Prawda

Wtorek, 19 marca 2024 - 05:01

« Poprzedni Następny »


Skamieniałe trylobity idące gęsiego. Ale dlaczego to zrobiły?


Jerry A. Coyne 2019-11-06


Nowy artykuł w „Nature” Jeana Vanniera i in. donosi o niezwykłym znalezisku parady trylobitów – grupy pradawnych stawonogów – zabitych i skamieniałych, kiedy maszerowały „gęsiego”. Liczą sobie 480 milionów lat, są z wczesnego ordowiku i znaleziono je w Maroku. (Artykuł można zobaczyć klikając na zrzut z ekranu poniżej, pdf jest tutaj, a odnośnik pod spodem.) To dziwaczne uszeregowanie trylobitów sugeruje jakiś rodzaj zbiorowego zachowania – pierwsze takie znalezisko udokumentowane przez paleontologów*. Ale jaki rodzaj zachowania? Autorzy mają dwie hipotezy i omówię je pokrótce. 




Najpierw kilka zdjęć tego gatunku, Ampyx priscus, który ma wydrążony “kolec glabelli” z przodu i dwa „librigenalne kolce” idące do tyłu. Biała linia skali wynosi 1 cm, więc te stworzenia, włącznie z przednim kolcem, mierzyły około 6 cm. Kolce mogły umożliwiać trylobitom wzajemne wyczuwanie się, a więc zachowywanie kontaktu, kiedy poruszały się w szeregu, bardzo podobnie do tego, jak to robią langustowate, kiedy przemieszczają się w szeregu po dnie morskim, jak to pokazuję poniżej.   (Każda ”komunikacja” musi być czuciowa, bo te trylobity są ślepe.)


Wszystkie podpisy są wzięte z artykułu w „Nature”. Tutaj są te osobniki ze zbliżeniami ich kolców:


<br /><span>General morphology and parameters of the raphiophorid trilobite </span>Ampyx priscus<span> Thoral, 1935, from the Lower Ordovician (Upper Tremadocian-Floian) Fezouata Shale of Morocco (Zagora area). (a–d) BOM 2481, overall morphology and details of genal spines. (e) Parameters used in measurements. (f,g) MGL 096718, genal spine showing internal mineralized infilling. (h) AA.OBZ2.OI.1, transverse thin section through right genal spine (see general view in Supplementary Fig. 8d). (i) MGL 096727, genal spine. (j) ROMIP 57013, external mould of glabellar and genal spine showing longitudinal ridge. a–d,f,g,i,j are light photographs.</span>

General morphology and parameters of the raphiophorid trilobite Ampyx priscus Thoral, 1935, from the Lower Ordovician (Upper Tremadocian-Floian) Fezouata Shale of Morocco (Zagora area). (a–d) BOM 2481, overall morphology and details of genal spines. (e) Parameters used in measurements. (f,g) MGL 096718, genal spine showing internal mineralized infilling. (h) AA.OBZ2.OI.1, transverse thin section through right genal spine (see general view in Supplementary Fig. 8d). (i) MGL 096727, genal spine. (j) ROMIP 57013, external mould of glabellar and genal spine showing longitudinal ridge. a–d,f,g,i,j are light photographs.


Tutaj są skamieniałości ciągu trylobitów razem z zarysami pokazującymi naturę reliefu kamienia, w jakim zostały zachowane.  


<span>Linear clusters of the raphiophorid trilobite Ampyx priscus Thoral, 193531, from the Lower Ordovician (upper Tremadocian-Floian) Fezouata Shale of Morocco (Zagora area). (a,b) AA.TER.OI.12 (see Supplementary Fig. 2a). (c) MGL 096727 (see Supplementary Fig. 5a). (d) AA.TER.OI.13 (see Supplementary Fig. 2b). (e) BOM 2461 (see Supplementary Fig. 2f). (a,e) are light photographs. Line drawings from photographs. Segmented blue lines in (b–d) join the central part of occipital rings of trilobites. Red arrows indicate the position of polished section in Fig. 3. Abbreviations are as follows: (x), Asaphellus aff. jujuanus (asaphid trilobite); (y), juvenile asaphid trilobite. Scale bars: 1 cm.</span>
Linear clusters of the raphiophorid trilobite Ampyx priscus Thoral, 193531, from the Lower Ordovician (upper Tremadocian-Floian) Fezouata Shale of Morocco (Zagora area). (a,b) AA.TER.OI.12 (see Supplementary Fig. 2a). (c) MGL 096727 (see Supplementary Fig. 5a). (d) AA.TER.OI.13 (see Supplementary Fig. 2b). (e) BOM 2461 (see Supplementary Fig. 2f). (a,e) are light photographs. Line drawings from photographs. Segmented blue lines in (b–d) join the central part of occipital rings of trilobites. Red arrows indicate the position of polished section in Fig. 3. Abbreviations are as follows: (x), Asaphellus aff. jujuanus (asaphid trilobite); (y), juvenile asaphid trilobite. Scale bars: 1 cm.

