Prawda

Środa, 2 lipca 2025 - 05:20

« Poprzedni Następny »


Prątkiem w raka, czyli co ma gruźlica do raka pęcherza


Paulina Łopatniuk 2019-07-06

Jasnoróżowa chmurka ziarniniaka pośród ciemnofioletowych kropek limfocytów w pęcherzu moczowym; CoRus13, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:BCG-induced_granulomatous_cystitis,_very_high_mag.jpg
Jasnoróżowa chmurka ziarniniaka pośród ciemnofioletowych kropek limfocytów w pęcherzu moczowym; CoRus13, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:BCG-induced_granulomatous_cystitis,_very_high_mag.jpg

Siedzisz sobie spokojnie przy biurku, oglądasz pod mikroskopem kolejne preparaty, popijasz herbatę. Znamię. Banał, złożone, wycięte doszczętnie. Brodawka wirusowa. Nic nowego. Wyskrobiny z jamy macicy. Faza sekrecji, bez istotnych zmian. Wycinki z pęcherza moczowego. W pęcherzu zapalenie. I ziarniniaki. Zaraz, co tu robią te ziarniniaki? Rzut oka na skierowanie. Gdzie te dane kliniczne… Ach, to te małe literki tutaj… Pacjent po leczeniu raka pęcherza moczowego. No to żadna niespodzianka, że ziarniniaki. No ale nie dla was w końcu, wam nic to przecież nie mówi (ani mówić nie musi), zatrzymajmy się więc na chwilę i pochylmy nad ziarniniakami.


Różowiutka kuleczka ziarniniaka pośród ciemnofioletowych kropek limfocytów węzła chłonnego w przebiegu infekcji Mycobacterium avium; Sanjay Mukhopadhyay, domena publiczna, https://en.wikipedia.org/wiki/Granuloma#/media/File:Granuloma_mac.jpg

Różowiutka kuleczka ziarniniaka pośród ciemnofioletowych kropek limfocytów węzła chłonnego w przebiegu infekcji Mycobacterium avium; Sanjay Mukhopadhyay, domena publiczna, https://en.wikipedia.org/wiki/Granuloma#/media/File:Granuloma_mac.jpg



Ziarniniakami nazywamy guzki zapalne tworzone zazwyczaj przez makrofagi, komórki żerne, potrafiące przypominać nieco kształtem komórki nabłonkowe (stąd mówi się czasem o ziarniniakach nabłonkowatokomórkowych). Nie tylko przez nie oczywiście tworzone, ale to najbardziej chyba charakterystyczny rys i element architektoniczny naszych guzków. Mogą być bardziej zbite i ostro wydzielać się z otoczenia, jak kuleczka ze zdjęcia obok, mogą mieć luźniejszą strukturę, bardziej rozmywającą się w zapalnym krajobrazie, przez co niekiedy nieco trudniej je zauważyć.


Dużo słabiej odgraniczony ziarniniak w jelicie osoby cierpiącej na chorobę Crohna; CC BY-SA 3.0, https://pl.wikipedia.org/wiki/Ziarniniak#/media/File:CD_Granuloma.jpg

Dużo słabiej odgraniczony ziarniniak w jelicie osoby cierpiącej na chorobę Crohna; CC BY-SA 3.0, https://pl.wikipedia.org/wiki/Ziarniniak#/media/File:CD_Granuloma.jpg



Zależnie od procesu chorobowego przebiegającego z tworzeniem ziarniniaków mogą makrofagom towarzyszyć różne inne białe krwinki, część makrofagów może przekształcać się w wielojądrzaste komórki olbrzymie, mogą się w guzkach wydzielać obszary martwicy, można się w nich wreszcie doszukiwać najrozmaitszych patogenów – bo też i nierzadko (choć nie zawsze – w końcu ziarniniaki to też jedna z cech charakterystycznych chociażby choroby Crohna) ziarniniaki potrafią powstawać w przebiegu pewnych infekcji. Poniekąd tak właśnie się dzieje zresztą w przebiegu leczenia wczesnego raka pęcherza moczowego.

