W innym wydarzeniu rytualiści zabili pięciu łysych mężczyzn w okręgu Milange, ponieważ ich głowy rzekomo zawierały złoto. Nie jest jasne jak i kiedy Mozambijczycy zaczęli kojarzyć łyse głowy ze złotem lub magicznym bogactwem. Podobne zabobony prowadziły do przemocy w innych afrykańskich kulturach. Na przykład, w Nigerii, gdzie wierzą, że garb zawiera “cenne minerały”, atakowano ludzi garbatych.
W ostatnich latach jednak Mozambik był wyjątkowo podatny na rytualne morderstwa. Polowano w Mozambiku i zabijano ludzi z albinizmem (PLA), by zdobyć części ich ciał. Używane one były do przygotowania magicznych substancji, które rzekomo dawały bogactwo i przynosiły szczęście. We wrześniu 2017 r. rytualiści zabili 17-letniego chłopca i porwali jego mózg.
Mozambijczycy, którzy chorują lub którym umiera członek rodziny, zakładają działanie czarów, a oskarżeni o rzucanie czarów często są atakowani lub zabijani. W 2011 r. w Mozambiku zamordowano ponad 20 osób za rzekome rzucanie czarów. Wśród aresztowanych za atakowanie lub zlinczowanie rzekomych czarowników byli także nauczyciele szkolni. Ważne jest więc zbadanie, jak te przejawy zabobonów są związane z nowoczesnością i kontekstem postkolonialnym. Dlaczego szerzenie się nowoczesności nie spowodowało zaniku zabobonnych wierzeń i praktyk w Mozambiku?
Reakcja na nowoczesność?
Niektórzy badacze, tacy jak Peter Geschiere, Jean i John Comaroff uznali, że przejawy okultystycznej wiary we współczesnej Afryce są częścią reakcji na zetknięcie się Afryki z nowoczesnością. Twierdzą, że nowoczesne zmiany rozbiły Afrykę i zakłóciły życie ludzi w Afryce. Rytualna wiara i oparte na zabobonach praktyki, twierdzą Geschiere i Comaroff, są próbami nadania sensu tym zmianom przez Afrykanów.
Argument nowoczesności wymaga jednak krytycznej analizy. Po pierwsze, jak oskarżanie kupców i farmerów o zatrzymanie deszczu lub zabijanie albinosów może być sposobem nadawania sensu nowoczesnym zmianom? Czy modernizacja popycha ludzi do rzucania oskarżeń o czary i linczowania rzekomych czarownic? Jak kryzys spowodowany przez modernizację (cokolwiek to znaczy) jest związany z magicznymi zarzutami i rytualną wiarą? Gdzie jest logika w argumencie, że nowoczesność jest przyczyną narastającej widoczności okultystycznych przekonań w regionie? Czy nowoczesność nie ma być przeciwieństwem magii i zabobonu?
Nie ulega wątpliwości, że modernizacja spowodowała znaczącą zmianę w afrykańskich społeczeństwach. Wprowadzenie biurokracji państwowej, systemu szkolnego, nauki i techniki, neoliberalnej ekonomii i mediów doprowadziło do społecznych, ekonomicznych i politycznych zmian w postkolonialnej Afryce. Ale okultystyczne przekonania i praktyki wyprzedzają nowoczesność w Afryce. Afrykanie posługiwali się narracją magii, by nadać sens swojemu życiu i organizacjom społecznym przed wprowadzeniem państwowej biurokracji i innych nowoczesnych instytucji. Modernizacja nie doprowadziła do całkowitego zniknięcia magicznych przekonań. Czy jest więc uprawnione twierdzenie, że przejawy zabobonu w postkolonialnej Afryce są spowodowane nowoczesnością?
We współczesnej Afryce ludzie czynią użytek zarówno z magii, jak z nowoczesności. Modernizacja dała Afrykanom dodatkowe narzędzia i zasoby do nadawania sensu ich doświadczeniom. Tam, gdzie ludzie w Afryce nie mogą używać, lub nie mają dostępu do tego, co nowoczesne, używają magii. Jeśli nowoczesność nie wystarcza, uzupełniają ją zabobonem. Ludzie próbują wyjaśnić swoje nieszczęścia przy pomocy nauki i logiki lub stosując zasoby materialne i naturalistyczne. Tam jednak, gdzie to, co materialne i naturalistyczne nie pomaga lub jest niezadowalające, gdzie nie dostarcza odpowiedzi i rozwiązań, używa się nadnaturalności i duchowości.
Zabobony i magia
Zabobony i magia rosną i objawiają się z siłą w miejscach takich jak Mozambik mimo procesu modernizacji, ponieważ istnieje cel, któremu służą te rytualistyczne przekonania i praktyki, a którym nie zajmuje się nowoczesność
Kiedy państwo zawodzi
W Mozambiku państwo nie pomogło obywatelom w sensowny sposób radzić sobie z brakami deszczu i innymi egzystencjalnymi niepewnościami i lękami. Brak jest niezbędnej edukacji i uświadamiania. Państwo nie dostarczyło opartej na dowodach informacji ani sposobów radzenia sobie z ograniczonymi opadami deszczu szczególnie dla ludzi w wiejskich społecznościach. Jak informują miejscowe źródła, starsi ludzie w kraju żyją w nędzy: „Nie mają dostępu do podstawowej opieki zdrowotnej, transportu i mieszkań. Większość starych ludzi żyje w biedzie. Żyją w opłakanych warunkach, opuszczeni przez krewnych, oskarżani o czary i z bardzo małymi lub żadnymi dochodami”.
Państwo Mozambik nie było w stanie zrealizować skutecznego programu złagodzenia biedy swoich obywateli. Nie ma funkcjonującego systemu społecznego wsparcia dla ubogich i bezrobotnych. Ludzie próbują więc nadać sens swojej nieszczęsnej sytuacji używając wszystkiego co jest dostępne, czy jest to materialne, mityczne, czy też mieszanina jednego i drugiego. Nie ma żadnych bodźców dla farmerów i rybaków, którzy borykają się, by zarobić na życie. Ponoszą cały ciężar spadających na nich klęsk bez wsparcia lub subsydiów państwowych. Kupcy i inni są pozostawieni sami, by radzili sobie z surową rzeczywistością ekonomiczną.
Wniosek
Z powodu braku skutecznych państwowych interwencji i kierownictwa w tych podstawowych dziedzinach Afrykanie uciekają się do okultystycznych praktyk, by nadać sens swojemu życiu i doświadczeniom. Przy braku nowoczesności ludzie w Mozambiku i w innych miejscach w regionie przywołują magię i zabobon jako pomoc w przetworzeniu egzystencjalnych wyzwań i niepewności, jakie spotykają w codziennym życiu.
Confronting Superstition in Postcolonial Africa
Modern Ghana, 27 lutego 2018
Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska
