Właśnie przeczytałem poświęcony tej sprawie
długi esejamerykańskiego ekonomisty, filozofa, magistra nauk przyrodniczych, doktora teorii organizacji i zarządzania, który (jak nas informuje wikipedia) w swoich pracach skupia się na zagadnieniach prawdopodobieństwa, przypadkowości i niepewności.
Profesor Nassim Nicholas Taleb urodził się w rodzinie libańskiej inteligencji (ojciec lekarz onkolog, matka antropolog), z chrześcijańskiej mniejszości i ma również rozległą wiedzę o historii muzułmańskiego świata.
Taleb zaczyna swój esej od obserwacji zachowań producentów żywności. W Stanach Zjednoczonych są stosunkowo niewielkie grupy mające rygorystyczne przepisy dotyczące jedzenia. Chodzi tu głównie o muzułmanów i żydów. Producenci, którzy nie chcą rezygnować z tej klienteli, mają do wyboru dwie taktyki – osobne linie produkcyjne i osobne działy w sklepach, bądź dostosowanie wszystkich produktów do oczekiwań grup, które mają jakieś szczególne wymagania. Jeśli pozostali klienci nie będą protestować, może się to okazać najtańszym rozwiązaniem.
Większość z nas rozumuje podobnie, kiedy zapraszamy gości i spodziewamy się, że ktoś nie je mięsa, przygotowujemy dla wszystkich potrawy wegetariańskie. Jest wiele smacznych potraw bezmięsnych, taki kompromis jest po prostu najwygodniejszy.
Terror małych fanatycznych grup nie zawsze oznacza nagą przemoc i mordy, społeczeństwo często ustępuje dla świętego spokoju wobec zwykłego tępego uporu.
Pisząc o tym dalej Nassim Nicholas Taleb pozostaje przy żywności. Wielkie firmy produkujące żywność GMO wydają się być przekonane, że oparte na racjonalnych argumentach i naukowych badaniach kampanie przekonają większość i to wystarczy. To racjonalne podejście okazuje się naiwne, ponieważ przekonani nie mają oporów wobec żywności genetycznie modyfikowanej, ale nie mają również oporów wobec tzw. żywności konwencjonalną, jeśli ceny są w miarę wyrównane, sprzedawcy żywności konwencjonalnej wygrywają. Agresywna mniejszość narzuca większości swoje reguły, ponieważ większość jest elastyczna, zaś członkowie tych grup wręcz przeciwnie.
Zasada prawdopodobieństwa sprzyja temu, by mniejszość dyktowała wartości społeczne. Ogólnie rzecz biorąc gdziekolwiek spojrzymy na społeczeństwa w różnych okresach historycznych, znajdujemy podobne ogólne zasady moralne, nie zabijaj, nie kradnij, nie znęcaj się nad sierotami, nie używaj przemocy (przynajmniej w odniesieniu do członków własnego plemienia). Widzimy jak na przestrzeni dziejów te zasady stają się coraz bardziej uniwersalne, by obejmować również niewolników, chłopów, kobiety, członków innych plemion, itp.
Te zasady – stwierdza Taleb – wyłoniły się jako rygorystyczne zasady fundamentalistyczne. Nie można godzić się na trochę zabijania ani na umiarkowane złodziejstwo. Jest znacznie bardziej prawdopodobne, że zostały one wymuszone przez mniejszość, niż że wyłoniły się jako konsensus większości.
Mamy tu jednak dwa wzory działania, pierwszy: nie interesuje mnie, co ty robisz, pod warunkiem, że mnie zostawisz w spokoju, żebym mógł przestrzegać moich zasad; i drugi: cały świat powinien robić to co ja i wszyscy, którzy tego nie robią są przestępcami.
Jesteśmy świadkami wielkiej debaty na temat tego, czy wolności oświeconego Zachodu mogą zostać podważone przez ograniczenia konieczne do walki z fundamentalizmem. Taleb stawia kluczowe pytanie: „Czy godzisz się na ograniczenie wolności słowa dla każdej partii politycznej, która ma w swoim statucie zakaz wolności słowa”. Idąc dalej pyta; „ Czy społeczeństwo, które wybrało tolerancję, powinno być nietolerancyjne wobec nietolerancji?”
Nietolerancyjna mniejszość może opanować i zniszczyć demokrację.
“Tak więc – pisze Taleb - musimy być bardziej nietolerancyjni wobec niektórych nietolerancyjnych mniejszości. Jest niedopuszczalne używanie „amerykańskich wartości”, czy „zasad Zachodu” w podejściu do nietolerancyjnego salafizmu (który odmawia innym ludziom prawa do ich własnej religii). Zachód popełnia w chwili obecnej samobójstwo.”
Taktyki nietolerancyjnych mniejszości mogą być różne, w zależności od sytuacji. Ciekawym przykładem było rozprzestrzenianie się islamu na Bliskim Wschodzie. Podbite społeczeństwa były w większości chrześcijańskie. Islam nie wymuszał nawracania się „ludzi księgi”, a co więcej nie był specjalnie zainteresowany nawracaniem chrześcijan, gdyż ściągał od nich wyższe podatki. (Jak pisze Taleb, jego przodkowie przetrwali 13 stuleci islamu, ciesząc się wolnością od służby wojskowej.) Obowiązywały tu jednak asymetryczne zasady. Kiedy mężczyzna chciał poślubić muzułmankę musiał przejść na islam, jeśli jedno z rodziców wyznawało islam, dziecko było muzułmańskie. Druga zasada była jeszcze ciekawsza, przejście na islam było (i jest nadal) niesłychanie łatwe, ale odejście od islamu było zagrożone karą śmierci. Te dwie zasady sprawiły, że stosunkowo niewielkie siły okupacyjne w koptyjskim Egipcie w ciągu stuleci zmieniły proporcje, a Koptowie stali się niewielką mniejszością. Nawet ograniczona ilość mieszanych małżeństw prowadziła do zmiany struktury społecznej.
