Refleksje sprzed lat: Na skrzydłach Nauki i Wiary.

Syn mojego znajomego (miał 10 lat kiedy pisałem ów tekst w 1991 r.) zadał mu następujące pytanie: „Co jest prawdą: czy to co mówi ksiądz na lekcjach religii, czy to co mówiąna innych lekcjach nauczyciele?”. Nie wiem co odpowiedział mu znajomy, ale pytanie wydało mi się na tyle ciekawe, iż postanowiłem odpowiedzieć na nie tak, jakby skierowane było do mnie. Chodzi więc o to, który system myślowy jest bardziej wiarygodny: religijny czy naukowy?  W niniejszym tekście chciałbym zająć się tym „religijnym poznaniem świata”. Lecz zanim zacznę przytaczać przykłady, wpierw pewna opowiastka:

„Przypuśćmy, że na Ziemię przybywa rozumny kosmita, nie wiedząc nic o panujących stosunkach między jej mieszkańcami. Przedstawiamy mu następującą sytuację: my ludzie, mamy na Ziemi dwa systemy poznawania świata i wartościowania go. Jeden system mówi: oto są nasze poglądy o Wszechświecie, o świecie i o człowieku, które są owocem długich poszukiwań i badań wielu ludzi. Efektem ich żmudnej pracy, ich błądzeń i nieustannego poprawiania błędów. Nie są to prawdy absolutne i ponadczasowe; są to zawsze prawdy tymczasowe, aktualnie obowiązujące.

W każdej chwili może ktoś przyjść z nowym odkryciem, które dotychczasowe poglądy uzupełni, podważy lub zburzy. Tym gorzej wtedy dla nich – nie oddawały rzeczywistości dość dokładnie. System ten nie broni się przed takim „destrukcyjnym” działaniem, wręcz przeciwnie: jeśli nowy pogląd potrafi się obronić, tego człowieka czeka sława zaszczyty i uznanie świata. Tak działa system, który nigdy nie jest pewien siebie do końca, który ciągle jest weryfikowany, którego nowe poglądy muszą opierać się na solidnych podstawach doświadczeń i obliczeń, i który nie jest wolny od błędów, tak jak i jego twórca – człowiek.

Drugi system mówi: „Oto jest Prawda objawiona. Jest to prawda absolutna i ponadczasowa. Jedyna, nieomylna i nieweryfikowalna. A ty człowieku musisz tę prawdę przyjąć! Musisz w nią wierzyć bez zastrzeżeń i wątpliwości, bez dowodów i logicznych argumentów. Jeśli jej nie przyjmiesz, lub będziesz próbował ją odrzucić, czeka cię sroga kara: będziesz się smażył w piekle przez wieczność! Zresztą po co masz czekać na piekło; my ci tu na ziemi stworzymy takie same warunki – płonący stos, wymyślne tortury, psychiczny terror itp. Oczywiście jest to dla twojego własnego dobra, abyś mógł przynajmniej uratować swoją grzeszną duszę”.

Tak działa system, który jest absolutnie pewien swojej słuszności, którego Prawdy objawione są dane raz na zawsze i którego dogmaty całkowicie przeczą tym stałym ponoć Prawdom. System, który broni wściekle swych „prawd”, niszcząc z determinacją każdą myśl odmienną. Który rozum ma w głębokiej pogardzie i dla którego każdy przejaw wolnej myśli, wolnego sumienia, to bluźnierstwo zagrażające mu i urągające jego wielkości. Tak wyglądają w skrócie te dwa systemy myślowe (poznawcze) człowieka. Który wybrałbyś, szanowny kosmito, aby poznać na czym polega fenomen naszego człowieczeństwa?”.

Dodam tylko, iż ten hipotetyczny kosmita jest w o tyle lepszej sytuacji od nas, mając możliwość wyboru, ponieważ poznaje te systemy jako dorosła istota o wykształconym światopoglądzie. Jednak człowiekowi taka możliwość wyboru nie jest dana, religijne „prawdy” wpajane mu są we wczesnym dzieciństwie i zostaje on trwale uwarunkowanyna nie. A więc czy prawdę mówi religia czy nauka?  Może obie mają rację i prawdy naukowe nie przeczą prawdom religijnym? Taka jest właśnie tendencja ostatnich lat: odkrycia naukowe tylko potwierdzają prawdy religijne! Czy rzeczywiście tak jest, zajmę się tym później. Jednak najpierw chciałbym pokazać jak przebiegały mariaże nauki z teologią, a właściwie ich boje. Jak to się odbywało na przestrzeni wieków?:

