Mroczny cień udrapowanych autorytetów

W tym samym tekście, Barbara Skarga mówiła, że ona sama nie ma autorytetów i nie lubi autorytetów, że w stosunkach międzyludzkich wystarczy wzajemny szacunek. Wyczuwamy tu jakąś niepokojącą sprzeczność. Istnieją wzory rozumnego postępowania, społecznej postawy, strażnicy wartości, ale filozof mówi, że nie ma autorytetów i nie lubi autorytetów, że w stosunkach międzyludzkich wystarczy wzajemny szacunek. Czy chce nam powiedzieć, że nie ma autorytetów, wobec których odczuwa nadmierny szacunek, z którymi nie może mieć relacji partnerskich, których nauk nie wolno kwestionować?

Barbara Skarga nie czerpała swoich wartości z religii, ani z ideologii. Uważała, że wartością  jest człowiek, ten, kto, jak mówiła, nie tylko te wartości wyznaje, ale musi je również realizować. A więc, łajdak utrzymujący się z prawienia o moralności i drapujący się w szaty namaszczonego kaznodziei jest autorytetem najdelikatniej mówiąc wątpliwym.     

Młodsza o szesnaście lat od Barbary Skargi Barbara Stanosz była również profesorem filozofii i jeszcze przed upadkiem komunizmu, ostrzegała w prasie drugiego obiegu, że jedne dogmaty mogą zostać zastąpione innymi, a po fałszywych autorytetach machających czerwonymi flagami mogą pojawić się fałszywe autorytety spod znaku krzyża.

Przypadek zrządził, że czytając w Studio Opinii artykuł Andrzeja de Lazari o tym czy chrześcijaństwo łączy, czy dzieli „wyskoczył” stary tekst Stanisława Obirka (z 2014 roku) pod tytułem „25 lat w cieniu Kościoła”. Profesor Obirek pisał o Barbarze Stanosz i jej książce W cieniu Kościoła czyli demokracja po polsku. Książka ukazała się w 2004 roku i jest zbiorem jej tekstów publicystycznych pisanych od wiosny 1989 roku. Natychmiast postanowiłem, że muszę je sobie raz jeszcze przypomnieć i sięgnąłem po stojący na półce egzemplarz. Barbara Stanosz od pierwszej chwili naszego wybicia się na niepodległość widziała więcej niż inni i bardzo dokładnie pokazywała zagrożenie wolności przez głoszących absolutne dobro faryzeuszy.

Pierwszy tekst w tym zbiorze traktuje o akcji przeciwko zabijaniu nienarodzonych. Na kilka miesięcy przed czerwcem 1989 roku Barbara Stanosz pisała o wojowniczej mobilizacji parafialnej moralności. Teatr absurdu – „kraj ze zrujnowaną gospodarką, zniszczonym środowiskiem naturalnym, brak podstawowych leków i sprzętu medycznego, lekarzy i szpitali, żłobków, przedszkoli, szkół, nauczycieli, katastrofalny brak mieszkań, postępująca patologia życia społecznego...” a Kościół organizuje kabaret mobilizacji wszystkich sił w obronie życia nienarodzonych. 

Barbara Stanosz była logikiem, doskonale widziała harce ze słowami. Nagle komórka w chwilę po zapłodnieniu staje się „dzieckiem”, „człowiekiem”, jej zniszczenie „zabójstwem”. Buduje się – pisała – definicje perswazyjne. Robiła to władza komunistyczna i te same sztuczki kościelna strona zaczęła uprawiać, kiedy tylko zwietrzyła szansę na odzyskanie rządu dusz. Autorka miała przemożne wrażenie, że ostatecznym celem tej kampanii jest „narzucenie nam wszystkim założeń światopoglądowych katolicyzmu”.  Nie myliła się.

