Prawda

Piątek, 1 listopada 2024 - 00:28

« Poprzedni Następny »


Serce na wierzchu


Paulina Łopatniuk 2018-02-24


William J. Rashkind, amerykański kardiolog, w swoim opublikowanym w 1979 roku tekście poświęconym historii kardiologii pediatrycznej początków anatomopatologii dziecięcego serca doszukuje się w przechowywanej w British Museum zapisanej pismem klinowym tabliczce ze słynnej Biblioteki Aszurbanipala w Niniwie. Otóż znajdujący się na niej tekst zwiastuje krajowi straszliwe klęski mające nastąpić po narodzinach dziecka z sercem na wierzchu. Przyjmuje się często ten zapis za pierwszy w historii opis wady wrodzonej serca, co czyniłoby ektopię serca (ectopia cordis) – tak, taka wada istnieje – niejako prababką tego typu defektów (choć efekt psują nieco późniejsze wątpliwości translacyjne odnośnie tego czy to aby serce na pewno ma feralne dziecię mieć na wierzchu). Zresztą problem jako dość trudny – w przeciwieństwie do wielu wad – do przeoczenia, choć niezwykle rzadki, pojawiał się i później w źródłach historycznych, także stricte już medycznych, a w dziewiętnastym wieku doczekał się także pierwszych podziałów i klasyfikacji.

Wspomniałam, że rzecz jest rzadka i rzeczywiście – literatura mówi o mniej więcej jednym przypadku na 5,5 do 8 milionów żywych urodzeń, częściej przy urodzeniach martwych i poronieniach. Nieleczona ektopia szybko zabija. Leczona zresztą zazwyczaj także niestety, choć zdarzają się też pozytywne zakończenia. W zeszłym roku doczekano się pierwszego w Wielkiej Brytanii dziecka (urodzona w listopadzie 2017 Vanellope Hope Wilkins), które udało się utrzymać przy życiu mimo takiego obciążenia, a za najstarszą  żyjąca osobę urodzoną z ektopią serca uchodzi urodzony w 1975 Amerykanin, Christopher Wall – w ciągu pierwszych osiemnastu miesięcy życia poddano go piętnastu zabiegom chirurgicznym mającym na celu przemieszczenie jego serca w bardziej adekwatne miejsce, warto więc pamiętać, że to nie bułka z masłem. To jednak nadal przypadki raczej nieliczne.


Przekroje przez zarodek (góra – tył, grzbiet); Przyszłe powłoki ciała (BW) zamykają się, pozostawiając rozwijające się serce (H) na zewnątrz; http://thorax.bmj.com/content/thoraxjnl/17/2/159.full.pdf

Przekroje przez zarodek (góra – tył, grzbiet); Przyszłe powłoki ciała (BW) zamykają się, pozostawiając rozwijające się serce (H) na zewnątrz; http://thorax.bmj.com/content/thoraxjnl/17/2/159.full.pdf



Sama wada powstaje na dość wczesnym etapie rozwoju. Nie znamy dokładnych przyczyn, choć podejrzewa się, że pewne zaburzenia chromosomalne mogą ektopii serca sprzyjać. Punktem zwrotnym jest tu trzeci tydzień rozwoju zarodkowego, a jego sedno tkwi w zaburzonym dojrzewaniu składowych pośrodkowej linii ciała. Nie, nie chodzi tylko o serce. Poza tym narządem zmiany mogą docelowo obejmować mostek, przeponę, ścianę brzucha. To mniej więcej ten czas, kiedy serce powinno zagłębić się w przyszłej klatce piersiowej, a tworzące zalążek przyszłych powłok zarodka pasma mezenchymy (taka prymitywna przyszła tkanka łączna) zacząć łączyć się i docelowo – zamknąć nad wczesnym sercem do końca pierwszego miesiąca rozwoju, coś jednak idzie nie tak. Tworzące się serce pozostaje nazbyt wychylone do przodu, powłoki, nie dając rady przykryć go, zamykają się – w uproszczeniu – wokół niego.