Tutaj jest wideo langust migrujących w szeregu, bardzo podobnie do tych trylobitów:

 

 

Dlaczego więc te pradawne stawonogi maszerowały „gęsiego”? Autorzy odrzucają dwie hipotezy. Pierwsza, że zostały „mechanicznie zgromadzone wzdłuż liniowego, podmorskiego reliefu”. Według tej hipotezy trylobity zniosło w rowki na dnie oceanu i nazbierały się tam, co wyjaśnia długie szeregi. To jednak nie wyjaśnia konsekwentnego uszeregowania zamiast tego, by część została zniesiona prądem tyłem do przodu. Autorzy odrzucają tę hipotezę, ponieważ nie ma żadnej wskazówki z warstw skamieniałości, że były tam te reliefy.


Odrzucają także hipotezę, że te trylobity były uszeregowane w podwodnych norkach a potem uwięzione tam i zabite przez osady. Opierają to odrzucenie na nieobecności „jakichkolwiek zabarwionych zarysów lub zakłóceń w osadach otaczających trylobity”. Zaufam tu autorom, bo wiedza o tym, jak odkryć pradawne norki, jest poza moimi kompetencjami.  


Autorzy oferują dwie inne hipotezy, żeby wyjaśnić to uszeregowanie. Pierwszą, pokazaną po lewej stronie poniżej, jest, że były podwodne sztormy lub prądy, które skierowały trylobity w jednym kierunku, a potem „znalazły” się wzajemnie przez sygnały czuciowe (lub może także chemiczne) tworząc szereg, który spełniał funkcję obronną. Jak mówią autorzy: „Takie mechaniczne kontakty [jak u langust powyżej] wydają się zasadnicze dla spójności grupy i optymalnej koordynacji poruszania się. Maszerowanie ‘gęsiego’ zmniejsza prawdopodobieństwo wykrycia i ataku drapieżnika tworząc dezorientujący obraz w ich [drapieżników] wizualnej percepcji”.


Drugą hipotezą, pokazaną poniżej po prawej stronie, jest to, że trylobity wydzielały chemiczne sygnały, takie jak feromony, jako sposób wzajemnego wykrywania i schodzenia się na płciowe rozmnażanie, z szeregami przypuszczalnie wskazującymi na migracje ku miejscu tarła. Jak piszą autorzy, oba wyjaśnienia mogły działać razem.


<span>Two non-exclusive hypotheses to explain the linear clusters of </span>Ampyx priscus<span> from the Lower Ordovician of Morocco. (a–c) Response to oriented environmental stress (e.g. storms); hydrodynamic signal (higher current velocity represented by white arrows) received by motion sensors triggers re-orientation of individuals; mechanical stimulation and/or possible chemical signals cause gathering, alignment and locomotion in group. (d–f) Seasonal reproductive behaviour; chemical signals (e.g. pheromones; see red circles and red arrows) cause attraction and gathering of sexually receptive individuals (males and females) and migration to spawning grounds. The alignment of individual may have been controlled by mechanical stimuli (as in a–c). Olfactive and mechanical sensors were probably located on the antennules (pink areas 4, 5), and genal and glabellar spines (green areas 1–3), respectively. The exact location of mechanoreceptors is uncertain (possibly on high-relief exoskeletal features such as the glabella).</span>
Two non-exclusive hypotheses to explain the linear clusters of Ampyx priscus from the Lower Ordovician of Morocco. (a–c) Response to oriented environmental stress (e.g. storms); hydrodynamic signal (higher current velocity represented by white arrows) received by motion sensors triggers re-orientation of individuals; mechanical stimulation and/or possible chemical signals cause gathering, alignment and locomotion in group. (d–f) Seasonal reproductive behaviour; chemical signals (e.g. pheromones; see red circles and red arrows) cause attraction and gathering of sexually receptive individuals (males and females) and migration to spawning grounds. The alignment of individual may have been controlled by mechanical stimuli (as in a–c). Olfactive and mechanical sensors were probably located on the antennules (pink areas 4, 5), and genal and glabellar spines (green areas 1–3), respectively. The exact location of mechanoreceptors is uncertain (possibly on high-relief exoskeletal features such as the glabella).