To nie ukwiały, to ogniska brodawkowatego raka urotelialnego pęcherza moczowego; Roshan Nasimudeen, https://twitter.com/RoshanNasim/status/859467944429891584

To nie ukwiały, to ogniska brodawkowatego raka urotelialnego pęcherza moczowego; Roshan Nasimudeen, https://twitter.com/RoshanNasim/status/859467944429891584



Rak urotelialny pęcherza moczowego, zdecydowanie najczęstsza w naszej części świata (na proporcje mogą tu wpływać pewne choroby pasożytnicze) odmiana nowotworu złośliwego tego narządu, rozwija się z pokrywającego błonę śluzową większości pęcherza (i generalnie dróg moczowych) nabłonka przejściowego zwanego urotelialnym właśnie. Rak pęcherza moczowego nie jest nowotworem rzadkim – ustępuje oczywiście takim osobistościom świata onkologii, jak rak płuca (odpowiedzialny za niemal 20% wszystkich zgonów nowotworowych na świecie), rak piersi czy raki jelita grubego lub prostaty, jednak nie ma wcale daleko do podium – według danych Krajowego Rejestru Nowotworów to czwarty pod względem częstości nowotwór złośliwy dręczący polskich mężczyzn (i piąta w kolejności przyczyna męskich zgonów nowotworowych), u kobiet jest parokrotnie rzadszy, ale nadal 1400 zachorowań rocznie to nie bagatela. Biblia uropatologii, Urologic Surgical Pathology Bostwicka przedstawia go jako siódmy z kolei nowotwór złośliwy na świecie.


<span>Rozcięty pęcherz moczowy z rozpadającym się guzem w środku (prawa strona fotografii); CC BY-NC, </span>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4067719/
Rozcięty pęcherz moczowy z rozpadającym się guzem w środku (prawa strona fotografii); CC BY-NC, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4067719/


Komórki raka urotelialnego pęcherza moczowego z bardzo bliska; CC BY 2.0, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1310524/

Komórki raka urotelialnego pęcherza moczowego z bardzo bliska; CC BY 2.0, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1310524/



Czynników jego rozwojowi sprzyjających znamy cały wachlarz, od tak powszechnych jak palenie papierosów (tak, tu też bruździ, nie tylko w płucach) po pewne produkty i półprodukty przemysłu chemicznego – stąd też mówi się niejednokrotnie o raku pęcherza w kontekście zawodowego narażenia na choroby nowotworowe. W przypadku co piątego (a według części źródeł powinno się mówić i o większym nawet odsetku) przypadku o rozwój schorzenia oskarża się kontakty branżowe z aminami aromatycznymi i wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi, przy czym mowa nie tylko o wielkiej chemii fabrycznej, o przemyśle gumowym, o produkcji barwników, etc, ale też o ciągłym kontakcie z farbami fryzjerskimi chociażby czy o drukarstwie.



Oddalamy się jednak od naszych ziarniniaków, wróćmy więc do tematu; wiemy już mniej więcej czym jest ziarniniak, wiemy co nieco o raku pęcherza moczowego, jak się jednak ma jedno do drugiego? To trochę dłuższa historia.


<span>Jedna z brodawek kształtujących powierzchnię raka pęcherza (w średku dorobne naczynia krwionośnie); CC BY-NC 4.0, </span>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6218121/
Jedna z brodawek kształtujących powierzchnię raka pęcherza (w średku dorobne naczynia krwionośnie); CC BY-NC 4.0, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6218121/