<span>Nierzadko wada doprowadza po prostu do poronienia; </span>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4225303/
Nierzadko wada doprowadza po prostu do poronienia; https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4225303/

Skoro problem pojawia się wcześnie, wcześnie też powinien być wykrywalny. I rzeczywiście – USG powinno wykrywać ją już w pierwszym trymestrze ciąży, dając czas na podjęcie decyzji o ewentualnym zakończeniu tejże (w końcu szanse na pozytywne zakończenie takiej historii są bardzo niewielkie). Część kobiet świadomie decyduje się ciążę donosić, część wymyka się badaniom, niektóre wreszcie z różnych względów mimo przeprowadzonych badań nie uzyskuje poprawnej diagnozy (czy to z powodu jakości sprzętu diagnostycznego, czy – nazbyt niskich kompetencji lekarza). Jeśli nie poronią i jeśli nie nastąpi przedwczesny poród, który może pechowego malucha łatwo zabić, po planowym cięciu cesarskim noworodka czeka seria zabiegów i prób doprowadzenia całego tego anatomicznego bałaganu do jako takiej używalności.


<span>Serce na wierzchu (oraz nie do końca prawidłowo zlokalizowana pępowina); CC-BY, </span>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2700445/
Serce na wierzchu (oraz nie do końca prawidłowo zlokalizowana pępowina); CC-BY, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2700445/

Opis z tabliczki klinowej, choć ani właściwie medyczny, ani przesadnie szczegółowy, dość dobrze oddaje naturę wady – przynajmniej w najbardziej jej podstawowej warstwie. Dziecko rodzi się z sercem na wierzchu, miast (jak być powinno) zamkniętym we wnętrzu klatki piersiowej. I na pewno wszyscy już macie przed oczami noworodka z żywym, bijącym sercem na powierzchni, trochę jak z horroru – przy nieco żywszej wyobraźni dojdą do tej wizji porozrywane klatki piersiowe, krew i wątpia, że tak nieco brutalnie podsumuję. 

Cóż, blisko, choć może odrobinę nazbyt dramatycznie. Krwi (poza tą związaną z samym porodem) być nie powinno – w końcu skoro mówimy o żywym urodzeniu, oczekujemy jako takiej szczelności układu krążenia. Klatka może rzeczywiście być do pewnego stopnia otwarta (którędyś musi to serce “wystawać”), ale nie zawsze. Inne wnętrzności… Cóż, nie zawsze mamy do czynienia z wadą izolowaną i niekiedy towarzyszą jej dodatkowe nieprzyjemności. Jak zatem całość wygląda, by przejść od wyobrażeń w estetyce gore do medycznych konkretów?

Czasem serce pokryte będzie skórą; CC-BY, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4521335/

Czasem serce pokryte będzie skórą; CC-BY, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4521335/



Zaznaczyłam, że od dziewiętnastego wieku dysponujemy pewnymi klasyfikacjami i rzeczywiście – ektopię serca dzielimy zależnie od tego, gdzie dokładnie jest nieprawidłowo położone serce usytuowane. Najczęstszą opcją (nawet do 60-65% przypadków zależnie od statystyk), bardzo jednocześnie źle rokującą (pierwszy miesiąc życia przeżywa mniej niż 5% dzieci, niekiedy jedynym, co można zrobić, jest postępowanie paliatywne), jest tzw. typ piersiowy wady. Serce znajduje się w nim na mniej więcej tej samej wysokości, co zwykle, tyle że na zewnątrz małego człowieka, a nie w jego wnętrzu. Uprzedzę wątpliwości anatomicznie – odpowiedź na pytanie odnośnie tego, którędy serce “wystaje” jest prosta – rozszczep mostka.

<span>A czasem mostek nie wykształci się wcale; </span>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22900993
A czasem mostek nie wykształci się wcale; https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22900993

To też typ wady najbardziej charakterystyczny, często z sercem nagim, pozbawionym nie tylko skóry, ale też części osierdzia (to ten błoniasty worek w prawidłowych warunkach narząd opatulający), często wadliwie obrócone, z koniuszkiem skierowanym w stronę głowy, co dodatkowo utrudnia korektę zaburzeń. Uszkodzeń mostka nie wymaga z kolei niezwykle rzadki typ szyjny ektopii. Tak, dobrze rozumiecie – takie szyjne serce wystające ponad rękojeścią mostka.  Z tym że nie, ten typ w ogóle u człowieka nie rokuje niestety, zazwyczaj też zresztą wiąże się z dodatkowymi poważnymi anomaliami rozwojowymi. Pomiędzy tymi dwiema postaciami część źródeł umieszcza nie zawsze w ogóle wyróżniany typ szyjno-piersiowy, tworząc pewne continuum sercowych peregrynacji.