Jeśli zaś chodzi o to, w jaki sposób zostały pogrzebane razem, to jest to trochę tajemnica, ponieważ trylobity, kiedy są w stresie, podobno zwijają się w kłębek, tak jak nowoczesne równonogi, a te tego nie zrobiły, co widać powyżej. Tutaj jest jeden scenariusz, który wyjaśnia kolejne warstwy, w jakich pogrzebane są szeregi trylobitów.


Najpierw, poddane okresowym sztormom, które zakłócały wody, trylobity połączyły się w Wielki Marsz. (Albo, jak napisałem wyżej, mogły maszerować w miejsce rozmnażania się!) Potem sztorm szybko złożył osad na maszerujących trylobitach, fosylizując je in situ. Mogły być dwa inne wydarzenia, które szybko je zakonserwowały: „zatrucie wody”, takie jak uwolnienie siarkowodoru lub, co bardziej prawdopodobne, podnoszenie się ubogich w tlen (“anoksycznych”) osadów, które szybko zabiły trylobity z braku tlenu, a równocześnie ochroniły zwłoki przed padlinożercami.


Można zobaczyć jeden przykład zakonserwowania w panelach a-c poniżej, a potem inną linię formacji trylobitów w panelu „d”:


<span>Scenario to explain the in situ preservation of the </span>Ampyx<span> linear clusters from the Lower Ordovician (Upper Tremadocian-Floian) of Morocco. (a) Deposition of a distal tempestite (event layer 1). (b) Epibenthic (e.g. trilobites) and shallow endobenthic (e.g. possible worms) organisms settle and generate bioturbation above red-ox boundary. (c) Second storm event layer entombs epibenthic fauna in situ; red-ox boundary moves upwards (white arrows). (d) New faunal recolonization. According to Vaucher et al.34, distal storm deposits are relatively thin (less than 5 cm) and consist of a waning (base) and waxing (top) phases (subdivision not represented in this diagram), and depositional environment is that of the distal lower shoreface with a possible water depth of approximately 30–70 m. Bioturbation is based on polished and thin sections (Fig. 3 and Supplementary Figs 8 and 9). Abbreviations are as follows: bt, bioturbation; tr, trilobite group (Ampyx); trc, trilobite carcasses (</span>Ampyx<span>); w, worm; wsi, water-sediment interface.</span>
Scenario to explain the in situ preservation of the Ampyx linear clusters from the Lower Ordovician (Upper Tremadocian-Floian) of Morocco. (a) Deposition of a distal tempestite (event layer 1). (b) Epibenthic (e.g. trilobites) and shallow endobenthic (e.g. possible worms) organisms settle and generate bioturbation above red-ox boundary. (c) Second storm event layer entombs epibenthic fauna in situ; red-ox boundary moves upwards (white arrows). (d) New faunal recolonization. According to Vaucher et al.34, distal storm deposits are relatively thin (less than 5 cm) and consist of a waning (base) and waxing (top) phases (subdivision not represented in this diagram), and depositional environment is that of the distal lower shoreface with a possible water depth of approximately 30–70 m. Bioturbation is based on polished and thin sections (Fig. 3 and Supplementary Figs 8 and 9). Abbreviations are as follows: bt, bioturbation; tr, trilobite group (Ampyx); trc, trilobite carcasses (Ampyx); w, worm; wsi, water-sediment interface.

Wiele z tego jest zgadywaniem, co jest zrozumiałe przy ograniczonej informacji o tym, co zdarzyło się 500 milionów lat temu. Z pewnością jednak wygląda na to, że – podobnie jak langusty – te trylobity maszerowały w szeregu, prawdopodobnie idąc jeden za drugim przy użyciu czuciowych wskazówek. I w ten sposób mamy rzadki wgląd w zachowanie bezkręgowców z odległej przeszłości.


