Miałem wrażenie, że rozmówcy dostarczają mi odpowiedzi na jeden z ważnych elementów moich obserwacji reemigranta. Osiadłem po powrocie do Polski w maleńkim miasteczku mającym niespełna 3 tysiące mieszkańców i należącym do Polski D. W sześciu kioskach nie tylko nie sprzedają i nigdy nie sprzedawali „Tygodnika Powszechnego”, właściciele kiosków o nim nie słyszeli. Poprzedniego proboszcza pytałem czy sięga czasem po ”Tygodnik”, spojrzał do głębi urażony. Słuchałem tej rozmowy i zastanawiałem się jak głęboko sięga nasz otwarty katolicyzm? (Ten katolicyzm, który rozumie pojęcie bliźniego nie tylko jako kogoś z tej samej parafii.)
Nie jest tak, że nie ma tu ludzi prawych, którzy, czy to genetycznie czy w jakiś inny cudowny sposób, są zaprogramowanych do dobroci, jest ich wręcz całkiem sporo. Ale rzeczywiste oddziaływanie religii jest ograniczone do dość koszmarnych kazań, strasznej katechetki i gromady kruchtowych radnych.
Mój dom jest w odległości 15 kilometrów od miejsca, w którym urodził się Paweł Włodkowic, durna, pozbawiona wszelkiego znaczenia symbolika, wzmacniająca pytanie, dlaczego Bortnowska nie ma żadnych szans na dotarcie do mieszkańców mojego miasteczka. Pewnie z tych trzech tysięcy dusz, jeden ateusz zna jej nazwisko i wie co ona mówi. Tu jest trochę mój problem, jeden z powodów, dla których pewnego dnia, dopiero koło czterdziestki zrozumiałem, że ”Nostromo” mówi o naszym świecie więcej niż „Lord Jim”.
Podsumowując tę radiową dyskusję już na łamach Studia Opinii w artykule pt.: Przyszłość chrześcijaństwa, Stanisław Obirek stwierdza, że dyskutanci nie odpowiedzieli jaka będzie przyszłość chrześcijaństwa, bo tego przewidzieć się nie da; pisał, że zachowania wielu współczesnych chrześcijan zasługują na podobny sprzeciw, jak ten, który widzimy w naukach Jezusa, i pisał, że najbardziej niepokoi go rosnący fundamentalizm polskiego katolicyzmu.
W filmie „Yentl” z Barbarą Streisand jest scena, w której ojciec, ucząc córkę czytać, zaciąga firany. Córka pyta dlaczego, przecież Bóg widzi wszystko? Na co ojciec odpowiada, że Bóg rozumie wszystko, gorzej jest z sąsiadami. Pytanie (moje pytanie) nie ma nic wspólnego z troską o przyszłość chrześcijaństwa, jest pytaniem, jak przekonać sąsiadów, żeby ich moralne oburzenie było mniej barbarzyńskie.
Krótko mówiąc, miałem wrażenie, że Stanisław Obirek pisze głównie o tych przeklętych firankach, które trzeba starannie zaciągać w obawie przed barbarzyńskim gniewem moralnym sąsiadów. Religijny fundamentalizm to, w moim odczuciu, przede wszystkim ciągłe podgrzewanie moralnego oburzenia. W dzisiejszych krajach islamu widzimy je w najokrutniejszej postaci – nieustannych wzajemnych mordów w imię dostrzeżonego nieposłuszeństwa nakazom Allaha, jak je sobie wyobrażają duchowni poszczególnych (niezliczonych) odmian islamu.
Kiedy Tomasza Terlikowskiego nazywają talibem katolicyzmu, to troszkę mną rzuca, bo wiem dokładnie co robią talibowie i każdego dnia czytam o dziesiątkach, setkach, czasem tysiącach śmierci ludzi pomordowanych przez fanatyków (często samobójców, gotowych zginąć, byle tylko zabić kilku „niewiernych”).
Wzrost fanatyzmu polskiego katolicyzmu, o którym pisze Stanisław Obirek, chociaż nie ma nic wspólnego z talibami, jest jednak bardzo dobrze widoczny i mam wrażenie, że od bardzo dawna podkręcają go nie tylko nasi biskupi, ale i Watykan.
Czy jest to reakcja na postępującą laicyzację społeczeństwa? Zapewne, jednak w obserwacjach socjologicznych nigdy nie możemy zmierzyć wagi wszystkich czynników, a często wielu czynników nawet nie dostrzegamy. Żyjemy w błyskawicznie zmieniającym się społeczeństwie, zmieniają się typy więzi społecznych, warunki życia, galopująca technika gwałtownie zmienia sposób naszego myślenia.