Zwróćcie uwagę na ubytek powłok brzusznych; https://www.hindawi.com/journals/cripe/2017/1858621/

Zwróćcie uwagę na ubytek powłok brzusznych; https://www.hindawi.com/journals/cripe/2017/1858621/



Najczęstszy typ piersiowy goni w statystykach nieco lepiej rokujący, choć zazwyczaj bardziej dramatycznie prezentujący się, typ piersiowo-brzuszny. Dlaczego dramatycznie? Co może być bardziej dramatycznego niż żywe pulsujące na dziecięcej skórze serce?

<span>Zwróćcie uwagę na wielkie naczynia wychodzące z serca, biegnące w głąb klatki piersiowej; </span>http://www.hkmj.org/system/files/hkm1310p447.pdf
Zwróćcie uwagę na wielkie naczynia wychodzące z serca, biegnące w głąb klatki piersiowej; http://www.hkmj.org/system/files/hkm1310p447.pdf

Otóż ta odmiana naszego zaburzenia wyjątkowo “lubi” współwystępować z dość charakterystycznym zestawem wad wrodzonych, z pentalogią Cantrella, w której to do ektopii serca dołączają zaburzenia jego budowy wewnętrznej (najczęściej będzie to ubytek przegrody międzykomorowej, ale skala ubytków bywa różna, aż do serca nieomalże jednojamistego włącznie) oraz rozwoju osierdzia, szczelina mostka, a także przepukliny przeponowa i pępowinowa. Ta ostatnia pozwala poprzez ubytek powłok brzusznych uwypuklać się zawartości jamy brzusznej, głównie jelitom pokrytym jedynie cienką warstwą owodni i otrzewnej, choć literatura opisuje też niekiedy pełne rozszczepienie powłok brzusznych i wytrzewienie z towarzyszącą jelitom na przykład wypadającą śledzioną, wątrobą, etc.

Po udanej korekcie pentalogii Cantrella; https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3781804/

Po udanej korekcie pentalogii Cantrella; https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3781804/



Ubytek przepony tworzy swoiste okno łączące tu klatkę piersiową z jamą brzuszną pozwalające sercu częściowo zejść poniżej klatki piersiowej. Brzuszny wreszcie typ wady wiąże się z niższą jeszcze lokalizacją serca przemieszczonego do jamy brzusznej w całości przez wspomniany otwór w przeponie. Paradoksalnie mimo drastycznej prezentacji typy te okazują się bardziej poddawać korekcie chirurgicznej aniżeli typ piersiowy, a rokowanie zależy przede wszystkim od ciężkości współistniejącej wady serca. Oraz od wczesnego wykrycia pozwalającego uprzednio przygotować się do niezbędnych do utrzymania dziecka przy życiu procedur. Przy tak ciężkich wadach nic nie zabija równie sprawnie jak niespodzianki – doceniajmy możliwości współczesnej diagnostyki prenatalnej.

Typ piersiowo-brzuszny wady, z ubytkiem ściany brzucha i niepraidłową lokalizacją pępowiny; https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4232195/

Typ piersiowo-brzuszny wady, z ubytkiem ściany brzucha i niepraidłową lokalizacją pępowiny; https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4232195/



I nie, podobnie jak nowotwory, wady wrodzone bynajmniej nie są cechą szczególną H. sapiens. Ta również. U zwierząt ektopia serca takze występuje, chociaż również nie jest wadą częstą. Opisuje się podobne przypadki u różnych gatunków – u koni, owiec, świnek morskich (tfu, kawii domowych), kotów czy psów. Relatywnie najczęściej jeszcze chyba u bydła, u którego uwarunkowania anatomiczne pozwalają częstszej niż u człowieka ektopii szyjnej nie tylko nie zabić płodu, ale wręcz przetrwać bezobjawowo nawet do etapu dorosłości. I tak, niekiedy u zwierząt także podejmuje się próby chirurgicznej poprawy sytuacji.

(Przypominam też, że patologów możecie śledzić też na fejsbuku – warto tam zaglądać, bo strona jest codziennie aktualizowana)


Literatura:

Pediatric cardiology: A brief historical perspective. WJ Rashkind; Pediatric Cardiology1979;1(1):63-71

Kardiochirurgiczne aspekty ektopii serca. M Piaszczyński, M Wojtalik; Folia Cardiologica Excerpta 2006;1(2):126-128

Ectopia cordis associated with Cantrell’s pentalogy. B Kumar, C Sharma, DD Sinha, Sumanlata; Annals of Thoracic Medicine 2008;3(4):152-153

Complete Ectopia Cordis: A Case Report and Literature Review. S Pius, HA Ibrahim, M Bello, MB Tahir; Case Reports in Pediatrics 2017;2017:Article ID 1858621