Kolejny tekst jest już z 1990 roku. (Pierwotnie publikowany w „Gazecie Wyborczej”, która niebawem uzna tę autorkę za nazbyt kontrowersyjną .) Ten artykuł nosi tytuł „Jeśli nie zdarzy się cud...” Zaczyna się od stwierdzenia, że instrukcja MEN o nauczaniu religii w szkołach nikogo nie zaskoczyła, dla tych, którzy chcieli patrzeć, wewnętrzna logika zdarzeń była doskonale widoczna, tzw. nauka społeczna Kościoła zaczęła błyskawicznie przyjmować „pełnioną dotąd przez marksizm rolę filozofii oficjalnej”. Autorka pisze, że jest to próba wychowania nowego pokolenia „bojowników świętej sprawy”.

Cud się nie zdarzył i istotnie byliśmy i jesteśmy świadkami wymiany jednej totalitarnej ideologii na inną. Ta nowa ideologia ma podpórkę w długiej tradycji i autorytecie świętości. Lubi się również podpierać „prawem naturalnym”. Socjalizm był „naukowy” narzucanie religijnego światopoglądu też wymaga oprawy sugerującej jakiś racjonalizm. Tak więc prawo do życia jest prawem naturalnym. Barbara Stanosz zwraca uwagę, że to brzmi podobnie do praw natury. Te są twierdzeniami, które wyjaśniają fakty i pozwalają przewidywać wyniki przyszłych obserwacji; przykładem jest prawo grawitacji. „Prawami naturalnymi natomiast bywają nazywane pewne uprawnienia lub powinności przyznawane na ogół tylko ludziom i oparte na powszechnie uznawanych normach moralnych.” Te dwa rodzaje praw nie mają ze sobą żadnego związku. Prawa naturalne odwołują się do naszej woli, do tego, czego chcemy i czego oczekujemy. Stwierdzając, że coś jest prawem naturalnym sugerujemy, że wszystko jest rozstrzygnięte, dyskusja jest zamknięta. Salami odcinane jest plasterek po plasterku. To co zostało zadekretowane w Watykanie, zostało uznane za „prawo naturalne”, o którym nie wolno już dyskutować.

Pytając w kolejnym artykule „Dokąd zmierzamy?” Barbara Stanosz stwierdzała, że pojęcie klerykalizacji życia publicznego, które czasem pojawiało się w mediach, jest zbyt wąskie dla określenia istoty sporu, bowiem ten spór toczy się w istocie rzeczy o zamknięty bądź otwarty charakter społeczeństwa. Jest maj 1991 roku, Barbara Stanosz pisała:

„Nie jest to dyskusja poprzedzająca wybór, Polska bowiem została już wprowadzona na drogę powrotną ku państwu ideologicznemu.”

To nie było trudne, społeczeństwo było przyzwyczajone do indoktrynacji w szkole i w środkach masowego przekazu, do deklaracji prawomyślności, do pustych haseł. Kolejne tytuły wiele mówią; „Absolut żąda ofiar”, „Terror z ludzką twarzą”, „Lip service”. Ta książka jest pamiętnikiem narodzin bliźniąt syjamskich – III i IV Rzeczpospolitej. Na wszelki wypadek starano się nie zauważać, że pociąg do demokracji wykoleił się ruszając ze stacji. Próbowano tego nie zauważać. Epidemia lip service zbierała pierwsze żniwo.

W 1993 Barbara Stanosz należy już do publicystów wyklętych. Inicjuje założenie nowego pisma „Bez Dogmatu”.  Jej pierwszy pomieszczony w tym zbiorze tekst z tego miesięcznika traktuje o postrzeganiu władzy w kategoriach ONI. Uświadomiłem sobie jak głęboko ten fenomen jest zakorzeniony w naszej mentalności, kiedy wiele lat temu, podczas dyskusji na szwedzkim uniwersytecie, użyłem określenia „władza i społeczeństwo”. Wywołało to natychmiastową burzliwą dyskusję. Zwrócono mi uwagę, że władza jest zawsze częścią społeczeństwa, że możemy zasadnie mówić o władzy i zwykłych ludziach, o przywilejach z tytuły władzy, o władzy i ludzie, ale nie możemy przeciwstawiać władzy społeczeństwu, bo to przeczy definicji społeczeństwa. W polskiej socjologii to przeciwstawienie jest tak „naturalne”, że nawet tego nie zauważamy.