Kiedy wydaje nam się, że rozumiemy te procesy, kłamiemy sobie i innym. Jest gorzej, pragnienie zrozumienia bardzo często prowadzi do potrzeby uproszczenia.
Osiadając po trzydziestu latach emigracji w malutkim polskim miasteczku chciałem być obserwatorem zmian prawdziwej Polski, a nie jej salonów, miałem również nadzieję, że może uda mi się zrobić coś bardziej konkretnego niż tylko udział w tysięcznych dyskusjach o tym, co inni powinni robić.
Końcówkę komunizmu obserwowałem z Londynu pracując w Polskiej Sekcji BBC. Przyjaźń z parą wspaniałych wiejskich nauczycieli była powodem kilkakrotnego odwiedzenia Dobrzynia i okolicznych wsi, więc kiedy przechodziłem na emeryturę zapadła decyzja, że osiadamy tu.
Rok był 1998. Konsekwencje transformacji w regionach wiejskich były mieszane, w byłych PGR-ach tragiczne, bezrobocie przerażające. W postawach społecznych zdawał się dominować marazm połączony z buntem.
Od pierwszego momentu po upadku komunizmu dawało się zauważyć, że kler na wsiach i w małych miasteczkach (oczywiście nie tylko) próbuje szybko wskoczyć w buty pierwszych sekretarzy i uzyskać maksymalny wpływ na władze samorządowe.
Nie zapomnę londyńskiej rozmowy z Adamem Szostkiewiczem, świetnym publicystą wówczas „Tygodnika Powszechnego”, a dziś „Polityki”, który wtedy przez pewien czas pracował w BBC. Na samym początku lat 90. zapytałem któregoś dnia Adama dlaczego „Tygodnik” nie pokazuje księży umiejących wyciągać ludzi z marazmu? Opowiadałem z zapałem o konkretnym przypadku proboszcza próbującego odbudować wiejską wspólnotę pod hasłem „bogaćmy się razem, a nie jeden kosztem drugiego”. Adam nie mógł zrozumieć o co mi właściwie chodzi. Moje natarczywe oczekiwanie pokazywania wzorów społecznego działania kojarzyło mu się wyłącznie z koncepcją socjalistycznych przodowników pracy.
Tłukłem głową w mur, a Adam Szostkiewicz był tylko jednym z dziesiątków podobnych rozmówców. Podczas jednej z takich rozmów zostałem ostrym tonem napomniany, że Kościół ma zbawiać ludzi, a nie zajmować się pracą społeczną. (No cóż, spotkałem w moim życiu kilku księży społeczników i miałem dziwne wrażenie, że cieszyli się zdecydowanie większym szacunkiem swoich parafian niż ci zbawiciele.)
Wspomniany wcześniej problem szukającego bohaterstwa, a potem swojej godności Lorda Jima i zdradzającego swego chlebodawcę Nostromo, dwóch bohaterów czytanych we wczesnej młodości powieści Conrada, przy oglądaniu Polski pod koniec pierwszego dziesięciolecia transformacji, narzucał się sam.
Przedstawiona w „Nostromo” historia kradzieży ładunku srebra połączona jest ze studium politycznej areny opartej na kulturze pogardy i wielopiętrowych frustracjach. Warstwy wyższe kształcone w zagranicznych szkołach i żyjące we własnym kraju jak na emigracji w Paryżu czy Londynie, nepotyzm i korupcja lokalnych polityków, apatyczna wegetacja niższych warstw społecznych, których bożyszczami są grasujący w górach bandyci, a wreszcie rewolta generałów pod hasłem: Costaguana dla Costaguańczyków. Książka wyszła po raz pierwszy w 1904 roku, a w pięćdziesiąt lat później Andrzej Bobkowski uważał ją za niezwykle aktualne studium mentalności i kultury politycznej w krajach środkowo-amerykańskich. Bobkowski wiedział o czym mówi, gdyż materiału porównawczego dostarczały mu obserwacje z Gwatemali, w której mieszkał.
Czy kolejne dziesięciolecia doprowadziły tu do jakiegoś radykalnego przełomu? Tak i nie. W Ameryce Łacińskiej jest dziś demokracja, ale jest to demokracja, w której korupcja polityków i przedsiębiorców walczy o lepsze z pogardą elit dla motłochu.
Zafascynowany Conradem Bobkowski uciekł z powojennej Europy, szukając po drodze odpowiedzi na pytanie, co go w niej doprowadza do szewskiej pasji. Podczas swojej pierwszej wizyty w Stanach Zjednoczonych ze zdumieniem odkrył, że nie ma w nich plebejskości.