„O Panie, gdybym miał kiedykolwiek posiadać książki światowe i gdybym je czytał, zaparłbym się tym samym Ciebie” (św. Hieronim). „Zakonnik powinien wystrzegać się czytania książek pogańskich i pism heretyckich” (reguła zakonna św. Izydora). „Nie ma gorszej dżumy dla człowieka niż nauka; jest ona rzeczywiście tą dżumą, która cały rodzaj ludzki powaliła do ostatniego człowieka, która wygnała wszelką niewinność i naraziła nas na tyle rodzajów grzechu i śmierć” (H. Cornelius Agrippa).

 

„Matematyka to diabelska sztuczka, a matematycy to siewcy wszelkiej herezji, których powinno się przeganiać ze wszystkich państw katolickich” (dominikanin Tomasz Caccini, który przeczytał list Galileusza, mówiący o pogodzeniu nauki Kopernika z Pismem Świętym).

 

„Nauka jest niczym, jak tylko krnąbrnością i zgubą dla chrześcijanina. Dlatego zacny człowieku, zaniechaj kunsztów przyrody /../ wystarczy, że wiesz, iż ogień jest gorący, woda zimna i wilgotna, że w lecie trzeba wykonywać inne prace niż w zimie /../. Myśl więc o tym tylko, w jaki sposób nauczysz się Chrystusa, który pokaże ci siebie samego /../. A więc poznasz Boga i siebie samego, czego nie doświadczył żaden mistrz w rzeczach przyrody, ani żadna nauka przyrodnicza” (Marcin Luter).     

W tamtych czasach nauki pozostawały wciąż podrzędnym i pobocznym zajęciem ludzkiego ducha i prowadziły tylko żałosną, ograniczoną egzystencję (a raczej wegetację), póki jednostronnie religijny duch pozostawał najwyższą władzą historyczną i prawodawczą i póki Kościół był jego władzą wykonawczą. Jedyną dziedziną nauki akceptowaną przez Kościół była scholastyka. Miała ona za zadanie wspierać dogmaty wiary, uzasadniać rozumowo teologiczne prawdy. Oto niektóre „perełki myśli” ówczesnych wykształconych ludzi. Z tych „naukowych” zagadnień robiono doktoraty:

„Czy osioł może pić wodę używaną do chrztu? Czy ciało Chrystusa, zanim stał się człowiekiem, mogło być obecne w eucharystii w ten sam sposób jak obecnie? Czy w czasie zmartwychwstania Adam ukaże się z 11 czy z 12 żebrami? Czy Bóg mógłby przyjąć postać kobiety, albo diabła, albo osła, ogórka czy bloku kamiennego? Czy jako ogórek mógłby wygłaszać kazania, działać cuda i być ukrzyżowany? Jakie są rozmiary piekła? Czy ogień w piekle jest gorętszy niż zwykły? Czy Adam i Ewa mieli pępki? Ilu diabłów (aniołów) zmieści się na główce szpilki?” itp.

Takimi problemami zajmowała się ta pseudonauka, pomocnica Kościoła kat. Prawdziwa nauka była traktowana po macoszemu. Wiara nie opiera się na zasadach i fundamentach naukowych. Teolog zajmujący stanowisko naukowe, nie ma pojęcia o duchu naukowym; wątpienie jest dla niego występkiem i grzechem. Nauki nie traktuje poważnie, bowiem poważnie traktuje swoją wiarę i nauki swojego Kościoła. Dlatego duch teologii nie jest duchem nauki, a filozofia, która mieni się chrześcijańską, jest z tego właśnie względu filozofią ułomną, ograniczoną, sprzeczną z ideą filozofii.

Zawsze miłość, prawda, humanizm – duch uniwersalności, znajdowały się po stronie człowieka nauki. Nienawiść, kłamstwo, intryga, polowanie na heretyków – duch partykularności, były po stronie ortodoksji. Nic dziwnego: nauka uwalnia ducha, teologia go ogranicza. Nauka rozszerza umysł, teologia go zacieśnia i trwoży. Dlatego zawsze teologia prześladowała filozofię z fanatyczną nienawiścią, ponieważ filozofia podnosi człowieka ku uniwersalnemu punktowi widzenia, wykształca w nim wolność wyboru, wolność sumienia. A to już było przestępstwem! (wg Wybór pism Ludwika Feuerbacha).