*Nie jest to pierwsze znalezisko. Analogicznie uszeregowane trylobity znalazł w Górach Świętokrzyskich w 2010 roku Adrian Kin wraz z profesorem Andrzejem Radwańskim i profesorką Urszulą Radwańską. Patrz: https://www.tvp.info/1585856/po-gorach-swietokrzyskich-chodzily-trylobity  Przyp. tłum.

______________

Vannier, J., M. Vidal, R. Marchant, K. El Hariri, K. Kouraiss, B. Pittet, A. El Albani, A. Mazurier, and E. Martin. 2019. Collective behaviour in 480-million-year-old trilobite arthropods from Morocco. Scientific Reports 9:14941.


Fossilized trilobites preserved parading in line. But why did they do this?

Why Evolution Is True, 18 października 2019

Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska



Jerry A. Coyne

Emerytowany profesor na wydziale ekologii i ewolucji University of Chicago, jego książka "Why Evolution is True" (Polskie wydanie: "Ewolucja jest faktem", Prószyński i Ska, 2009r.) została przełożona na kilkanaście języków, a przez Richarda Dawkinsa jest oceniana jako najlepsza książka o ewolucji.  Jerry Coyne jest jednym z najlepszych na świecie specjalistów od specjacji, rozdzielania się gatunków. Jest również jednym ze znanych "nowych ateistów" i autorem książki "Faith vs Fakt". Jest wielkim miłośnikiem kotów i osobistym przyjacielem redaktor naczelnej.
 

Skomentuj Tipsa en vn Wydrukuj






Nauka

Znalezionych 1466 artykuły.