Barbara Stanosz piesze, że to stwierdzenie o ludziach dzierżących władzę, jako o grupie mającej własne interesy, które mogą być różne od tego, co deklarują publicznie, jest właściwie uniwersalne. „Demokrację różni od dyktatury nie psychologia rządzących, a gęsta sieć kontroli społecznej.” Przekonywanie do czystości intencji, mądrości i miłości rządzących  jest w efekcie zaproszeniem do rządów autorytarnych. Budowa państwowego i obywatelskiego systemu kontroli nie powiodła się. Chciano oprzeć nową Polskę na kredycie zaufania do styropianu, do weteranów walk, a nie na kwalifikacjach i solidnych instytucjach kontrolnych patrzących władzy na ręce.

„... a nadzorczo-doradcza rola radzieckiego ‘starszego brata’ przekazana została – mutatis mutandis – Kościołowi katolickiemu (wraz ze związanymi z tą rolą serwitutami politycznymi i materialnymi).”

Nowa, etosowa, władza nie przyjęła do wiadomości obaw społeczeństwa w kwestii przyjętej strategii polityki gospodarczej i społecznej. Poparcia szukała w Kościele, dziwiąc się i oburzając na coraz bardziej widoczne odrzucenie.

Czy konflikt między Kościołem i demokracją jest nieprzezwyciężalny? Tadeusz Mazowiecki pod koniec swojego życia mówił z rozpaczą, że polscy biskupi nie rozumieją demokracji. Prawdopodobnie  należałoby dodać, że nawet nie próbują zrozumieć demokracji i nie leży to w ich interesie. Barbara Stanosz pisze, że ten konflikt między „instytucją Kościoła katolickiego i modelem nowoczesnej, liberalnej demokracji jest autentyczny i głęboki: interesy i aspiracje każdej ze stron tego konfliktu są niszczące dla drugiej. Nie ma tu jednak pełnej symetrii. Sytuacja Kościoła w tym konflikcie jest mniej dramatyczna niż sytuacja demokracji”.

W zaawansowanych demokracjach widzimy kościoły pogodzone z demokracją i faktycznym rozdziałem Kościoła i państwa, które przyjęły na siebie nową rolę instytucji konsolidujących wspólnoty wierzących i zaspakajających indywidualne potrzeby wyznawców. (Warto dodać, że ten opis jest nazbyt optymistyczny, gdyż nie zrobiły tego dobrowolnie i nigdy nie straciły apetytu na powrót na scenę polityczną.) Polski Kościół katolicki ani na chwilę nie traktował poważnie możliwości uczciwego rozważenia oferty „przyjaznego rozdziału Kościoła i państwa”, zaś otwarci katolicy spod znaku „Tygodnika Powszechnego” zostali użyci jako taran do rozbicia wrót wrogiej twierdzy i odrzuceni po sforsowaniu bram. Barbara Stanosz nie miała najmniejszych wątpliwości, że już dyskusje wokół konkordatu, a następnie wokół konstytucji wskazywały na przegraną polskiej demokracji na wszystkich frontach.

Do tej książki z pewnością warto wracać szukając odpowiedzi na pytania o genezę dzisiejszej sytuacji i obecnego stanu polskiej demokracji. Trzy lata temu Stanisław Obirek przypomniał ją z okazji konferencji zorganizowanej przez Stowarzyszenie „Koalicja Ateistyczna” oraz Fundację im. Kazimierza Łyszczyńskiego, a patronat objęła nad tą konferencją Wanda Nowicka, pełniąca wówczas funkcję wicemarszałka Sejmu. Sama konferencja poświęcona Barbarze Stanosz odbyła się w budynku Sejmu, co dziś trudno sobie wyobrazić. Lektura tych tekstów może wywoływać głęboki pesymizm  i uczucie przegranej. Może również skłaniać do refleksji na temat strategii dla ponownej próby wybicia się na demokrację.