„Amerykanin nie ma w sobie nic plebejskiego. Nie wiedziałem co to jest, że przebywając od tylu dni w tłumie, śpiąc w sali o tysiącu prycz, nie czułem się źle; że potrącany w ogonku do kuchni nie czułem się ‚obrażony’ wewnętrznie, zniecierpliwiony. I w końcu doszedłem do wniosku, że to dzięki zupełnemu brakowi plebejskości, tego co u nas nazywa się potocznie, ze szlachecka ‚chamstwem’.”
W swoim pierwszym kontakcie ze społecznością amerykańską Bobkowski uchwycił bodaj najistotniejszą różnicę między kulturą europejską, a kulturą Ameryki Północnej. Na kulturze europejskiej ciąży tradycja feudalna, tradycja przywilejów z racji urodzenia i tradycja niewiary w sukces szarego człowieka, bo ten przypisany jest do grupy, z której ucieczka jest możliwa tylko przez przestępstwo lub szczęśliwy uśmiech losu.
Stanisław Obirek pisze w swoim podsumowaniu radiowej dyskusji o pozornie zdumiewającej ekspansji zielonoświątkowców, referuje książki amerykańskiego historyka Philipa Jenkinsa i kończy stwierdzając:
Szczególnie ciekawa jest teza Jenkinsa, że katolicyzm przegrywa z chrześcijanami pentakostalnymi. Ich rozkwit to największa zagadka XX wieku: „Ponieważ w roku 1900 istniała tylko niewielka grupka chrześcijan pentakostalnych, a dziś jest ich kilkaset milionów, to czy nie należy do uznać za najbardziej udany ruch społeczny minionego stulecia? Według obecnych przewidywań liczba chrześcijan pentakostalnych powinna przekroczyć miliard przed rokiem 2050”. A to będzie oznaczać, iż zbliżą się liczebnie do członków Kościoła katolickiego. Choć to tylko liczby, powinny zaciekawić nie tylko futurystów. Również dla polskich katolików to ważna wiadomość. Mimo przeświadczenia, że to tutaj, nad Wisłą decyduje się przyszłość katolicyzmu, rzeczywistość zdaje się wyglądać zupełnie inaczej.
Ten impet zielonoświątkowców jest szczególnie wyraźny w Ameryce Łacińskiej i w niektórych krajach afrykańskich.
Ameryka Łacińska z jej stanową mentalnością i wewnętrznym kolonializmem jest bardziej europejska niż Ameryka Północna. Bunt ludu nie prowadzi tu do wyzwolenia, jest kolejną rzezią, po której wszystko powraca do normy. Niezależnie od tego, w którym momencie historycznym wrócimy do Costaguany, „Nostromo” pozostanie dobrym przewodnikiem. Przynajmniej tak było do niedawna. Ostatnio w Argentynie, Brazylii, Urugwaju trochę się zmieniło. Rośnie klasa średnia, pojawiło się zapotrzebowanie na silniej demonstrowany egalitaryzm, również w religii. Tam, podobnie jak tu, też panuje silne przekonanie, że pierwszy milion trzeba ukraść.
Nostromo, imigrant, włoski awanturnik, ochroniarz na usługach właściciela kopalni, nie może się oprzeć okazji zawłaszczenia ładunku srebra. Był traktowany jak przedmiot, jak instrument, ale był wierny jak pies — do czasu. Kreśląc portret duszy niepospolitego pospolitego przestępcy, Conrad przedstawił tło społeczne, które do dziś uderza swoją aktualnością.
W dzisiejszej Europie współczesna Skandynawia wydaje się należeć bardziej do tradycji amerykańskiej (Ameryki Północnej) aniżeli europejskiej. Kiedy po latach mieszkania w Szwecji przeniosłem się do Wielkiej Brytanii, czułem jak bardzo raziły mnie podziały klasowe, po kolejnych dwunastu latach powrót do Polski, był powrotem do Costaguany. Paternalizm, demonstrowanie wyższości, struktury lojalności i nieuchronne zdrady wiernych wasali. Najwyraźniej egzotyczny „Nostromo” okazuje się również niezłym przewodnikiem po naszej Costaguanie.
W małym, zapyziałym miasteczku, to podobieństwo scenerii urastało do absurdu. Nie ma tu kopalni srebra, a jedynym liczącym się bogactwem są zarządzane przez Urząd Gminy subwencje z centralnego budżetu. Ludzie marzą o prawie, porządku i bezpieczeństwie, ale nawet nie zaczęli wierzyć w demokrację.
W moim małym miasteczku (po kilkunastu latach staliśmy się częścią tego miasta) i w sąsiednich wsiach dzieci w szkołach mają tylko jedno marzenie — uciec na drugi koniec świata.
W lokalnej gazecie wiejska nauczycielka w 2004 roku pisała:
„Jestem szczęśliwa, kiedy moje dzieci w szkole potrafią swobodnie opowiadać, kiedy potrafią prezentować swoje myśli, kiedy inteligentnie czytają swoje klasówki, kiedy dyskutują (…) Żyję w świecie, w którym ciekawość świata zabija się na tysiąc sposobów. Chciałabym, żeby przynajmniej połowa moich dzieci docierała do studiów. Kiedy wchodzę do czwartej, piątej klasy wydaje mi się to możliwe. Z czasem błyszczące oczy stają się mniej błyszczące. Z dobrej klasy zaledwie połowa dociera do matury, część z trudem. Dwójka, czy trójka najlepszych robi studia i ucieka w świat, kilku absolwentów jakoś sobie radzi, reszta przegrywa.”
W kulturze amerykańskiej, którą znam z lektur, czy w kulturze szwedzkiej, którą mogłem obserwować, głównie dzięki takim nauczycielom nie tylko plebejskość zaczęła zanikać. Oni tworzyli fundament oświaty, która stopniowo prowadziła do radykalnego zmniejszenia się skupisk ludzi nieprzystosowanych do nowoczesnego rynku pracy. Zasługą państwa i samorządu było zauważenie i docenienie ich pracy.
Od upadku komunizmu wiele się zmieniło. Przed blokami musiano wybudować parkingi, dzieciaki są ubrane w kolorowe ubrania, nie są niedożywione. Jaką rolę odegrała w tej zmianie religia? Mieszkańcy miasteczka słyszą gromy na gender, potępienia niedzielnego handlu, słuchają opowieści o wielkiej zdradzie rządzących polityków i o tej strasznej Unii Europejskiej. Młodzi coraz częściej odwracają się od Kościoła, szukając czegoś innego, czegokolwiek, czegoś co da im poczucie wspólnoty, namiastkę zrozumienia świata, w którym żyją.
Nie wiem jak będzie wyglądała przyszłość takiej czy innej religii, nie wierzę w koniec ideologii, przeciwnie, religijne wojny w świecie islamu, spadające z każdym dniem zainteresowanie demokracją na Zachodzie, rosnąca potrzeba nienawiści, to wszystko nie skłania do optymizmu.
Moim dzieciakom w gimnazjum podstępnie przez lata opowiadałem o historii handlu, o tym jak cywilizacja oznaczała stopniowe przekonywanie się, że można zarobić na uczciwości, że wymiana jest lepsza od rabunku, a uczciwość bywała źródłem fortun. Opowiadałem do znudzenia historię kwakrów, ich sklepów dla ludzi ubogich ich wizyt w więzieniach i opieki nad rodzinami więźniów, ich banków, w których ludzie biedni pożyczali pieniądze. Opowiadałem jak powstały pierwsze supermarkety, co budziło ich ożywienie, bo supermarkety kojarzyły im się z błyszczącą nowoczesnością.
Na drugim planie ateistyczni socjolodzy i bogobojni biskupi przeklinali jednym głosem konsumeryzm, wzywali do nienawiści do handlu, potępiali korporacje i chęć bogacenia się szarego człowieka.
Moje miasteczko i Polska przez te 15 lat zmieniły się nie do poznania. Internet jest praktycznie w każdym domu. Tego samego dnia dowiadujemy się, że tysiące kilometrów stąd burza spowodowała, że Chrystus w Rio utracił kciuk i że gdzieś, równie daleko od nas 25 osób zginęło w zamachu fanatyków religijnych na restaurację. Newsem jest tylko kciuk Chrystusa.
Korporacje dostarczają nam komputerów, na których piszemy o swojej nienawiści i telefonów przez które zmawiamy się na demonstracje oburzonych. Gazety wzywają nas do nienawiści do lekarzy, do nauki, do postępu technicznego, biskupi walczą z zarazą świeckości.
Niewiara jest często równie kiepskiej jakości jak wiara, postmodernizm, alternatywna medycyna, alternatywna logika, pułapki pozastawiane na ludzi w informacyjnej dżungli.
W walce o rząd dusz nienawiść jest bardziej mobilizująca niż poszukiwanie możliwości współdziałania, niż sztuka parlamentarnej dyskusji, niż szukanie kompromisów w sytuacji sprzecznych interesów.
Nasz otwarty katolicyzm jest tu wielkim nieobecnym. Nostromo ukradł swój skarb dawno temu, ma dziś inne problemy, daje zarobić na czarno, czasem naprawdę pomaga ludziom, ale oczekuje bezwzględnej lojalności, dobrze żyje z księdzem i lubi powtarzać, że całe zło to Żydzi. Prawi ludzie szczelniej zaciągają firanki.