Tytuł   Autor   Opublikowany

Przepływ genów od neandertalczyków i denisowian do ludzi „współczesnych” i odwrotnie   Coyne   2024-03-14
Wejdź – skoro nalegasz   Tonhasca Júnior   2024-03-09
Czy “bezpłciowe” bakterie tworzą biologiczne gatunki?   Coyne   2024-03-06
Carl Zimmer o gatunkach i ochronie     2024-02-29
Kolejna błędna próba skorygowania ewolucji   Coyne   2024-02-22
Ryjący w ziemi przedsiębiorcy   Tonhasca Júnior   2024-02-15
Olbrzymie armie o niezliczonych umiejętnościach    Tonhasca Júnior   2024-02-08
Wejdź, powiedziała, dam ci schronienie przed burzą   Tonhasca Júnior   2024-01-15
Czy ludzie wyewoluowali w wodzie?   Coyne   2024-01-08
Jak upadają wielcy   Tonhasca Júnior   2024-01-04
Oczy reniferów zmieniają kolor, żeby łatwiej im było dostrzec jadalne porosty   Coyne   2023-12-30
Życzliwi przestępcy   Tonhasca Júnior   2023-12-28
Conor Friedesdorf (i Alexander Barvinok) o ideologicznym przymusie na amerykańskich uczelniach   Coyne   2023-12-26
Zdumiewający manipulatorzy   Tonhasca Júnior   2023-12-25
Nie gryzie się ręki, która cię zapyla   Tonhasca Júnior   2023-10-19
Rewolucja komunikacyjna   Hannam   2023-10-18
BBC szerzy propagandę rolnictwa organicznego, a biedni na świecie cierpią   i Kathleen Hefferon   2023-10-13
Niezwykły przypadek koewolucji i specyficzności zapylacz/storczyk   Coyne   2023-10-07
Płeć męska lub żeńska: nie ma nic pomiędzy   Elliot   2023-10-03
Myślenie intuicyjne i analityczne   Novella   2023-09-29
„Kryzys klimatyczny” to mistyfikacja   Williams   2023-09-25
Jak (i dlaczego) ośmiornica edytuje swój RNA   Lewis   2023-09-23
„Najbardziej znany zabójca ludzi”: jakie są prawdziwe początki XIV-wiecznej Czarnej Śmierci?   Lewis   2023-09-15
Do jakiego stopnia pary mają wspólne cechy?   Novella   2023-09-14
Kenia daje zielone światło 58 projektom GMO – naukowcy na całym świecie kontynuują badania w dziedzinie biotechnologii, mimo procesów sądowych i dezinformacji   Ombogo   2023-09-08
Lancet atakuje anty-przebudzenie, a czytelnik odpowiada   Coyne   2023-08-24
Więcej wyrafinowanej teologii: uczony religijny zastanawia się, czy neandertalczycy mieli nieśmiertelne dusze   Coyne   2023-08-16
Aktywiści anty-GMO w Afryce szerzą mity i strach, ale nie przedstawiają żadnych naukowych dowodów   Abutu   2023-08-14
Mało znana strona ryjkowców   Tonhasca Júnior   2023-08-11
Dlaczego nie można być osobą transrasową?   Coyne   2023-08-10
Walka z malarią za pomocą inżynierii genetycznej   Novella   2023-08-08
Jak restrykcje Unii Europejskiej podsycały głosy przeciwko GMO, jak również głód na globalnym Południu, a zwłaszcza w Afryce   Oria   2023-08-02
Nieznośni mali pomocnicy   Tonhasca Junior   2023-07-29
Macedońskie skarby   Tonhasca Júnior   2023-07-26
GMO i motyle   Novella   2023-07-25
Narzucanie ideologii naturze: Kew Garden celebruje „rośliny queer”   Coyne   2023-07-24
Smak miesiąca   Tonhasca Júnior   2023-07-20
Kłopoty na wylocie   Szczęsny   2023-07-18
Ideologiczne podważanie biologii   i Luana S. Maroja   2023-07-17
Role mężczyzn i kobiet w polowaniu, raz jeszcze   Coyne   2023-07-15
David Hillis o specjacji   Coyne   2023-07-13
Niechętni dawcy i pracowici biorcy   Tonhasca Júnior   2023-07-08
Grube problemy z jelitem   Szczęsny   2023-07-07
Badaczka z Leakey Foundation twierdzi, że kości orangutanów mówią nam, że biologiczna płeć jest spektrum, a nie binarna   Coyne   2023-06-30
Przez dziurkę od klucza   Szczęsny   2023-06-24
Nowa (nie podparta żadnymi dowodami) hipoteza, która eliminuje role płciowe w społecznościach łowców-zbieraczy   Coyne   2023-06-22
Błędne wyobrażenia o ewolucji   Coyne   2023-06-16
Influencerzy z podziemia   Tonhasca Júnior   2023-06-13
Jak wyewoluowało ubarwienie ostrzegawcze?   Coyne   2023-06-12
„San Francisco Chronicle” bardzo myli się w sprawie biologicznej płci   Coyne   2023-06-09
Kolczasty problem   Tonhasca Júnior   2023-06-06
Wpaść w amok. Empiryczna analiza szaleńczych zabójstw pokazuje, że wyłaniają się dwa różne wzorce.   King   2023-06-03
Błędna krytyka genetycznych testów na pochodzenie   Coyne   2023-06-02
Zdatny do lotu   Tonhasca Júnior   2023-06-01
‘Raniąca’ idea merytorycznych podstaw nauki    i Jerry Coyne   2023-05-29