Jak leczyć raka pęcherza moczowego? Cóż, w pierwszej chwili zapewne leczenie nowotworów złośliwych kojarzy się wszystkim z chirurgią. Nie bez racji oczywiście – mimo coraz większych postępów w onkologii chirurgia nadal dzierży tu palmę pierwszeństwa, nie na wszystkich jednak odcinkach i nie zawsze musi wkraczać od razu. Zapewne nie muszę wskazywać palcem hematoonkologii, na polu białaczek i chłoniaków nie chirurgia rządzi przecież, ale i pośród nowotworów innych tkanek i rejonów ciała zdarzają się też takie, w których zaczynamy raczej od radio- czy chemioterapii, chirurgię rezerwując dla przypadków wyjątkowych lub nawracających. W przypadku raka pęcherza moczowego również nie od wycinania narządu zaczynamy leczenie. Och, oczywiście, trzeba co nieco wyciąć – w końcu musimy mieć z czego postawić diagnozę. Przy czym – jak zwykle – samo rozpoznanie “rak” czy nawet bardziej precyzyjne “rak urotelialny” to za mało. Ważny jest stopień zaawansowania zmiany, co w pęcherzu oznacza przede wszystkim ocenę tego, jak głęboko nasz rak zdążył już wgryźć się w ścianę narządu.

Pęcherz moczowy i jego ściana nacieczona przez docierający do warstwy mięśniowej nowotwór złośliwy na przekroju [bladder – pęcherz, cancer – nowotwór złośliwy, lining – wyściółka, muscle – mięsień]; U.S. National Library of Medicine; https://ghr.nlm.nih.gov/condition/bladder-cancer

Pęcherz moczowy i jego ściana nacieczona przez docierający do warstwy mięśniowej nowotwór złośliwy na przekroju [bladder – pęcherz, cancer – nowotwór złośliwy, lining – wyściółka, muscle – mięsień]; U.S. National Library of Medicine; https://ghr.nlm.nih.gov/condition/bladder-cancer



Że niemal całość wnętrza pęcherza pokrywa nabłonek urotelialny, już wspomniałam. Dlaczego niemal? Otóż okolica szyi pęcherza moczowego, zwłaszcza w obrębie tzw. trójkąta pęcherza tworzonego przez ujścia moczowodów i wyjście cewki moczowej często – nawet u 80% kobiet, u mężczyzn dużo rzadziej – wysłana jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, podobnym do nabłonka wyścielającego np. pochwę. Ale zwykle mówiąc o nabłonku pęcherza, mamy jednak na myśli nabłonek urotelialny.  Część raków do niego tylko jeszcze będzie się ograniczać – po prostu niektóre udaje się nam wyłapać zanim zaczną naciekać gdzieś głębiej. Nabłonek leży tu na błonie podstawnej, ta zaś na warstewce tkanki łącznej luźnej, w której znajdziecie liczne naczynia krwionośne, a którą nazwiemy blaszką właściwą błony śluzowej. Jeszcze głębiej znajdziemy warstwę mięśniową ściany pęcherza. Dlaczego to ważne? Że przekroczenie granicy samego tylko nabłonka, przebicie błony podstawnej i naciekanie tego, co pod nim, jest ważne, jest w miarę intuicyjnie nawet zrozumiałe. W końcu póki nowotwór siedzi ograniczony do samej tylko wyściółki pęcherza, do warstewki nabłonka oddzielonej szczelnie od głębszych warstw, nie ma jak się przedostać gdziekolwiek indziej. Nabłonek nie ma naczyń krwionośnych ani nerwów, które pozwoliłyby komórkom raka powędrować dalej, do płuc, wątroby, mózgu, te znajdują się dopiero pod błoną podstawną, po nacieczeniu której sytuacja automatycznie zaczyna wyglądać poważniej. Nadal jednak na tym etapie rozwoju nowotworu mamy jeszcze do czynienia z dobrymi rokowaniami. No i nadal możemy zwykle pozwolić sobie na leczenie zachowawcze, oszczędzające narząd. Diametralnie zmienia się to w momencie, gdy nowotwór dosięga w końcu warstwy mięśniowej ściany pęcherza i się w nią wgryza. To ten etap rozwoju raka, na którym wkracza chirurgia.


A nasze ziarniniaki to jeden z możliwych efektów leczenia zachowawczego właśnie.