Ectopia cordis. A report of two cases in Cameroon. D Chelo, H Mbassi Awa, F Nguefack Dongmo, AP MEnanga, S Ngo UM, M Nde Kamgne, PO Koki Ndombo; Images in Paediatric Cardiology 2014;16(4):1-6

 Embryology, sternal clefts, ectopia cordis, and Cantrell’s pentalogy. SA Engum; Seminars in Pediatric Surgery 2008;17(3):154-60

Ectopia Cordis- A Rare Congenital Condition. R Shrestha, S Chhetri, MC Regmi, P Basnet; Nepal Journal of Obstetrics and Gynaecology 2017;(1):59-61

Ectopia cordis. S Puvabanditsin, V Di Stefano, E Garrow, R Wong, J Eng, J Balbin; Hong Kong Medical Jornal 2013;19:447–50

Pentalogy of Cantrell: the complete spectrum. CF Martins, I Serras, AV Santos, A Costa Braga; BMJ Case Reports 2014;2014:bcr2014207556

Fontan operation for the Cantrell syndrome using a clamshell incision. H Ito, N Ota, M Murata, K Sakamoto; Interactive Cardiovascular and Thoracic Surgery 2013;17(4):754-756



Paulina Łopatniuk


Lekarka ze specjalizacją z patomorfologii, pasjonatka popularyzacji nauki, współtwórczyni strony poświęconej nowinkom naukowym Nauka głupcze, ateistka, feministka. Prowadzi blog naukowy Patolodzy na klatce.
 

Skomentuj Tipsa en vn Wydrukuj






Nauka

Znalezionych 1496 artykuły.