Nieodwracalność nawróceń na islam doskonale uzupełniała ten proces. Nawrócenie było często korzystne czy to przy zakupie ziemi, czy dając możliwość uzyskania pracy, mogło być tylko pozorowaną formalnością, ale ponieważ nie było od tego ucieczki, w kolejnych pokoleniach stawało się czymś autentycznym. Islam okazał się bardziej bezkompromisowy od chrześcijaństwa.
Wcześniej rozpowszechnianie się chrześcijaństwa w imperium rzymskim pokazywało wzór podboju przez podbitych. Rzymskie pogaństwo było otwarte, Rzymianie nie mieli nic przeciwko zapraszaniu bogów podbitych narodów do swojego panteonu. Zupełnie nie umieli zrozumieć oporu chrześcijan przed tym, żeby ich bóg dołączył do gromady bogów rzymskich. Tymczasem chrześcijanie byli nietolerancyjni wobec wszystkich innych religii i stosowali agresywny prozelityzm. Prześladowania chrześcijan związane były raczej z ich nietolerancją niż z ich odmienną wiarą. Dziś czytamy głównie historię pisaną przez zwycięzców. Tłum chrześcijańskich męczenników (faktycznych i mitycznych) i brak pogańskich dokumentów opisujących dokuczliwość fanatycznych zachowań chrześcijan. Widzimy jednak, że wszędzie, gdzie chrześcijanie zdobywali przewagę i władzę, próby powrotu do pogaństwa spotykały się z niezwykle brutalnymi reakcjami.
Opisując chrześcijański fanatyzm, Nassim Nicholas Taleb prezentuje osobistą refleksję, w której stwierdza, że im więcej pogaństwa, tym znakomitsze umysły i tym większa zdolność radzenia sobie z niuansami i wieloznacznością, że czysto monoteistyczne religie takie jak fanatyczne chrześcijaństwo, salaficki islam, a nawet fundamentalistyczny ateizm przyciągają prymitywnych dogmatyków, mizerne umysły, które nie radzą sobie ze złożonością.
Wielki marsz chrześcijaństwa i islamu był sukcesem fanatyzmu. Oczywiście powinniśmy mówić o chrześcijaństwach i islamach. Ponieważ obydwie te religie są silnie wewnętrznie zróżnicowane, a dziś obserwujemy gwałtowne wypieranie wszelkich względnie tolerancyjnych nurtów w islamie. Góruje najbardziej purytański sunnicki wahhabizm, który prowadził do powstania Bractwa Muzułmańskiego, Al-Kaidy i ISIS. Jego kolejne wcielenia nieodmiennie okazują się bardziej fanatyczne, bardziej purytańskie i barbarzyńskie.
Fanatyczny religijny purytanizm walczy o cnotę, wypatruje grzechu, domaga się kar i zakazów. Małe silnie motywowane grupy zmieniają się we wszechobecną policję moralności. Stają się wściekłymi strażnikami swoiście rozumianej cnoty, w imię której gotowi są stosować skrajną przemoc.
Z tego opisu mogło by się zdawać, że mamy tu nieodmiennie do czynienia z tępym fanatyzmem intelektualnie ograniczonych. Taleb pokazuje jednak, że determinacja, czy może morale, odgrywa decydującą rolę zarówno w ekonomii, w nauce, na polach bitew, czyli również tam, gdzie dochodzi do pozytywnych zmian społecznych.
Na rynku dominują ostrożni i gracze, ale zmiany trendów powodowane są przez upartych ryzykantów. Również w nauce postęp dokonuje się dzięki tym, którzy odważają się zakwestionować konsensus i przedłożyć solidne dowody, że robią to nie bez powodu.
„Gdyby nauka działała w oparciu o konsensus większości – pisze Taleb - tkwilibyśmy nadal w średniowieczu, a Einstein skończyłby tam, gdzie zaczynał, jako pracownik urzędu patentowego, który bezowocnie zajmuje się po pracy swoim hobby.”.
Aleksander Wielki miał powiedzieć, że armia, której przewodzi lew, jest silniejsza od armii lwów prowadzonej przez barana. Nie wiadomo, czy rzeczywiście to powiedział, ale Napoleon to powtórzył, chociaż czytelnicy “Szwejka” mogą uznać, że jest to wątpliwa prawda. Hanibal przez piętnaści lat dręczył Rzymian, wygrywając 22 bitwy, w których nieodmiennie jego przeciwnicy mieli uderzającą przewagę liczebną.
„Rozwój społeczny, czy to gospodarczy, czy moralny inicjowany jest przez niewielkie grupy ludzi. Kończymy ten rozdział uwagą o wpływie morale uczestników gry na życie społeczne. Społeczeństwa nie rozwijają się przez konsensus, głosowania, opinie większości, komitety, konferencje naukowe, niewielkie grupy wystarczająco zdeterminowane znacząco naruszają równowagę.” – kończy swój esej Nassim Nicholas Taleb.
Pytanie czy agresywnym fanatykom, próbującym siłą narzucić dziś światu swoją dulszczyznę, przeciwstawimy wielkie marsze machających chorągiewkami, czy też uda się odepchnąć purytański fanatyzm, mobilizując autentycznie zdeterminowane grupy do walki z siłami nietolerancji. Wynik tego starcia pozostaje dalece niepewny. Lwów chwilowo nie widać. Chociaż mogłem źle patrzeć.
