Lato, trzeba coś lekkiego i przyjemnego sklecić na wakacje – pomyślałem, dodając: lekkiego również do napisania. I przypomniałem sobie o podróży, w jaką kilka lat temu zabrał mnie mój przyjaciel profesor Czesław Nowak z krakowskiego Uniwersytetu Rolniczego.
Z tej wędrówki przywiozłem kilka felietonów, głównie o jedzeniu, bo pisaniem o jedzeniu zarabiałem wtedy na chleb. Ponieważ po drodze trafialiśmy na kuriozalne nieco śmieszne i sympatyczne judaika, to wyobrażałem sobie, że mam jak znalazł, tu trochę skreślę, tu trochę dodam i będzie gotowe.
Nie było.
Najpierw zatrzymaliśmy się na chwilę w Złotym Potoku, żeby okiem rzucić na przytulony do wspaniałego dziewiętnastowiecznego pałacu, Dworek Krasińskich, w którym trzeci z wieszczów polskich spędził w roku 1857, „niezapomniane”, jak twierdzi przewodnik, wakacje. To „cudowne lato” zniszczyła poecie śmierć czteroletniej córeczki Elżbiety. Zygmunt Krasiński wyjechał do Paryża i nigdy więcej do Złotego Potoku nie wrócił.
Za to ja wracam myślami do Nie-Boskiej Komedii, w której autor tworzy całkiem nowoczesną teorię antysemityzmu, na ćwierć wieku przed ukuciem terminu przez Wilhelma Marra.
Tłumaczyła prof.Maria Janion w eseju „Krew i duch. Żydzi romantyków”: …pisano o Nie-Boskiej jako o poprzedniczce falsyfikatu-pamfletu zatytułowanego Protokoły mędrców Syjonu, rozpowszechnianego od końca XIX wieku w Rosji i Europie. To właśnie Zygmunt Krasiński, nasz wieszcz narodowy, stworzył prekursorską sztancę nowej wielkiej narracji antysemityzmu. Wątpliwa to duma dla Polski.
Krasiński antysemicko wyżywał się na Mickiewiczu, pewnie dlatego, że czuł jego wyższość jako poety, W artykule „Co zrobić z «Niedokończonym poematem» Zygmunta Krasińskiego?” prof. Jerzy Fiećko przypomniał list, jaki w 1848 r. autor Nie-Boskiej wysłał do Augusta Cieszkowskiego: „Oto doskonały Żyd! Czy wiesz, że matka jego była Żydówką, która się przechrzciła przed pójściem za mąż za ojca jego? Niezawodne! – stąd w tym człowieku taki zakrój. Kabała, Talmud, Dawid… energia… wszystko razem!”
A Maria Janion podkreśla, że „Krasiński nigdy nie złagodził antysemickiego stanowiska, przeciwnie, bronił go argumentem takim oto, że Mickiewicz stał się przedstawicielem «ducha azjatyckiego, żydowskiego, co mu się wessał w żyły pod postacią żony». Duch żydowski jako żona wampirzyca to koncept wart może uważnych literackich oględzin – doradza pani profesor i sama korzysta z tej rady, przypominając napisany w jidysz wiersz Nochema Barucha Minkoffa z roku 1920, zatytułowany Tadeusz Pan Kościuszko. „Motyw wampiryczny” – czytamy w eseju Marii Janion, „u jidyszowego autora zostaje przenicowany i szyderczo rzucony Polsce w twarz: Powstały z martwych, odrodzony polski orzeł – sęp – wampir pije przemienioną w wino żydowską krew. Dokonuje się tu odwrócenie antyjudaistycznego i później antysemickiego fantazmatu Żyda ssącego krew chrześcijańską. Tutaj bluźnierczą ofiarę krwi składają Polacy – katolicy”. Wiersz powstał po pogromach w Wilnie. Wtedy jeszcze tą krwią pragnienia nie zaspokoili – pomyślałem.
A potem pojechaliśmy do Lelowa. Sława tego dumnego grodu położonego w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej i od dawna zdegradowanego do statusu wsi, ogranicza się, jak na razie, do badaczy chasydyzmu i miłośników kulinarnych kuriozów. A to dlatego, że w Lelowie żył słynny cadyk, Dawid Biderman (1746-1814), znany właśnie jako Rabi z Lelowa. Istnieje tu też lokalna potrawa o nazwie ciulim, powstała niewątpliwie pod wpływem żydowskim. I restauracja Lelowianka, w której na ścianach powieszono informacje o Cadyku, a w talerzach podaje się miejscowy specjał oraz, widać takie jest judaistyczne ciążenie Lelowa, bardzo smaczną, faszerowaną gęsią szyjkę, pod nazwa pipka. Nazywanie szyjki pipką, a nawet pipkiem, to jeszcze jeden dowód niewielkiej wiedzy o sąsiadach, bo po żydowsku pipek to żołądek.
