– W takim razie porozmawiajmy o tym, jak dokładna jest Biblia. – Paul spojrzał na Jima, szukając u niego aprobaty. Nie dostrzegając żadnej reakcji, mówił dalej: – Wielu ludzi twierdzi, że Biblia jest największym literackim dziełem świata. Z pewnością jest to książka, która ma największy wpływ na losy świata, książka, która od tysięcy lat inspiruje ludzkość.
– Nie zaprzeczę. – Jim sięgnął po coś leżącego na kanapie, co wyglądało jak niezdarnie zwinięte cygaro, i rozmoczonym końcem włożył to do ust. Na poduszce została mała ciemna plama.
Paul chciał kontynuować, ale nie mógł się skupić, widząc, jak koniec tego czegoś chował się i wynurzał spod kudłatych wąsów Jima, który to obgryzał, wydając ciche odgłosy chrupania.
– Czy to cygaro? – Zdecydował się w końcu zapytać.
– Cinnamomum zeylanicum. Kora cynamonowca – odpowiedział Jim. Jego słowa zniekształcała trzymana w ustach laska cynamonu. – Pobudza pocenie.
Paulowi nigdy nie przyszło do głowy, że pocenie może być warte pobudzania.
Teraz Jim wydawał dźwięk przypominający pocałunek, prawdopodobnie powstrzymywał ślinę przed kapaniem z drugiej strony tutki z kory.
Paul próbował zignorować ten hałas i, by uniknąć rozproszenia, skupił się na swojej kartce z notatkami.
– A zatem chodzi mi o to, że Biblia jest bardzo dokładna. Badacze odnaleźli tysiące rękopisów, wystarczająco dużo, by przekonać się, że błędy powstałe przy tworzeniu kolejnych kopii są nieznaczne. Są one również stare, od oryginałów Nowego Testamentu dzieli je niecałe czterysta lat. Innymi słowy, dzisiejsze angielskie tłumaczenia oparte są na kopii, która zaledwie minimalnie różni się od pierwotnego tekstu. Poza tym, że język jest inny, czytamy prawie te same słowa, jakie były oryginalnie napisane dwa do trzech tysięcy lat temu.
Jim pokręcił głową.
– To jest głupi argument.
Usta Paula same otwarły się ze zdziwienia.
– To samo mogę powiedzieć o Iliadzie Homera – kontynuował Jim. – Jest dość długa i bardzo stara, starsza od znacznej części Starego Testamentu. Mamy wiele starych egzemplarzy Iliady, a dzisiejsza wersja również może być przyzwoitą kopią oryginału. Czy używając twojej logiki, musimy dojść do wniosku, że Iliada jest prawdziwa? Czy musimy powiedzieć, że Achilles był naprawdę niewrażliwy na zranienia, że Kasandra naprawdę widziała przyszłość, że Ajas był naprawdę wychowywany przez centaura?
– Ale to nie jest dobre porównanie – odrzekł Paul. – Nikt nie wierzy Iliadzie. Fakt biblijny to coś zupełnie innego niż grecka mitologia.
– Nie zmieniaj tematu. Poruszyłeś kwestię dokładności kolejnych kopii rękopisów. Czy zatem twoja logika pomaga nam ocenić dokładność starożytnych ksiąg, czy nie?
– Uważam, że nie można w ogóle porównywać Biblii i Iliady.
Jim westchnął.
– Wróćmy do twojego argumentu. Dzisiaj nikt nie wierzy Iliadzie, ale kiedyś ludzie wierzyli. Achilles, Hektor, Helena, Afrodyta, wojna trojańska. Iliada dużo mówi nam o historii Greków, tak samo jak Biblia jest historią Żydów. I oczywiście wiele miejsc i osób opisanych w Iliadzie naprawdę istniało. Na przykład, archeolodzy odnaleźli Troję. – Jim uniósł dłoń, powstrzymując tym gestem Paula, który otworzył usta. – Oczywiście, dostrzegam różnicę. Mimo że Iliada i Biblia były historiami narodów w nich opisanych, dzisiaj ludzie wierzą tylko Biblii. Przejdę do sedna. Przyjmijmy, że zarówno Biblia, jak i Iliada są wiernymi kopiami oryginalnych tekstów. Nie sprawia to jednak, że są one prawdziwe.
