Demokracja to bardzo zły ustrój polityczny. Tak przynajmniej głosili ateńscy oligarchowie, obawiając się, że dēmos kieruje się wyłącznie emocjami, jest źle wykształcony, że rządy motłochu (ochlos) doprowadzą kraj do zguby. Jak pisał anonimowy ateński przeciwnik demokracji, cechy, jakie przysługują przedstawicielom dēmos to przede wszystkim amathia – ignorancja, głupota, i ponēria – zepsucie i zła kondycja moralna. W polis panuje przez nich bezład, bezprawie (kakonomia). O najlepszym okresie ateńskiej demokracji, czyli o czasach Peryklesa, jej przeciwnicy mówili, że dēmos był zdominowany przez silną osobowość Peryklesa i wraz z jego śmiercią (429 BC) ujawniły się wszystkie słabości tego absurdalnego ustroju.
Walter Williams amerykański ekonomista i dziennikarz, przypomniał tę wypowiedź Adamsa w artykule pod intrygującym tytułem Why We Are a Republic, Not a Democracy. Artykuł nawiązuje do toczącej się od dłuższego czasu dyskusji na temat Kolegium Elektorów i powtarzających się zarzutów, że amerykański system wybierania prezydentów jest niedemokratyczny. Istotnie, pisze Williams, pokazując do jakiego stopnia ten system jest niedemokratyczny. Stan Wyoming, który ma zaledwie 600 tysięcy mieszkańców ma jednego przedstawiciela w Izbie Reprezentantów i dwóch w senacie, co oznacza, że wybiera się tam trzech elektorów, czyli jednego elektora na 200 tysięcy osób. Kalifornia ma 39 milionów mieszkańców i wybiera 55 elektorów, czyli ma jeden głos elektorski na 715 tysięcy osób. Możemy to nazwać niesprawiedliwością, lub jak kto woli systemem niedemokratycznym, ale jak by to powiedział pan Szekspir, w tym szaleństwie jest metoda.
Walter Williams przypomina:
„Ojcowie założyciele dokładali wielkich starań, by zapewnić, że będziemy republiką, a nie demokracją. I faktycznie, słowo demokracja nie pojawia się ani w Deklaracji Niepodległości, ani w Konstytucji, ani w żadnym naszym założycielskim dokumencie.”
Pisząc o demokracji Williams ma na myśli tyranię większości. Przypomina jak w pierwszych latach istnienia Stanów Zjednoczonych próbowano temu zapobiec. James Medison pisał:
„Decyzje są często podejmowane nie zgodnie z zasadami sprawiedliwości z uwzględnieniem praw mniejszości, ale przez dominującą siłę i interesy apodyktycznej większości.
Ówczesny sędzia Sądu Najwyższego, John Marshall mówił: “Między zrównoważoną republiką a demokracją różnica jest taka jak między porządkiem i chaosem.”
Współcześnie rzadko używamy słowo „demokracja” w rozumieniu rozstrzygania wszystkiego i zawsze zwykłą większością głosów. Argument Waltera Willsona, iż instytucja Kolegium Elektorskiego chroni słabiej zaludnione stany przed marginalizacją, jest dla większości z nas zrozumiały, a nawet dość oczywisty. Każda konstytucja z natury rzeczy powinna chronić interesy wszystkich, a konstytucja amerykańska jest między innymi dlatego wzorem dla innych, że tworzona była z obsesyjnym wręcz lękiem, żeby żadna jednostka lub grupa nie mogła zdobyć całej władzy. Ojcowie założyciele stworzyli szereg zabezpieczeń przed tyranią większości. I to działa do dziś. Ani prezydent, ani Izba Reprezentantów, ani Senat nie mogą sobie pozwolić na ignorowanie pozostałych pionów władzy, bo zostaną zablokowani. Broniąc instytucji Kolegium Elektorskiego Walter Williams broni samych podstaw amerykańskiego systemu politycznego.