Minęło już ponad czterdzieści lat od czasu, gdy w 1976 roku w Journal of Urology ukazał się pierwszy raport podsumowujący wstępne sukcesy prób leczenia wczesnego raka pęcherza przy pomocy wlewek z BCG. Tak, BCG. Nie kojarzycie tego skrótu? Rozwija się go do Bacillus Calmette-Guérin i odnosi się do atenuowanego (osłabionego) szczepu Mycobacterium bovis wykorzystywanego w powszechnie stosowanej szczepionce przeciwko gruźlicy opracowanej przez Alberta Calmette’a i Camille’a Guérina. Tej samej, którą wprowadzono do użytku już w latach dwudziestych dwudziestego wieku. Gdy na początku lat siedemdziesiątych kanadyjski urolog, Alvaro Morales rozpoczął swoje badania, nie był to wcale taki zupełnie nowatorski pomysł. Już w 1929 roku pojawiały się (na podstawie wniosków z badań autopsyjnych) przypisywane biologowi Raymondowi Pearlowi sugestie, jakoby gruźlica miała wywierać jakiś – bliżej nieokreślony – ochronny efekt przeciwko nowotworom. W latach pięćdziesiątych badania LLoyda Olda na zwierzętach potwierdziły podobny efekt szczepień BCG, przy czym ewidentnie wpływ BCG nie był bezpośredni, jeśli wyobrażacie sobie biedne osłabione prątki z zaparciem ścigające i wybijające komórki nowotworowe, to nie tędy droga. Atenuowane mikroby wydawały się raczej wspomagać układ odpornościowy mysich organizmów w walce z nowotworem.


Jeśli w tym momencie przemknął wam przez myśl termin “immunoterapia”, to jest to słuszne skojarzenie. To właśnie przodkini dzisiejszych bardziej wyrafinowanych form immunoterapii. Późniejsze – wciąż jeszcze prowadzone na zwierzętach – prace Burtona Zbara dostarczyły kolejnych dowodów – bezpośrednio podając BCG do tkanek nowotworowych, naukowiec nie tylko leczył guzy skórne u świnek morskich (czy może poprawniej – kawii domowych), ale też doprowadzał do cofania się przerzutów. Trudno się dziwić entuzjazmowi, jaki terapia BCG wzbudziła w światku naukowym. Liczne kolejne badania próbowały stosować tę samą metodę w kolejnych nowotworach, nie tylko u zwierząt. Białaczki i czerniaki, płuca i prostata, nerka i jelito grube. Wyniki bywały obiecujące, ostatecznie jednak w większości przypadków leczenie BCG nie spełniło pokładanych w nim oczekiwań, oddając pole skuteczniejszym metodom. Nie wszędzie jednak. Pęcherz moczowy pozostał na placu boju. Tu rak wciąż z szczepionką przeciwko gruźlicy przegrywa, na wczesnym zaś jego etapie rozwoju przegrywają – w porównaniu – także inne metody leczenia. Leczenie tym sposobem wczesnych, nienaciekających warstwy mięśniowej raków pęcherza to dzisiaj standard, w przypadku innych obszarów onkologii pozostaje raczej w sferze badań. Zaaplikowanie chorym po przezcewkowej elektroresekcji guza wlewki dopęcherzowej z zawiesiny prątka BCG zmniejsza ryzyko wznowy i zmniejsza ryzyko progresji choroby, opóźniając moment ewentualnej utraty narządu.


W tym momencie wypadałoby przedstawić w jasny sposób co właściwie robią w pęcherzu wlewki z BCG, niestety prosta odpowiedź nie istnieje. Wiemy dobrze, że ta forma terapii się sprawdza, powstaje coraz więcej prac zajmujących się mechanizmami jej działania, brakuje nam jednak nadal jednoznacznych klarownych wyjaśnień. Innymi słowy – to skomplikowane. To, co wiemy na pewno, to to, że – jak wspomniałam – nie chodzi o bezpośredni zabójczy wpływa szczepionki na tkanki raka. Bezpośredni kontakt prątków z komórkami nabłonkowymi, w tym z tymi zmienionymi nowotworowo, wydaje się inicjować odpowiedź immunologiczną. Wielotorowo. I nawet gdyby wszystko już w temacie rozumiano, nie byłaby to prosta opowieść, bo układ odpornościowy nie jest prosty – to złożona sieć zależności, liczne komórki działające w różny sposób, wiele najrozmaitszych związków chemicznych na wiele sposobów biorących udział w sprawnej odpowiedzi immunologicznej.


