Skąd wiemy, że niemal wszyscy neandertalczycy byli praworęczni?

Nowe dane pokazują jednak również, że nasi pradawni przodkowie – przed rozejściem się między nowoczesnymi H. sapiens i neandertalczykami, także byli praworęczni. Jak to zrobiono?  

Ta wiedza nie pochodzi z patrzenia na solidność ramion w skamieniałościach, bo to tak nie działa. Nie pochodzi również z przyglądania się mózgom (jak widziane na podstawie czaszek), bo to także nie działa. Pochodzi z patrzenia na znaki nacięć na zębach, tworzone, kiedy hominin trzyma coś w ustach i odcina to – odcina dominującą ręką. Wygląda to tak (ilustracje z artykułu Lozano i in.):

Czasami uderzasz w zęby tnącym narzędziem i nacięcia (wyżłobienia), jakie pozostawia to na zębach – szczególnie siekaczach i kłach, a zwłaszcza górnych siekaczach – mówią ci, która ręka dokonywała cięcia. Spróbuj!  Wyobraź sobie, że trzymasz kawałek mięsa lub skóry w zębach i tniesz prawą ręką (jeśli jesteś praworęczny, to właśnie będziesz robić). Jeśli uderzysz w zęby narzędziem (zaostrzonym kamieniem), zrobisz wyżłobienie od dołu po prawej stronie do góry po lewej, ponieważ tak będzie ustawione narzędzie (przytrzymaj w ustach kawałek papieru i udawaj, że go przecinasz). Jeśli używasz lewej ręki, wyżłobienie będzie od dołu z lewej strony do góry z prawej. A ponieważ wiesz, gdzie w szczęce są zęby, może ustalić lewo- lub praworęczność, jeśli jest stały kierunek wyżłobień.

Czasami te ślady będą poziome lub pionowe, a czasami nie są zrobione przez ludzi, ale pośmiertnie przez siły naturalne. Z tym ostatnim można sobie poradzić przez używanie śladów tylko po przedniej stronie zębów i porównanie ich z tylną stroną, która powinna być poddana tym samym siłom naturalnym. Poza tym, nie potrzeba procentu zębów, które pokazują lewo-lub praworęczność. Aby uporać się z pierwszym i ostatnim problemem, autorzy użyli następujących metod: 

Tak więc wyżłobienia zostały podzielone na cztery kategorie, zależnie od kierunku: poziome (H: 0°–22,5°, 157,5°–180°), pionowe (V: 67,5°–112,5°), prawe ukośne (RO: >22,5°–<67,5°) i lewe ukośne (LO: >112,5°–<157,5°). To zaniża liczbę prawo- lub leworęcznych; na przykład, ukośny ślad 21° będzie zaklasyfikowany jako poziomy, a więc jeśli przedziały zostałyby rozszerzone, badany ząb mógłby pochodzić od osobnika praworęcznego. Ponieważ jednak w większości badań nie opublikowano surowych danych i używano przedziały według Bermúdez de Castro i in., my także posłużyliśmy się nimi.

Wiele zębów jest izolowanych, szczególnie w próbie z Krapiny. Dla tego stanowiska użyliśmy połączonych zestawów zębów Wolpoffa, które oznaczył jako Krapina Dental Person (KDP). Jego zestawy opierały się na podobnej morfologii, stopniu zużycia i zazębiających się krawędziach, nie zaś na obecności wargowych nacięć. Jest nieprawdopodobne, by którekolwiek KDP w naszej próbie dało się zgrupować w mniejszą liczbę osobników.

Sprawdzali również hipotezę ”kierunku” robiąc nakładki na usta, które można było zadrapywać, jak również przyglądając się dzisiejszym łowcom-zbieraczom i Inuitom. Pokazywały one kierunek wyżłobień zgodny z zaobserwowaną lewo- lub praworęcznością.

Autorzy analizowali także kilka zbiorów zębów homininów: całkowita próba obejmowała pięć różnych typów (Homo habilis [OH 65, 1,8 miliona lat], Homo antecessor [z Gran Dolina, 860‐936 tysięcy lat], skamieniałości Sima de los Huesos [430 tysięcy lat, prawdopodobnie przodkowie neandertalczyków], europejskich neandertalczyków i nowoczesnych Homo sapiens).