Amerykańska konstytucja została ostatecznie uchwalona w 1787 roku. Ponad dwieście lat wcześniej, w Polsce, po śmierci Zygmunta Augusta w 1572 roku, gwałtownie powrócił spór o zasady obierania króla. Piszę „powrócił”, gdyż na długo przed tą śmiercią dyskutowano o tych zasadach w Sejmie. W 1569 roku (a więc na krótko przed śmiercią) poseł Mikołaj Rej przedstawił na sejmie Unii Lubelskiej propozycję, iżby w Rzeczpospolitej obojga narodów raz na zawsze jasno określić sposób przyszłej elekcji. Poparł ten projekt król ostrzegając, że bez tego unia może się rozerwać. Rej wcześniej wielokrotnie powracał do tej sprawy. Senatorowie każdorazowo torpedowali te pomysły uznając, że w chaosie bezkrólewia można dla siebie wywalczyć najwięcej. Rej nie godził się na to, aby w okresie bezkrólewia władzę sprawował prymas jako interrex. Proponował, aby w dwa tygodnie po śmierci króla, szlachta zbierała się na sejmikach wojewódzkich, aby wybrać posłów obdarzonych pełnomocnictwami. Posłów miało być 150 a senatorów 90. Głosy posłów i senatorów miały być równe. Miejscem elekcji miał być Kraków, który w czasie elekcji miał być wolny od zbrojnych orszaków. Armia miała pozostać w polu i strzec granic kraju.
Takie propozycje były nieakceptowalne dla senatorów, którzy woleli już raczej elekcję viritim, czyli głosowanie tłumu zgromadzonego na polu elekcyjnym, wybór króla przez zgromadzenie wielkich mas zbrojnej i zazwyczaj pijanej szlachty, podatnej na najbardziej populistyczne głosy.
Za życia Mikołaja Reja żadne decyzje nie zapadły. Jan Zamoyski, którego nazwisko stało się głośne dopiero w trzy lata po śmierci Reja w okresie bezkrólewia i z okazji gorączkowych sporów o zasady elekcji, przed śmiercią Zygmunta Augusta był zwolennikiem elekcji „porządnej", czyli przez reprezentację, dopiero w ostatniej chwili zmienił front i opowiedział się za elekcją „wolną", czyli za głosowaniem tak, aby każda jednostka mogła oddać głos na swego kandydata. Oznaczało to przyjazd na pole elekcyjne wszystkich, którzy mieli na to ochotę, i głosowanie „kupą".
Był taki czas, gdy polscy historycy dość intensywnie spierali się o znaczenie zasad elekcji przyjętych po śmierci Zygmunta Augusta. Z pewnością stanowiły one kamień węgielny republiki szlachty folwarcznej, czyli systemu politycznego, który w gospodarce oznaczał odwrót od kiełkującej w Europie Zachodniej gospodarki rynkowej, a w polityce demokrację szlachecką, czyli panowanie dziesięciu procent nad dziewięćdziesięcioma. Oparta na „starożytnych prawach" republika szlachecka strzegła wyłącznie praw szlacheckich, w tym prawa do niewolniczej pracy chłopów, którego strzec miała jak źrenicy oka.
Jedną z ciekawszych analiz elekcji viritim znajdujemy w wydanej w 1905 roku książce Wacława Sobieskiego pod tytułem Trybun ludu szlacheckiego. We wstępie do wydanej ponad sto lat temu książki Wacław Sobieski pisał:
"Gdy mowa o elekcji 'viritim', zaraz nasuwają się dwie postaci: Rej i Zamoyski. Według zwykłego pojmowania rzeczy, byli to reprezentanci dwóch sprzecznych ze sobą kierunków. Pierwszy bowiem odznaczył się na sejmie Unii Lubelskiej jako propagator wyboru króla przez reprezentację, Zamoyski zaś uznany jest za apostoła zupełnie przeciwnego systemu, dopuszczającego jak najszersze masy do udziału w głosowaniu… Pierwszemu historia niesie dank za to, że choć wniosku swojego nie przeparł, przynajmniej jednak pragnął i proponował rzecz dobrą; na rzecz drugiego rzuciła przekleństwo za to, że jego niefortunny wniosek zwyciężył, a uznany za 'źrenicę' wolności szlacheckiej stał się powodem wielu nieszczęść i klęsk dawnej Rzeczpospolitej."