Czym jednak jest ciulim? Przepis na potrawę nie wydaje się skomplikowany. Wymaga utarcia kartofli i cebuli. Przyprawia się to solą i pieprzem, tak samo, jak drobno pokrojone żeberka. Do wysmarowanego smalcem garnka, najlepiej kamionkowego, wrzuca się warstwami masę ziemniaczaną i mięso, wkłada na całą noc do pieca chlebowego i je się przez cały dzień następny. W lelowskich domach głównie w święta, szczególnie w Wielkanocną Niedzielę, ale w Lelowiance, codziennie.
Składniki wyliczyłem tylko zasadnicze, bo jak powiedział mi przewodniczący Rady Gminnej, Andrzej Dragański, lelowianin z dziada, pradziada, „tyle jest ciulimów, co domostw w Lelowie”. Biedniejsi mięsa dają ilości śladowe, bogatsi dorzucają jeszcze golonkę albo kurze skrzydełka, niektórzy wbijają jajka, inni dolewają trochę mleka.
Pan Dragański, który ze wzruszeniem wspomina mamusiny ciulim, przekonany jest, że to chrześcijańska wersja żydowskiego czulentu. Jestem za, a nawet przeciw. Czulent to też potrawa na bazie ziemniaków i mięsa. I też każda Żydówka przygotowuje go na swój sposób. Z tym, że nigdy nie trze kartofli i nawet ich nie kroi. Ponadto obowiązkowo wchodzą do czulentu pęczak i fasola.
Z tartych ziemniaków powstaje inne danie żydowskie – kugiel, prawie ten sam przepis, co na ciulim, tyle, że bez mięsa. W Polsce i na Litwie, pod różnymi nazwami, odnaleźć można wiele wersji regionalnych, opartych na recepturze kugla.
A przecież wywodząc rodowód ciulimu od czulentu, filozoficznie lelowianie mają rację. Przede wszystkim dlatego, że odrzucając spotykane w różnych stronach, kugielowe babki ziemniaczane, stają się jedyni. Ponadto ciulim, podobnie jak czulent, jest potrawą świąteczną. W święta Żydom nie wolno palić ognia, dlatego, by mieć gorący obiad w sobotę, Żydówki już w piątek wstawiały czulent do bardzo powoli stygnącego pieca chlebowego. Pykający przez całą noc ciulim spełnia tę samą rolę, od pracy w święto zwalniając chrześcijańskie gospodynie.
Najważniejsze jest chyba to, że powiązanie ciulimu z czulentem stało się bodźcem do stworzenia szeroko zakrojonej imprezy, jaką jest festiwal kultury polskiej i żydowskiej, odbywający się co roku w przedostatni weekend sierpniowy, pod nazwą święta ciulimu i czulentu właśnie.
Obie mało tam koszerne i nie najbardziej lekkostrawne potrawy, popija się sporządzaną niegdyś przez Żydów śliwowicą, dziś sprzedawaną w ekskluzywnych sklepach i cenach, pod nazwą lelowska.
Rabi Dowid z Lelowa na życie zarabiał sprzedając piwo i gorzałkę, niewątpliwie śliwowicę. Rabi Israel Icchok Kalisz z Warki opowiadał, jak pewnego ranka cadyk już nałożył tałes i tefilin, by przystąpić do modlitwy, kiedy zjawił się chłop, żeby kupić piwo. Rabin, który mu otworzył, bo wszyscy jeszcze spali, bardzo starannie mierzył ilość napoju, po czym przelewał do chłopkowego dzbanka. A ten zaczął się targować, mając nadzieję, że dostanie trochę więcej piwa za te same pieniądze. Na co Rabi Dowid z powrotem wlał płyn do beczki, oddał dzbanek chłopu i odszedł się modlić.
Nie rozumiałem – opowiadał Rabi Icchok – dlaczego w ogóle zajął się chłopem, a jak się już nim zajął, to dlaczego zostawił go bez piwa. Kiedy później miałem okazję go o to zapytać, cadyk odpowiedział:
Od wczesnej młodości uczono mnie, że Żyd kierować się musi zasadą: Pamiętaj o Nim na wszystkich swoich drogach, a On prostować będzie twoje ścieżki! (przyp. 3:6). Każdy musi zawsze iść za słowem Pana, tak by cieszyć go każdym swym czynem. Wydawało mi się więc, że mam tu okazję spełnienia mycwy, jaką jest przestrzeganie rzetelnych wag i miar (Kapł.19:36, Powt.Prawa 25:15). Kiedy jednak zdałem sobie sprawę, że to spotkanie nie wykraczało poza zwykłą transakcję, wycofałem się, bo jakąż miałby z niej radość baruch haszem.
Zanim zabrałem się do pisania wszedłem na stronę wirtualnego sztetla o Lelowie. Dowiedziałem się z niej, że w przed II wojną mieszkało tam 700 Żydów. Wszystkich, którzy dożyli do września 1942 r., zamordowano w Treblince. Wirtualny Sztetl ma również rubrykę Polscy Sprawiedliwi. Otworzyłem. Pokazało się: „brak wyników”.
Pierwsza publikacja tego tekstu była w „Słowie Żydowskim”