Tutaj jest najwcześniejszy, OH-65 Homo habilis, liczący 1,8 miliona lat. Wykres poniżej pokazuje kierunek wyżłobień, a przewaga czerwonej kolumny (skos w prawo) nad niebieską kolumną (skos w lewo) pokazuje, że osobnik był prawdopodobnie praworęczny:

H. antecessor z Gran Dolina nie miał wystarczająco wielu zadrapań, by dało się go zidentyfikować, ale tutaj jest praworęczny osobnik sprzed około 300-400 tysięcy lat: 

Tutaj są trzy zęby neandertalczyków z wyżłobieniami: pierwszy jest leworęczny, a pozostałe dwa praworęczne w oparciu o liczebną przewagę skośnych zadrapań:

Tutaj jest końcowa tabela pokazująca prawo- i leworęczność. Najwcześniejsze homininy były praworęczne, jak też wszystkie 15 z Sima de los Huesos, co sugeruje, że przynajmniej pół miliona lat temu praworęczność dominowała u homininów. Neandertalczycy z Krapiny wykazują praworęczność w 90%, podobnie do dzisiejszych ludzi.

Należy dodać, że znaleźli skośne zadrapania na starszych zadrapaniach (emalia częściowo odbudowuje się), a więc ukierunkowanie kontynuowało przez całe życie. Znaleźli również ukierunkowane zadrapania na zębach ocenianych jako zęby 10-letnich dzieci.

Wygląda na to, że od czasu, kiedy linia homininów oddzieliła się od linii prowadzącej do szympansów i bonobo, byliśmy na ogół praworęczni: w około 90%. Dobrze byłoby mieć dane z wcześniejszych skamieniałości, ale już to, co mamy, dużo mówi. Uważam, że metodologia z kontrolami i obserwacjami nowoczesnych ludzi jest solidna. Autorzy konkludują:

Utrzymujemy, że dane o prawo- i leworęczności analizowane tutaj pokazują, że praworęczność rozciąga się daleko w przeszłość naszego gatunku. Częstotliwość praworęczności we wcześniejszych ludzkich skamieniałościach z Sima de les Huesos i nowych okazów z wczesnego plejstocenu w Chinach i Afryce sugerują, że praworęczność rozciąga się daleko wstecz, przed pojawieniem się Homo sapiens. Europejscy neandertalczycy reprezentują największą próbę i kontynuują ten wzór, pokazując proporcje prawo- do leworęczności niemal identyczne do tych, jakie są u żyjących Homo sapiens. Naszym zdaniem stosunek 9:1 prawo- do leworęcznych pojawia się na długo przed wyłonieniem się nowoczesnych Homo sapiens i jest typowy dla naszego rodzaju gdziekolwiek i kiedykolwiek znajdowanego.  

Pozostaje jedno pytanie:

Dlaczego musi istnieć dominująca ręka? Dlaczego ludzie (i te zwierzęta, które wykazują prawo- i leworęczność) nie mogą być oburęczne?

To może być produkt uboczny struktury naszego mózgu (autorzy proponują tezę, że jest to wynik lateralizacji dla języka lub z innego powodu) lub że może istnieć jakaś przyczyna, której nie rozumiemy, a dla której jedna ręka musi być dominująca (i nie może to być losowe, ponieważ większość z nas jest praworęczna i jest tam czynnik genetyczny). Kto wie? Wiemy jednak, że większość naszych przodków była praworęczna, przynajmniej według tych danych i danych z pracy Fiore i in.

____________

Lozano, M. et al. 2017. Right-handed fossil humans. Evol. Anthropol. 26: 313-324.

Fiore, I., L. Bondoli, J. Radovčić, and D. W. Frayer. 2015. Handedness in the Krapina Neandertals: A Re-Evaluation. PaleoAnthropology 2015:19-36.

How do we know that Neanderthals were mostly right-handed?

Why Evolution Is True, 25 października 2018