Tytuł   Autor   Opublikowany

Katastrofy mieszkaniowe   Tonhasca Júnior   2024-10-30
Oparta na ideologii i wprowadzająca w błąd krytyka sposobu nauczania współczesnej genetyki   Coyne   2024-10-22
Ignorowanie przez świat głodu w Sudanie dowodzi, że rasizm i antysemityzm to dwie strony tej samej monety     2024-09-25
Zarażenie i uzależnienie: metafory antysemityzmu   Garrard   2024-08-19
„Wyżeraj ich czaszki”: przyjemności antysemityzmu ponownie rozpatrzone po 7 października   Garrard   2024-08-18
Dumania o “Ewolucja jest faktem”   Coyne   2024-08-15
Imperializm i irredentyzm islamski i arabski napędzają konflikt między rzeką a morzem   Landes   2024-08-11
Zombi antysyjonizm    Tabarovsky   2024-08-08
Nowe odkrycia o „ostatnim uniwersalnym wspólnym przodku” Stworzenie, które dało początek wszystkim żywym istotom - istniało znacznie wcześniej niż dotychczas sądzono   Coyne   2024-08-06
Dowody na to, że ludzie współcześni opuścili Afrykę znacznie wcześniej niż nam się wydawało   Coyne   2024-07-25
Nowe odkrycia o denisowianach   Coyne   2024-07-18
Gdzie jest dziś Ameryka?   Koraszewski   2024-07-17
Pierwszy dowód na to, że owady przekraczają ocean   Coyne   2024-07-11
Podejrzenia i dowody   Tonhasca Júnior   2024-07-06
Tajemnica ewolucji ryb flądrokształtnych: częściowo rozwiązana    Coyne   2024-07-03
Starożytne kości ofiar ludzkich składanych przez Majów wykazują pokrewieństwo między zabitymi (i nie tylko to)   Coyne   2024-06-27
Nature” pisze o semantyce płci, a nie o nauce   Coyne   2024-06-18
Czerwone skarby   Tonhasca Júnior   2024-05-16
“Lancet” wychwala tradycyjną wiedzę rdzennych ludów   Coyne   2024-05-10
Więcej ludzi, więcej dobrobytu: wskaźnik obfitości SimonaWedług Simon Abundance Index 2024 zasoby Ziemi są o 509% większe niż w 1980 roku.   Tupy   2024-05-08
Rdzenna matematyka: zasłona dymna   Coyne   2024-05-02
Skamieniałe zachowanie: termity uwięzione w tandemie   Coyne   2024-04-25
Artykuł w piśmie „Science”: rozszerzyć DEI w STEMM   Coyne   2024-04-19
Dlaczego organizacje naukowe powinny zachować neutralność polityczną?   Coyne   2024-04-11
Darwin znowu się myli! Artykuł pokazuje, że jego hipoteza o „samcach większych u ssaków” wydaje się błędna   Coyne   2024-04-06
Czasami gwoździe, koparki, straż, czasami lalki, wstążki, makijaż   Tonhasca Júnior   2024-04-03
Po raz kolejny twierdzenie, że płeć nie jest binarna, ale bez żadnych nowych argumentów   Coyne   2024-03-29
Jak małpy człekokształtne (włącznie z ludźmi) straciły swoje ogony   Coyne   2024-03-26
Ale najpierw kawa   Tonhasca Júnior   2024-03-21
Ideolodzy: dlaczego nauczanie genetyki musi mieć charakter społeczno-polityczny   Coyne   2024-03-19
Przepływ genów od neandertalczyków i denisowian do ludzi „współczesnych” i odwrotnie   Coyne   2024-03-14
Wejdź – skoro nalegasz   Tonhasca Júnior   2024-03-09
Czy “bezpłciowe” bakterie tworzą biologiczne gatunki?   Coyne   2024-03-06
Carl Zimmer o gatunkach i ochronie     2024-02-29
Kolejna błędna próba skorygowania ewolucji   Coyne   2024-02-22
Ryjący w ziemi przedsiębiorcy   Tonhasca Júnior   2024-02-15
Olbrzymie armie o niezliczonych umiejętnościach    Tonhasca Júnior   2024-02-08
Wejdź, powiedziała, dam ci schronienie przed burzą   Tonhasca Júnior   2024-01-15
Czy ludzie wyewoluowali w wodzie?   Coyne   2024-01-08
Jak upadają wielcy   Tonhasca Júnior   2024-01-04
Oczy reniferów zmieniają kolor, żeby łatwiej im było dostrzec jadalne porosty   Coyne   2023-12-30
Życzliwi przestępcy   Tonhasca Júnior   2023-12-28
Conor Friedesdorf (i Alexander Barvinok) o ideologicznym przymusie na amerykańskich uczelniach   Coyne   2023-12-26
Zdumiewający manipulatorzy   Tonhasca Júnior   2023-12-25
Nie gryzie się ręki, która cię zapyla   Tonhasca Júnior   2023-10-19
Rewolucja komunikacyjna   Hannam   2023-10-18
BBC szerzy propagandę rolnictwa organicznego, a biedni na świecie cierpią   i Kathleen Hefferon   2023-10-13
Niezwykły przypadek koewolucji i specyficzności zapylacz/storczyk   Coyne   2023-10-07
Płeć męska lub żeńska: nie ma nic pomiędzy   Elliot   2023-10-03
Myślenie intuicyjne i analityczne   Novella   2023-09-29
„Kryzys klimatyczny” to mistyfikacja   Williams   2023-09-25
Jak (i dlaczego) ośmiornica edytuje swój RNA   Lewis   2023-09-23
„Najbardziej znany zabójca ludzi”: jakie są prawdziwe początki XIV-wiecznej Czarnej Śmierci?   Lewis   2023-09-15
Do jakiego stopnia pary mają wspólne cechy?   Novella   2023-09-14
Kenia daje zielone światło 58 projektom GMO – naukowcy na całym świecie kontynuują badania w dziedzinie biotechnologii, mimo procesów sądowych i dezinformacji   Ombogo   2023-09-08
Lancet atakuje anty-przebudzenie, a czytelnik odpowiada   Coyne   2023-08-24
Więcej wyrafinowanej teologii: uczony religijny zastanawia się, czy neandertalczycy mieli nieśmiertelne dusze   Coyne   2023-08-16
Aktywiści anty-GMO w Afryce szerzą mity i strach, ale nie przedstawiają żadnych naukowych dowodów   Abutu   2023-08-14
Mało znana strona ryjkowców   Tonhasca Júnior   2023-08-11
Dlaczego nie można być osobą transrasową?   Coyne   2023-08-10
Walka z malarią za pomocą inżynierii genetycznej   Novella   2023-08-08
Jak restrykcje Unii Europejskiej podsycały głosy przeciwko GMO, jak również głód na globalnym Południu, a zwłaszcza w Afryce   Oria   2023-08-02
Nieznośni mali pomocnicy   Tonhasca Junior   2023-07-29
Macedońskie skarby   Tonhasca Júnior   2023-07-26
GMO i motyle   Novella   2023-07-25
Narzucanie ideologii naturze: Kew Garden celebruje „rośliny queer”   Coyne   2023-07-24
Smak miesiąca   Tonhasca Júnior   2023-07-20
Kłopoty na wylocie   Szczęsny   2023-07-18
Ideologiczne podważanie biologii   i Luana S. Maroja   2023-07-17
Role mężczyzn i kobiet w polowaniu, raz jeszcze   Coyne   2023-07-15
David Hillis o specjacji   Coyne   2023-07-13
Niechętni dawcy i pracowici biorcy   Tonhasca Júnior   2023-07-08
Grube problemy z jelitem   Szczęsny   2023-07-07
Badaczka z Leakey Foundation twierdzi, że kości orangutanów mówią nam, że biologiczna płeć jest spektrum, a nie binarna   Coyne   2023-06-30
Przez dziurkę od klucza   Szczęsny   2023-06-24
Nowa (nie podparta żadnymi dowodami) hipoteza, która eliminuje role płciowe w społecznościach łowców-zbieraczy   Coyne   2023-06-22
Błędne wyobrażenia o ewolucji   Coyne   2023-06-16
Influencerzy z podziemia   Tonhasca Júnior   2023-06-13
Jak wyewoluowało ubarwienie ostrzegawcze?   Coyne   2023-06-12
„San Francisco Chronicle” bardzo myli się w sprawie biologicznej płci   Coyne   2023-06-09
Kolczasty problem   Tonhasca Júnior   2023-06-06
Wpaść w amok. Empiryczna analiza szaleńczych zabójstw pokazuje, że wyłaniają się dwa różne wzorce.   King   2023-06-03
Błędna krytyka genetycznych testów na pochodzenie   Coyne   2023-06-02
Zdatny do lotu   Tonhasca Júnior   2023-06-01
‘Raniąca’ idea merytorycznych podstaw nauki    i Jerry Coyne   2023-05-29
Główny problem w filogenezie zwierząt wydaje się być rozwiązany   Coyne   2023-05-26
Americana   Tonhasca Júnior   2023-05-24
Czy uprawa jabłek odzwierciedla bigoterię?   Coyne   2023-05-18
Kenia: Musimy zająć się brakiem bezpieczeństwa żywnościowego, ale najpierw musimy położyć kres dezinformacji na temat upraw modyfikowanych genetycznie   Oria   2023-05-16
Czytanie myśli z fMRI i AI   Novella   2023-05-05
Jest lepiej niż myślisz   Lomborg   2023-05-03
Dwudziestu dziewięciunaukowców publikuje artykuł w obronie merytorycznych podstaw w nauce     2023-05-01
Niewygodna historia   Ferguson   2023-04-28
Biologia rezygnacji z działania: kiedy kontynuować, a kiedy spasować   Coyne   2023-04-26
Porywacze ciał   Tonhasca Júnior   2023-04-25
Porażka jest kluczowym składnikiem innowacji   Ridley   2023-04-22
Używanie roślin jako biofrabryk   Novella   2023-04-14
Dawno zmarli przemawiają do nas   Tonhasca Júnior   2023-04-12
Wątpliwi pomocnicy    Tonhasca Júnior   2023-04-08
Uganda: aktywiści przeciwni biotechnologii szerzą dezinformację   Wetaya   2023-04-05