Główny problem w filogenezie zwierząt wydaje się być rozwiązany   Coyne   2023-05-26
Americana   Tonhasca Júnior   2023-05-24
Czy uprawa jabłek odzwierciedla bigoterię?   Coyne   2023-05-18
Kenia: Musimy zająć się brakiem bezpieczeństwa żywnościowego, ale najpierw musimy położyć kres dezinformacji na temat upraw modyfikowanych genetycznie   Oria   2023-05-16
Czytanie myśli z fMRI i AI   Novella   2023-05-05
Jest lepiej niż myślisz   Lomborg   2023-05-03
Dwudziestu dziewięciunaukowców publikuje artykuł w obronie merytorycznych podstaw w nauce     2023-05-01
Niewygodna historia   Ferguson   2023-04-28
Biologia rezygnacji z działania: kiedy kontynuować, a kiedy spasować   Coyne   2023-04-26
Porywacze ciał   Tonhasca Júnior   2023-04-25
Porażka jest kluczowym składnikiem innowacji   Ridley   2023-04-22
Używanie roślin jako biofrabryk   Novella   2023-04-14
Dawno zmarli przemawiają do nas   Tonhasca Júnior   2023-04-12
Wątpliwi pomocnicy    Tonhasca Júnior   2023-04-08
Uganda: aktywiści przeciwni biotechnologii szerzą dezinformację   Wetaya   2023-04-05
Anglia pozwala na uprawy poddane edycji genów   Novella   2023-04-03
Recenzja z książki  Can “The Whole World” Be Wrong?   Rose   2023-04-01
Psychologia ewolucyjna dla początkujących   Coyne   2023-03-27
“Konwergentna” ewolucja mrówek grzybiarek Starego i Nowego świata   Coyne   2023-03-23
Gigantyczna armia małych zabójców   Tonhasca Júnior   2023-03-22
Colin Wright broni binarności płci u zwierząt   Coyne   2023-03-15
AI: gorąca randka z “Sydneyem ”   Gotefridi   2023-03-15
Zmienić język w ekologii i biologii ewolucyjnej! Przykład anemii sierpowatej   Coyne   2023-03-13
Wzrost liczby nieobecnych ojców i towarzyszące temu społeczne problemy   Geary   2023-03-11
No pasarán    Tonhasca Júnior   2023-03-04
Dezinformacja o GMO: Kenijczykom będzie trudno podejmować racjonalne decyzje i to może kosztować życie   Mykonyo   2023-02-24
Twardy kwiat do zgryzienia    Tonhasca Júnior   2023-02-22
ChatGPT niemal zdaje lekarski egzamin końcowy   Novella   2023-02-21
“Rogi” trylobitów mogły być używane jako broń w walkach między samcami   Coyne   2023-02-15
Postmodernizm obnażony   Dawkins   2023-02-14
Powody naszych wierzeń. Jak i dlaczego irracjonalność trzyma nas w swoich szponach i jak możemy z tym walczyć?   Pinker   2023-02-13
Kiedy zapada noc i ziemia jest ciemna   Tonhasca Júnior   2023-02-10
W nowej książce jest słuszna krytyka idei, że są lepsze i gorsze gatunki, ale jest także błędne twierdzenie, że gatunki nie są realne   Coyne   2023-02-06
Kolczatki wydmuchują bąbelki śluzu z nosa, żeby się ochłodzić   Coyne   2023-02-02
Mali i zręczni influencerzy   Tonhasca Júnior   2023-01-31
Dowody na ewolucję: Bezwłose zwierzęta mają martwe geny na sierść   Coyne   2023-01-23
Krew, znój, łzy i pot   Tonhasca Júnior   2023-01-19
Bąkojady czyszczą nosorożce   Coyne   2023-01-18
Mózg używa geometrii hiperbolicznej   Novella   2023-01-16
O wspaniały nowy świecie   Tonhasca Júnior   2023-01-12
Ciepło zabija. Zimno zabija wielu więcej   Jacoby   2023-01-09
Po co badać przestrzeń kosmiczną?   Jacoby   2023-01-04
Rdzenni Amerykanie żądają doczesnych resztek pumy z Griffith Park   Coyne   2023-01-03
Świetny artykuł o epigenetyce   Coyne   2022-12-30
Śmiało podążaj tam, gdzie nie dotarł jeszcze żaden owad   Tonhasca Júnior   2022-12-28

« Poprzednia strona  Następna strona »
Polecane
artykuły

Lekarze bez Granic


Wojna w Ukrainie


Krytycy Izraela


Walka z malarią


Przedwyborcza kampania


Nowy ateizm


Rzeczywiste łamanie


Jest lepiej


Aburd


Rasy - konstrukt


Zielone energie


Zmiana klimatu


Pogrzebać złudzenia Oslo


Kilka poważnych...


Przeciwko autentyczności


Nowy ateizm


Lomborg


&#8222;Choroba&#8221; przywrócona przez Putina


&#8222;Przebudzeni&#8221;


Pod sztandarem


Wielki przekret


Łamanie praw człowieka


Jason Hill


Dlaczego BIden


Korzenie kryzysu energetycznego



Obietnica



Pytanie bez odpowiedzi



Bohaterzy chińskiego narodu



Naukowcy Unii Europejskiej



Teoria Rasy



Przekupieni



Heretycki impuls



Nie klanial



Cervantes



Wojaki Chrystusa


Listy z naszego sadu
Redaktor naczelny:   Hili
Webmaster:   Andrzej Koraszewski
Współpracownicy:   Jacek, , Małgorzata, Andrzej, Henryk