<span>“Innymi słowy – to skomplikowane” – proponowany uproszczony model mechanizmów działania BCG na komórki raka pęcherza; </span>https://www.nature.com/articles/nrurol.2014.15
“Innymi słowy – to skomplikowane” – proponowany uproszczony model mechanizmów działania BCG na komórki raka pęcherza; https://www.nature.com/articles/nrurol.2014.15

Ale na początku ważne są trzy elementy składowe. Żywe – choć osłabione – bakterie (próby z podawaniem chorym bakterii uśmierconych kończyły się porażką). Sprawny układ immunologiczny gospodarza czy gospodyni. I bliski kontakt baterii i nabłonka. Już w parę godzin po podaniu dopęcherzowo BCG w moczu osoby leczonej pojawiają się liczne białe krwinki różnych typów – granulocyty, limfocyty, makrofagi, z czasem w moczu można wykryć też wydzielane przez nie cytokiny i chemokiny, białka wpływające na rozwój stanu zapalnego, na namnażanie i wędrówki komórek układu odpornościowego i umożliwiające komunikację pomiędzy nimi. Nasilone nacieki zapalne odnotowuje się także w obrębie ściany narządu. Baaa, tu zresztą odnotowuje się nie tylko same nacieki zapalne. To terapia, która potrafi nieźle śluzówkę pęcherza sponiewierać. Nacieki zapalne, obrzęk, nadżerki, wreszcie ziarniniaki, od których zaczęła się ta historia. Infekcje prątkowe – gruźlicze zwłaszcza, ale nie tylko – często i chętnie wiążą się z wytwarzaniem ziarniniaków, a reakcja na podanie BCG nie jest tu wyjątkiem. Słowo “sponiewierać”, którego użyłam, może sugerować, że taki obraz martwi nas i że to niedobrze, że stan błony śluzowej jest wskutek leczenia taki, jaki jest. Nic bardziej mylnego. Powodem do niepokoju byłaby raczej czysta i spokojna śluzówka jak spod igły. Zapalenie to korzystny objaw i szansa na dobrą odpowiedź na leczenie, jego brak zwiastować może brak efektów terapeutycznych. W końcu to właśnie połączone moce całego tego zapalnego towarzystwa – granulocytów i limfocytów T, makrofagów, komórek dendrytycznych i komórek NK (ang. Natural Killer – naturalni zabójcy, ładnie, prawda?) niszczą komórki raka, a że przy okazji narobią trochę bałaganu…

Ziarniniak po leczeniu BCG (duży, po prawej); Nephron, CC BY-SA 3.0, https://en.wikipedia.org/wiki/BCG_vaccine#/media/File:Granulomatous_inflammation_of_bladder_neck.jpg

Ziarniniak po leczeniu BCG (duży, po prawej); Nephron, CC BY-SA 3.0, https://en.wikipedia.org/wiki/BCG_vaccine#/media/File:Granulomatous_inflammation_of_bladder_neck.jpg



Każda terapia – skuteczna zwłaszcza – niesie ze sobą ryzyko działań niepożądanych i z wlewkami BCG nie jest inaczej. Zwłaszcza że nie mówimy tu o dawce pojedynczej, a o powtarzalnych wlewkach – leczenie obejmuje całą ich serię. I BCG oczywiście niesie ze sobą ryzyko całego panelu efektów, z których się nie cieszymy wcale.