Mikołaj Rej jako polityk przypominany jest bardzo rzadko. Jego program, używając współczesnego języka, zawierał również postulaty dotyczące reformy praw, w tym ochrony prawnej chłopów i mieszczan, ograniczenia przywilejów Kościoła i wzmocnienia państwa, co w tamtym okresie wiązało się również z osłabieniem władzy możnowładców. Nie były to żadne mrzonki. Rej był uważnym obserwatorem zmian dokonujących się wówczas w innych krajach, które zmierzały do gospodarki opartej na pieniądzu, a nie na pracy niewolnej, i na prawie, a nie na przemocy. Jako polityk przegrał z kretesem, pozostały jego prześmiewcze strofy, które młodzież nudzą, a których starym czytać się nie godzi, bo powinni je znać z młodości.
Wygrał Jan Zamoyski, który podobnie jak Mikołaj Rej walczył z możnowładcami, ale głównie po to, by zostać pierwszym z możnych. Fortunę zdobył na walce o szlachecką równość, zaś tamę reformom gospodarczym zbudował tak dobrą, że przez wieki się utrzymała.
Utworzona przez wielkiego kanclerza republika szlachecka trwała dwieście lat, od śmierci Zygmunta Augusta do rozbiorów, ale już w początkach XVIII wieku Polska była ziemią niczyją. Odwrócenie się od reform czasów reformacji wrzuciło Polskę do obozu przegranych.
Co ciekawe, szermował Zamoyski hasłami, które jako żywo przypominały walkę z systemem demokratycznym w Atenach, tam oligarchowie po przewrocie w 411 roku zapowiadali powrót do ustroju przodków, do porządku ustanowionego przez Solona, jak również do pojęcia dobra wspólnego. Przeciwnicy demokracji przekonywali, że lud może porwać każdy demagog, przez dobro wspólne rozumieli jednak głównie własne interesy, podejmując mordercze prześladowania zwolenników demokracji. Stronnictwo demokratyczne nie pozostawało dłużne, posuwając się wręcz do wydania dekretu pozwalającego na zabicie bez sądu każdego „kto by przysięgi składał i knuł przeciw ludowi”.
Język nienawiści zastąpił troskę o budowanie instytucjonalnych zabezpieczeń, co ostatecznie ideę demokracji pogrzebało na stulecia.
Czy rację ma zatem Walter Williams wiążąc tak mocno pojęcie demokracji z jednym jej aspektem – wolą większości, którą tak łatwo mogą manipulować demagogdzy i populiści? Tylko po części. Chociaż słuszna jest obserwacja, że jedyną szansą, aby nieuniknione w społeczeństwie konflikty rozwiązywane były w cywilizowany sposób, jest oparcie ustroju na republikańskich instytucjach. Aczkolwiek i to, jak widzimy, nie zawsze zapobiega podgrzewaniu emocji do morderczego bulgotu. Bez jasnych i akceptowanych przez wszystkie strony reguł gry wilcze prawa biorą górę, język nienawiści staje się narzędziem walki o wszystko, a w końcu zamiast rozwiązywania konfliktów pojawia się przemoc, która prędzej czy później prowadzi do upadku państwa.
Czy Polska jest dziś demokracją? Istnieje obawa, że z każdym dniem bardziej staje się taką demokracja, o jakiej pisał Walter Williams. Nadzieje wiążemy z kolejnymi wyborami. Zakładamy koszulki z napisem Konstytucja na pomniki, jak w transie powtarzamy „Stop nienawiści”.
Kiedyś słyszałem jak motorniczy w warszawskim tramwaju poprosił pasażerów, żeby „cofnęli się do przodu”. Pasażerowie bez trudu zrozumieli jego prośbę. W tym tramwaju, o którym tu piszę, nie ma jednak motorniczego.
