₂?”

“Nie wiem – odpowiedział naukowiec. – Nigdy o tym nie myślałem”.

When a Question of Science Brooks No Dissent

Quillette, 1 kwietnia 2019

Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska

Myles Weber

Profesor literatury angielskiej na Winona State University. Pracuje obecnie nad książką o katastrofalnym oddziaływaniu polityki tożsamości.