Zmiany zapalne i ziarniniaki (strzałka przy większym) w prostacie po leczeniu BCG; https://pdfs.semanticscholar.org/cd6a/ff7785799346c5608a21cfef5b4d9e9a61a7.pdf

Zmiany zapalne i ziarniniaki (strzałka przy większym) w prostacie po leczeniu BCG; https://pdfs.semanticscholar.org/cd6a/ff7785799346c5608a21cfef5b4d9e9a61a7.pdf



Częste zatem będą mniej lub bardziej nasilone infekcje dróg moczowych (ale też na przykład prostaty czy nerki), rzadziej – na szczęście – może dojść do infekcji uogólnionych. Częstomocz, krwiomocz i złe samopoczucie z objawami grypopodobnymi. Gorączka, nudności i zmiany skórne (literatura najczęściej wspomina o świądzie i wysypce). Kilka procent leczonych rezygnuje z dalszej terapii BCG z powodu działań niepożądanych. U większości pacjentów/ek na szczęście dolegliwości – choć uciążliwe – nie będą groźne, jednak u mniej niż 5% pojawią problemy poważniejsze aż do poziomu zagrażających życiu (bez obaw – w większości przypadków udaje się je skutecznie opanować).

<span>Ziarniniaki skóry moszny w przebiegu terapii BCG; CC BY-NC-ND 4.0, </span>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2214442016301589
Ziarniniaki skóry moszny w przebiegu terapii BCG; CC BY-NC-ND 4.0, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2214442016301589

Paradoksalnie dopęcherzowa chemioterapia – mimo iż samo słowo “chemioterapia” może się wydawać przerażające (a kręgi sympatyzujące z tzw. medycyną alternatywną robią co mogą, by to wrażenie pogłębiać ku szkodzie przestraszonych chorych) – uchodzi za obarczoną mniejszym ryzykiem działań niepożądanych. Tyle że często okazuje się też mniej skuteczna niestety.


No i – skoro już mowa o skuteczności – oczywiście pewien odsetek chorych na terapię nie odpowiada. I to już niestety problem. Owszem, prowadzi się badania i szuka skutecznych alternatyw, ocenia użyteczność ewentualnej uzupełniającej chemioterapii i potencjalnych innych opcji immunoterapii, ale na końcu drogi po kolejnych niepowodzeniach prawdopodobnie stoi jednak zabieg operacyjny. Nie, nie jest to koniec świata, ale też cystektomia to już leczenie inwazyjne, zmieniające w sposób znaczący życie leczonej osoby i również obciążone pewnym ryzykiem, stąd medycyna póki może, stara się działać zachowawczo.


(Przypominam też, że patologów możecie śledzić również na fejsbuku – warto tam zaglądać, bo strona jest codziennie aktualizowana)


Literatura:

BCG terapia w leczeniu raka pęcherza moczowego nienaciekającego błony mięśniowej (NIMBC). P Kryst; Przegląd Urologiczny 2016;5(99)

Terapie dopęcherzowe u chorych na raka pęcherza moczowego – wskazania i ograniczenia. S Poletajew; Przegląd Urologiczny 2013;5(81)

Terapia BCG jako leczenie uzupełniające w leczeniu chorych na raka pęcherza moczowego. R Maranda; Przegląd Urologiczny 2010;5(63)

Intracavitary Bacillus Calmette-Guerin in the treatment of superficial bladder tumors. A Morales, D Eidinger, AW Bruce; Journal of Urology 1976;116(2):180-3

Wyniki leczenia wlewkami dopęcherzowymi BCG chorych na raka przejściowokomórkowego pęcherza moczowego w stadium zaawansowania T1. A Alter, T; Demkow, P; Wiechno; Urologia Polska 2007;60(4)

Bacillus Calmette–Guerin immunotherapy for urothelial carcinoma of the bladder. TP Kresowik, TS Griffith; Immunotherapy. 2009;1(2):281–288

Bacillus Calmette-Guérin immunotherapy for genitourinary cancer. NM Gandhi, A Morales, LD Lamm; BJU International 2013;112(3):288-97