« Poprzednia strona  Następna strona »
Polecane
artykuły

Demokracje powinny opuścić


Zarażenie i uzależnienie


Nic złego się nie dzieje


Chłopiec w kefiji


Czerwone skarby


Gdy­by nie Ży­dzi


Lekarze bez Granic


Wojna w Ukrainie


Krytycy Izraela


Walka z malarią


Przedwyborcza kampania


Nowy ateizm


Rzeczywiste łamanie


Jest lepiej


Aburd


Rasy - konstrukt


Zielone energie


Zmiana klimatu


Pogrzebać złudzenia Oslo


Kilka poważnych...


Przeciwko autentyczności


Nowy ateizm


Lomborg


&#8222;Choroba&#8221; przywrócona przez Putina


&#8222;Przebudzeni&#8221;


Pod sztandarem


Wielki przekret


Łamanie praw człowieka


Jason Hill


Dlaczego BIden


Korzenie kryzysu energetycznego



Obietnica



Pytanie bez odpowiedzi



Bohaterzy chińskiego narodu



Naukowcy Unii Europejskiej



Teoria Rasy


Listy z naszego sadu
Redaktor naczelny:   Hili
Webmaster:   Andrzej Koraszewski
Współpracownicy:   Jacek, , Małgorzata, Andrzej, Henryk