– Nie tylko sama Biblia, ale także inne źródła potwierdzają biblijne opowieści – odparł Paul. – Na przykład Józef Flawiusz, żydowski historyk żyjący w pierwszym wieku, pisał o Jezusie. – Zerknął na kartkę trzymaną w ręce. – Tak samo Tacyt, Pliniusz Młodszy i inni pisarze z tamtego okresu.
Jim zrobił gwałtowny ruch ręką, jak gdyby odganiał komara, a na jego twarzy widać było irytację wymieszaną z obrzydzeniem.
– Czytałem te źródła i ani na jotę nie potwierdzają one twojego argumentu. W zasadzie mówią: „Są ludzie, którzy idą w ślady mężczyzny o imieniu Jezus” lub: „Mówi się, że Jezus dokonywał cudów”. Z tym się jak najbardziej zgadzam. Zaciekawiłoby mnie, gdyby na drugi dzień po którymś z cudownych wydarzeń ukazała się w gazecie Jerusalem Times relacja naocznego świadka, ale nic takiego się nie zdarzyło. Wszystko, co masz, to cztery… nie tysiące, ale cztery… pisemne relacje, które podsumowują opowieść o Jezusie po tym, jak przez kilkadziesiąt lat krążyła ona w przekazach ustnych, i nie są to nawet zupełnie niezależne opisy. Potrzebuję dużo więcej dowodów niż tylko to.
Przez krótką chwilę Paulowi przemknęło przez głowę, ile satysfakcji dałoby mu przeniesienie tej polemiki w ciemną ulicę, mimo że byłaby to nieczysta walka. Potarł wnętrze lewej dłoni prawą ręką zwiniętą w pięść i napiął mocno mięśnie tułowia, by dać ujście rodzącej się wściekłości. W pięć sekund przypomniałby temu ateiście o dobrych manierach. Musiał jednak zachować moralizatorski ton i kontynuował, używając odpowiedzi, które przygotował mu Samuel.
– Po co panu więcej dowodów? Nie widział pan nigdy Jerzego Waszyngtona, ale wierzy pan historycznemu opisowi jego życia. Biblia zawiera historyczny opis życia Jezusa, czemu miałby pan tego nie zaakceptować?
Jim znów pokręcił głową.
– Mamy artykuły z gazet wydawanych w czasach Waszyngtona, które ukazywały się w przeciągu kilku dni od opisywanych wydarzeń, jak również istnieją setki relacji, napisanych przez osoby, które go spotkały. Mamy nawet dzienniki i listy pisane własnoręcznie przez Waszyngtona. Natomiast Jezus nie zostawił żadnych osobistych zapisków, mamy zaledwie kilka Ewangelii, służących za źródła historii jego życia, i są to relacje, których autorzy są nieznani, przekazywane ustnie przez kilkadziesiąt lat, zanim zostały w końcu zapisane. Na dodatek były one pisane z perspektywy obcej kultury. Jezus i jego uczniowie mówiliby w języku aramejskim, a Nowy Testament w całości został napisany po grecku.
– Wyolbrzymia pan problem. Jeśli nie podoba się panu Waszyngton, weźmy Oktawiana Augusta. Wierzy pan w dzieje życia tego cesarza, mimo że jest z czasów Jezusa.
– Jak możesz wysuwać taki argument? Czyś ty zgłupiał? – Jim poskoczył na równe nogi. – Biografie historycznych postaci takich jak Waszyngton i Oktawian August nie zawierają żadnych nadprzyrodzonych twierdzeń!
Paul już otwierał usta, by zaprotestować, jednak wycofał się, widząc, jak Jim wymachuje rękami, krocząc sztywno tam i z powrotem przed kanapą niczym histeryczny oskarżyciel w sądzie.
– To byli wielcy ludzie, ale byli jednak tylko ludźmi. Przypuśćmy, że przeczytałeś, że Waszyngton był odporny na brytyjskie kule podczas wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych lub że Oktawian August był urodzony przez dziewicę. A tak na marginesie, to takie twierdzenia się w rzeczywistości pojawiały. Natychmiast byś je odrzucił. Albo na przykład mormonizm: Joseph Smith wymyślił go zaledwie pięćdziesiąt mil od mojego rodzinnego miasta Syracuse, na krótko przed tym, zanim się urodziłem. Istnieje o wiele więcej informacji o początkach jego religii, listy, pamiętniki, a nawet relacje w gazetach, wszystko napisane współczesną angielszczyzną, a jednak przypuszczam, że zbywasz Smitha wzruszeniem ramion jako świra albo szarlatana. W przypadku Jezusa formułowane są nadzwyczaj nieprawdopodobne, nadprzyrodzone twierdzenia, dlaczego by więc nie odrzucić również tych opowieści? W Biblii są historie, w które nie uwierzyłbyś, gdybyś je przeczytał w dzisiejszej gazecie, a mimo to patrzysz na nie jak na zgodne z prawdą starożytne dziennikarstwo.
Paul miał trudności z opanowaniem drżenia ręki, gdy rzucił okiem na swoją kartkę. Nie miał żadnej odpowiedzi, ale ani myślał się do tego przyznać. Postanowił podjąć nową próbę ataku i wziął głęboki oddech.
– Dobrze, w takim razie proszę odpowiedzieć na coś takiego. W Biblii są opowieści o spełnionych proroctwach. Wczesne księgi opisywały proroctwo, a późniejsze księgi relacjonują, jak się to proroctwo spełnia. O samym życiu Jezusa są ich setki. Na przykład Księga Izajasza opisuje szczegółowo fakty dotyczące życia Mesjasza, a potem Nowy Testament opisuje spełnianie się tego proroctwa.
– Pokaż mi to.
– Dobrze, spójrzmy do Księgi Izajasza 53.
Jim podszedł do regału z książkami i wyciągnął wielką, oprawioną w skórę Biblię, z której wystawało kilka luźnych kartek i mnóstwo notatek. Gdy Jim usiadł i zaczął ją kartkować w poszukiwaniu odpowiedniego rozdziału, Paul zauważył na jej stronicach notatki zrobione ołówkiem i atramentem, niektóre drobnym pismem, inne – dużymi drukowanymi literami. Czy to Jim zrobił wszystkie te uwagi, czy może ta Biblia należała do kogoś innego?
Paul otworzył swój egzemplarz.
– Księga Izajasza mówi: „Wzgardzony był i opuszczony przez ludzi”. Jezus powinien być królem, ale został odrzucony przez swój własny lud. „Znęcano się nad nim, lecz on znosił to w pokorze i nie otworzył swoich ust”, mógł udowodnić, że jest Bogiem, ale zdecydował się milczeć. „Lecz on zraniony jest za występki nasze, starty za winy nasze”, to opisuje razy, które musiał znosić przed ukrzyżowaniem. „Jego ranami jesteśmy uleczeni” i „Pan jego dotknął karą za winę nas wszystkich”, Jezus był biczowany i gdy umarł, wziął na siebie ciężar naszych grzechów. To wszystko zostało napisane setki lat przed ukrzyżowaniem.
– Nieprzekonujące – odparł Jim. – Stwierdzenie, że „był wzgardzony” nie brzmi jak opis charyzmatycznego rabina, który wygłaszał kazania do tysięcy uważnych słuchaczy i w Niedzielę Palmową wjechał tryumfalnie do Jerozolimy. Widzę także, że pominąłeś część tego rozdziału, która nie odpowiadała twojej hipotezie. W tym samym rozdziale Bóg mówi: „Dlatego dam mu dział wśród wielkich i z mocarzami będzie dzielił łupy”. Jezus uznany jest jedynie za jednego z wielkich i musi się z nimi dzielić? Dla syna Bożego jest to niewątpliwie obraźliwe. I kim są ci, którzy są mu równi? A co najważniejsze, zwróć uwagę, że nie ma tu żadnej wzmianki o zmartwychwstaniu. Jak więc ma to być historia o ukrzyżowaniu Jezusa, jeśli jest pozbawiona pointy? Ten rozdział to faktycznie bardzo kiepski opis ukrzyżowania, ponieważ „on” w tym rozdziale to nie Jezus, a Izrael.
– Przecież same Ewangelie nawiązują do tego rozdziału jako proroctwa o Jezusie.
– Mam to serdecznie gdzieś. Ten rozdział nie jest o Jezusie.
Paul poczuł się nie mniej zaskoczony, niż gdyby leżał na ziemi, zastanawiając się, skąd nadszedł cios, który go powalił. Samuel nie wspominał mu o możliwości takiej repliki. Próbował dalej.
– A co w takim razie z Psalmem 22? Opisuje on doświadczenie ukrzyżowania i wyraża precyzyjnie ostatnie słowa Jezusa. Jest tam nawet opisane, jak strażnicy rzucają losy o to, komu przypadnie jego szata. A było to napisane całe stulecia przed czasami Jezusa.
– Daj spokój, pomyśl trochę! Autorzy Ewangelii nie byli analfabetami i dokładnie przeczytali całość Prawa, czyli tego, co nazywamy Starym Testamentem. Mogli go dokładnie przeszukać, żeby znaleźć przekonujące proroctwa, zanim napisali Ewangelie. Nie dostrzegasz tego? To tak, jakby popatrzyli na odpowiedzi przed przystąpieniem do egzaminu.
Paul wychylił się do przodu.
– Twierdzi pan, że oni oszukiwali? Że celowo wymyślili ewangeliczne opowieści, żeby pasowały do proroctwa?
– Zastanów się nad tym, jak nieprawdopodobnie bezczelne są biblijne zapewnienia – powiedział Jim – że Jezus był istotą nieziemską zesłaną przez wszechmogącego i wszechobecnego Boga, który stworzył wszechświat. Trudno sobie wyobrazić równie niewiarygodną historię. Celowe oszukiwanie przy wymyślaniu tej opowieści, czyli naturalne wyjaśnienie Ewangelii, brzmi bardziej prawdopodobnie, niż to, że ta historia jest słowo w słowo prawdziwa, co jest wyjaśnieniem nadprzyrodzonym. Paul otworzył już usta, by coś na to odpowiedzieć, jednak Jim przerwał tylko na moment, by przełknąć ślinę, i kontynuował:
– Jest tutaj jednak jeszcze jedno wyjaśnienie, które jest nawet bardziej prawdopodobne: przypuśćmy, że Jezus był tylko charyzmatycznym rabinem, nikim więcej. Oryginalne fakty z życia Jezusa były później opowiadane, powtarzane i opowiadane od nowa, w miarę jak wędrowały przekazywane przez różnych ludzi, za każdym razem stając się ciut bardziej fantastyczne. Detale mogły ulegać stopniowym zmianom, aż dopasowały się do konkretnego proroctwa. Jeśli ludzie zakładali, że Jezus był Mesjaszem, to musiał spełnić proroctwo, zgadza się? Ewangelie przekazywano ustnie przez kilkadziesiąt lat po śmierci Jezusa, zanim zostały spisane, a po drodze stopniowo przenoszone do greckiej kultury. Nie ma potrzeby, żeby sobie wyobrażać celowe wymyślanie nieprawdziwej historii.
– Nie istniała przecież żadna ustna tradycja. Ewangelie zostały napisane przez naocznych świadków.
– Udowodnij to.
– Proszę zapytać jakiegokolwiek pastora! – W głosie Paula zabrzmiał stłumiony śmiech, który prawdopodobnie świadczył o jego niepokoju. – To rzecz powszechnie znana. Mateusz był apostołem, a także naocznym świadkiem, i napisał Ewangelię Mateusza. Tak samo w przypadku pozostałych autorów Ewangelii, też apostołów lub ich towarzyszy.
– Nazwy ksiąg Ewangelii zostały im nadane znaczniej później, na długo po ich spisaniu. Nikt nie wie, kto je napisał, każda Ewangelia jest anonimowa, a ich nazwy są po prostu kwestią tradycji. Żadna z Ewangelii nie zaczyna się: „Oto opis wydarzeń, których ja sam byłem świadkiem”. A gdyby nawet się tak zaczynały, czy powinno mnie to przekonać? Bierzesz jakąkolwiek zmyśloną relację, na początku wstawiasz zdanie: „Sam to widziałem”, i staje się ona prawdziwa? Wyjaśnienie naturalne, że historia Jezusa to tylko legenda, jest o wiele bardziej prawdopodobne od wyjaśnienia nadprzyrodzonego.
Do tej pory Paula rozpraszał hałas gryzionej przez Jima laski cynamonu, ale teraz, na szczęście, Jim odłożył ją z powrotem na kanapę.
– Poza tym mamy mnóstwo przykładów podobnych rzeczy w innych religiach – ciągnął Jim – Święte księgi, które w rzeczywistości są mitami. Na przykład, możemy prawdopodobnie zgodzić się, że Koran, święta księga islamu, to mitologia. Tak naprawdę anioł Gabriel nie złożył wizyty Mahometowi, by przekazać mu mądrości od Boga. Czy Mahomet to wymyślił? Czy żądza władzy popchnęła go do stworzenia nowej religii, z nim samym w roli jej przywódcy? Czy w wyniku skrajnej głodówki doznał złudzeń, które zinterpretował jako objawienia od Boga? Każde z tych naturalnych wyjaśnień, jak i wiele innych, jest bardziej prawdopodobne niż to, że Koran jest prawdziwy w sposób dosłowny. Albo Epos o Gilgameszu lub Beowulf, czy też hinduskie Wedy lub Księga Mormona. One wszystkie zawierają nadprzyrodzone elementy i wszystkie są mitologiami. Jak to możliwe, że ty i ja zgodzimy się, że są to mitologie i że ludzkość w ciągu swoich dziejów wymyśliła religię i mit, ale ty nadal będziesz twierdził, że Biblia jest jedynym wyjątkiem? Jeśli zarzucasz sieć, która do dyskusji wnosi chrześcijaństwo, to ona tak samo wnosi wiele innych religii.
– Nie można wrzucać Biblii do jednego worka z tymi książkami. Ona jest w zupełnie innej kategorii.
– Udowodnij to – powtórzył Jim i rzucił swoją Biblię na stół.
– Dlaczego akurat ja musiałbym to udowadniać?
– Ponieważ to ty wygłaszasz niezwykłe twierdzenia.
– Niezwykłe? – Paul przerwał na moment i z otwartymi ustami zbierał myśli. – Jak może pan tak mówić? Jest pan w mniejszości i odrzuca pan zdanie większości. Chrześcijaństwo jest najbardziej rozpowszechnioną religią, jaką świat kiedykolwiek widział. Niemal wszyscy w tym kraju doskonale znają chrześcijaństwo. Oni nie uważaliby tych twierdzeń za niezwykłe.
Jim uśmiechnął się.
– Tego argumentu z większością nie przytaczałbym zbyt głośno. W obrębie twojej własnej wspólnoty religijnej twoje poglądy stanowią większość, ale twoja odmiana chrześcijaństwa nie stanowi większości nawet tutaj, w Los Angeles. Jeśli nawet zbierzesz do kupy wszystkie wyznania chrześcijańskie z całego świata, większość ludzi na ziemi nadal będzie uważać, że się mylisz. – Popatrzył na Paula i opierając brodę na złożonych dłoniach, kontynuował: – To prawda, że założenia chrześcijaństwa są powszechnie znane, ale przez to nie są one ani trochę mniej niezwykłe. Jakiś Bóg, który może zrobić wszystko, który istnieje od zawsze i który stworzył wszechświat? Stań z boku i popatrz na to w taki sposób, w jaki mogłaby to zrobić osoba postronna. Wysuwasz być może najśmielsze twierdzenie, jakie sobie można wyobrazić. Od nikogo nie powinno się żądać, żeby w nie uwierzył bez dowodów, i to dowodów naprawdę solidnych.