Obrona niektórych „świętych prawd”, przeszła już do historii. Na przykład, jak w 1822 r. ojciec Filippo Antossi bronił systemu geocentrycznego:

„Przecież Duch Święty wiedział jakie odkrycia zostaną później dokonane, tak czy nie? A jeżeli wiedział, to dlaczego święci ludzie natchnieni przez niego mówili nam więcej niż sto razy, że słońce się porusza, a nie powiedzieli ani nam razu, że jest nieruchome?” Albo słynny argument, zwany „Argumentem Urbana VIII”:

„Nawet jeżeli wiele faktów wydaje się świadczyć, iż ziemia obraca się dookoła słońca, to jednak jest teoretycznie możliwe, że Bóg w swojej nieskończonej mocy uzyskał takie same efekty czyniąc wręcz przeciwnie, iż słońce obraca się wokół ziemi, jak to właśnie mówi Pismo Święte”.

A Pismo Święte było wtedy wyrocznią! Dlatego w 1600 r. został spalony na stosie Giordano Bruno, który ośmielił się twierdzić rzeczy, jakie nie miały potwierdzenia właśnie w Piśmie Świętym: głosił herezję o wielości światów! Także włoski filozof ateista Cesare Vanini w 1619 r. został spalony na stosie (przedtem wyrwano mu język i uduszono) ponieważ ośmielił się głosić, iż: „Świat jest takim, jakim go Bóg zamierzył. Jeśliby chciał, aby był lepszy, byłby lepszy. Jeśli istnieje grzech, widać, że Bóg tak chce; napisano bowiem, że wszystko czego chce może zrobić” itd.

Kościół katolicki nie mogąc tego rozumowania podważyć żadnym argumentem myślowym, zastosował najskuteczniejszy „argument” jaki znał z racji posiadanej władzy: spalenie na stosie. A trzeba przyznać, że był to wtedy nader często stosowany „argument”. Połączony zazwyczaj z wymyślnymi torturami skazanego. W taki to sposób bronione były „prawdy” religijne. Niektórym wszelako się udawało, jak np. Kopernikowi czy Galileuszowi. Szczególnie ten ostatni wydawał się być niebezpieczny dla teologii. Dlaczego? Galileusz pierwszy odważył się wspomóc niedoskonałe zmysły ludzkie, przyrządami naukowymi.

„I właśnie ta nowa postawa, znamienna dla całej nowożytnej wiedzy eksperymentalnej, jawiła się kardynałowi Bellarminowi i jego przybocznym strażnikom  starego porządku rzeczy jako poważne niebezpieczeństwo, któremu nieugięcie trzeba się przeciwstawić. Kościół nie był bynajmniej zainteresowany daniem ludziom do ręki instrumentów, którymi mogliby wesprzeć swoje niedoskonałe zmysły i sami badać zjawiska otaczającego ich świata. Stąd bowiem wiodłaby prosta droga do podważania prawd objawionych, stanowiących dotychczas najwyższy autorytet” (wg  A jednak się porusza Joanny Olkiewicz).

A na nich przecież wspierała się władza Kościoła,bo wiedza, to władza. Broniona często w bałamutny i naiwny sposób, jak chociażby (w tym przypadku) w zjadliwej broszurze Marcina Horky’ego, której treść wywodów można zamknąć w jednym jego zdaniu: „Wiem na pewno – tak jak wiem, że w niebie jest Bóg jedyny w trzech osobach, a w moim ciele nieśmiertelna dusza – że całe to złudzenie optyczne ostatniego wynalazku Galileusza (księżyców Jowisza) pochodzi z odbicia promieni światła” (wg wyżej wymienionej publikacji).

Na stosach byli paleni nie tylko heretycy, wolnomyśliciele, ale również ich dzieła. Książki nieprawomyślne uroczyście palono na mocy wyroków sądowych (jak w czasach przed Gutenbergiem, kiedy spalenie przez inkwizycję odręcznie napisanego egzemplarza, mogło rzeczywiście zniszczyć dzieło i uchronić wiernych przed zarażeniem heretyckimi poglądami).     