Paul zauważył, że Jim wziął do ręki swoją laskę cynamonu i zaczął nią wymachiwać, cały czas mówiąc.
– Załóżmy, że ktoś twierdzi, że widział krasnoludka, smoka lub jednorożca. Następnie ta osoba mówi, że skoro nikt nie może udowodnić, że ona nie ma racji, to w takim razie jej wierzenia są słuszne. A ponieważ są słuszne, to wszyscy powinni je przyjąć. Jest to oczywista niedorzeczność. Ta osoba wychodzi z takimi zuchwałymi roszczeniami, więc to ona musi dostarczyć dowodów. Innymi słowy, jesteśmy usprawiedliwieni… nie, jesteśmy zobowiązani… do odrzucenia nadzwyczajnych twierdzeń, dopóki nie zostaną przedstawione nadzwyczajne dowody.
– Ja przedstawiłem dowody! – powiedział Paul.
Jim oparł się plecami o kanapę i popatrzył na Paula, pierwszy raz nie mając natychmiastowej riposty.
– Chłopcze, właśnie tego się po tobie spodziewałem – powiedział cicho, niemal łagodnie. – Ale ten dowód ledwo zasługuje na to miano. To, co przedstawiłeś, to lichy argument, który mógłby zadowolić kogoś, kto chce potwierdzić wierzenia, które już wcześniej uznał za słuszne. Ale nie spodziewaj się, że przekonasz kogokolwiek innego.
Paul usiadł na krześle, jakby dostał cios w żołądek. Od dwóch lat z coraz większym przejęciem przygotowywał się do podobnej debaty i uważał, że zasługuje na coś więcej. Nie spodziewał się wyrazów najwyższego uznania dla swojej inteligencji – ale mógł chyba liczyć na cokolwiek! Spróbuje uratować dyskusję. Zerknął na swoją kartkę. Prawie wszystko z niej zostało już wykorzystane. Gdy zaczął mówić, czuł, że jego głos brzmi piskliwie i niepewnie:
– Musi pan jednak dostosować swoje wymagania, biorąc pod uwagę, jak dawno to było. Nie może pan prosić o zdjęcia i dzienniki, jeśli te wydarzenia miały miejsce około dwóch tysięcy lat temu. To nieuczciwe.
– Nieuczciwe? Przypuśćmy, że przychodzisz do mnie i chcesz kupić ode mnie dom. Mówię, że on jest wart trzy tysiące dolarów. Ty mówisz: „Dam ci za niego pięć dolarów”. Ja odpowiadam: „Nie, to niedorzeczne. Muszę odrzucić twoją ofertę”. A ty wtedy stwierdzasz: „Ale to nieuczciwe, pięć dolarów to wszystko, co mam”.
Jim pochylił się do przodu i z wyciągniętymi rękami wpatrywał się w Paula.
– Takie coś byłoby absurdalne. Jednak odpowiada to argumentowi typu: „Ponieważ udowodnienie nierealnych twierdzeń Nowego Testamentu jest bardzo trudne, to będziecie musieli przyjąć takie dowody, jakie mamy”. O, nie! Nie przyjmę pięciu dolarów za mój dom, nie przyjmę żałosnych dowodów na istnienie krasnoludków, ani nie przyjmę żałosnych dowodów na istnienie Boga. – Jim przerwał i po chwili dodał: – A skoro już przy tym jesteśmy, to ty też nie powinieneś ich przyjmować.
Jam karą Bożą…
Gdybyście się nie dopuścili grzechów ciężkich,
Bóg nie zesłałby na was kary takiej jak ja.
– Czyngis-Chan
The truth of the Bible fiction