W 1734 r. spalono Listy filozoficzne Woltera, a w 1765 r. skazano egzemplarz jego  Słownika filozoficznego na chłostę i spalenie! W tym słowniku pod hasłem „Wolność myśli” napisano:

„Szlachetna siła duchowa, która łączy nasze przekonania tylko z prawdą.Prawdziwa wolność myśli strzeże umysł przed przesądami i pochopnością. Wszystkie swoje siły skierowuje zwłaszcza przeciwko przesądom, które wychowanie w dzieciństwie wpoiło nam w sprawach religii, ponieważ tych przesądów najtrudniej jest się nam pozbyć”.

Ale to było później, kiedy rozum zaczynał już torować sobie drogę do świadomości ludzkiej. Wcześniej, stereotyp myślowy odnośnie pojmowania nauki i jej roli, był następujący:

„Jedną tylko księgę czczono jako źródło wszystkich prawd. Była nią Biblia. /../ Stała się również „encyklopedią” wszystkich  nauk przyrodniczych.  Ponieważ głosiła, że świat powstał w ciągu sześciu dni, wszelką krytykę tego twierdzenia uważano za herezję. /../ Naukę średniowieczną można było nazwać „totalitarną”. Zadaniem jej było potwierdzanie prawd podawanych przez istniejący porządek świata. /../ Według  biskupa  Usshera świat powstał 26 października o godz. 9 rano w 4004 r. pne. /../

 

Przypuszczano, że Ziemia jest płaska, a Słońce, jak głosi pierwszy rozdział Biblii, zostało umieszczone na niebie, aby oświetlić dni człowieka. Firmament jest czymś stałym, na co wskazuje jego nazwa, i podpiera kopułę niebios. Gwiazdy są dziurami w sklepieniu niebieskim, poprzez które aniołowie obserwują krzątaninę grzesznego pokolenia Adama. Po śmierci grzesznik idzie do piekła, a duszę błogosławioną aniołowie unoszą do nieba. Nikt nie miał prawa kwestionować prawdziwości tych doktryn, nauka bowiem mogła działać jedynie w zgodzie z ortodoksyjną tradycją.

 

Jeśli ktoś dochodził do przeciwnych wniosków, nie miał racji. Głoszenie odkryć niezgodnych z Biblią uważano za zbrodnię. Winnego powoływano przed trybunał duchowny. Jeśli trwał w błędzie, oskarżano go, że sprzymierzył się z szatanem, aby niszczeć dzieło boże, i karano jako heretyka. Los taki spotkał prawie wszystkich prekursorów współczesnej nauki. /../ Niezliczona rzesza „nieznanych żołnierzy” zginęła w tej „wojnie o niepodległość”, prowadzonej między obrońcami „świętych prawd”, a awangardą nowoczesnej nauki. /../

 

Charakterystyczny dla atmosfery intelektualnej tamtych czasów był następujący wypadek: /../ Wyłowiono rybę w której żołądku znaleziono Biblię. Przyrodnicy i teologowie roztrząsali zagadnienie, czy Bóg chciał przesłać widomy znak ludziom i wybrał Cambridge, tak jak kiedyś górę Synaj, czy też był to bluźnierczy figiel szatana, aby zakpić ze świętej księgi? /../ Skamienieliny znajdowane w ziemi uważano za dzieło diabła, które miało pomieszać pojęcia ludzi o porządku świata.

 

Dziwactwa natury uważano za dowód tego, że matka potworka cudzołożyła z diabłem. Jeśli, jak to miało miejsce w większości wypadków, Collegium Doctorum dostarczyło „przekonywających dowodów”, nieszczęsna kobieta płonęła na stosie. Te okrutne wyroki nie budziły wątpliwości. Świętym zadaniem nauki było bowiem chronić boski porządek świata przed intrygami diabła oraz przed tymi, którzy ulegali jego pokusom” (wg Wszechświat, ty i ja Fritza Kahna).

Tak więc z powyższych przykładów nasuwa się następujący wniosek: rozum ludzki, wolna myśl człowieka była ograniczana jakby na trzech poziomach: 1.Na poziomie przymusu zewnętrznego silnego, który jawił się jako kara przemyślnych tortur poprzedzających spalenie na stosie. 2. Na poziomie przymusu zewnętrznego słabszego: biczowanie i palenie ksiąg, areszt, klątwa, wyobcowanie ze społeczeństwa, banicja. 3. Na poziomie przymusu wewnętrznego, z którego istnienia człowiek nie zdawał sobie sprawy: uwarunkowanie umysłu na pewne prawdy. A był on chyba najsilniejszy, choć niedostrzegalny. Niewielu ludziom udało się od niego uwolnić.   

Lipiec 2018 r.                                                ----- cdn.-----