History of bacillus Calmette-Guerin and bladder cancer: an immunotherapy success story. HW Herr, A Morales; Journal of Urology 2008;179(1):53-6

Immunotherapy for bladder cancer. O Fuge, N Vasdev, P Allchorne, JSA Green; Research and reports in urology 2015;7:65-79

The mechanism of action of BCG therapy for bladder cancer—a current perspective. G Redelman-Sidi, MS Glickman, BH Bochner; Nature Reviews Urology 2014;11:153–162

BCG: A throwback from the stone age of vaccines opened the path for bladder cancer immunotherapy. A Morales; The Canadian Journal of Urology 2017;24(3):8788-93

New Strategies in Bladder Cancer: A Second Coming for Immunotherapy. A Ghasemzadeh, TJ Bivalacqua , NM Hahn, CG Drake; Clinical Cancer Research 2016;22(4):793-801

Prognostic value of inflammation or granuloma after intravesival BCG in non-muscle-invasive bladder cancer. S Jallad, S Goubet, A Symes, T Larner, P Thomas; BJU International2014;113(5b):E22-7

 

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4427258/

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23517232

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26683632

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2106041

 



Paulina Łopatniuk


Lekarka ze specjalizacją z patomorfologii, pasjonatka popularyzacji nauki, współtwórczyni strony poświęconej nowinkom naukowym Nauka głupcze, ateistka, feministka. Prowadzi blog naukowy Patolodzy na klatce. Autorka dostępnej w księgarniach książki, również pod tym tytułem. 
 

Skomentuj Tipsa en vn Wydrukuj






Nauka

Znalezionych 1510 artykuły.

Tytuł   Autor   Opublikowany

Rządy prawa: Między literą a duchem prawa   Walter   2025-04-27
Chytra manipulacja płci   Tonhasca Júnior   2025-04-20
Colin Wright przedstawia historię gametycznej definicji biologicznej płci   Coyne   2025-04-11
Granice władzy państwa, granice wolności: Hayek i liberalna tradycja myślenia o władzy   Walter   2025-03-23
Król i jego muchy   Tonhasca Júnior   2025-03-16
Niezależna i wielokrotna ewolucja płci binarnej   Coyne   2025-03-01
Barbarzyńcy u bram   Tonhasca Júnior   2025-02-02
Przeleciało z wiatrem   Tonhasca Júnior   2025-01-12
Biologia nie jest bigoterią   Coyne   2025-01-05
Jeszcze więcej cenzurowania nauki przez poprawność polityczną: małżeństwo kuzynów jest tematem tabu w Wielkiej Brytanii   Coyne   2024-12-22
Cobb o Cricku: “Centralny Dogmat”   Coyne   2024-12-15
Najbardziej bzdurny artykuł roku   Coyne   2024-12-08
Errare humanum est   Koraszewski   2024-12-03
Trzepoczące dusze   Tonhasca Júnior   2024-11-10
Katastrofy mieszkaniowe   Tonhasca Júnior   2024-10-30
Oparta na ideologii i wprowadzająca w błąd krytyka sposobu nauczania współczesnej genetyki   Coyne   2024-10-22
Ignorowanie przez świat głodu w Sudanie dowodzi, że rasizm i antysemityzm to dwie strony tej samej monety     2024-09-25
Zarażenie i uzależnienie: metafory antysemityzmu   Garrard   2024-08-19
„Wyżeraj ich czaszki”: przyjemności antysemityzmu ponownie rozpatrzone po 7 października   Garrard   2024-08-18
Dumania o “Ewolucja jest faktem”   Coyne   2024-08-15
Imperializm i irredentyzm islamski i arabski napędzają konflikt między rzeką a morzem   Landes   2024-08-11
Zombi antysyjonizm    Tabarovsky   2024-08-08
Nowe odkrycia o „ostatnim uniwersalnym wspólnym przodku” Stworzenie, które dało początek wszystkim żywym istotom - istniało znacznie wcześniej niż dotychczas sądzono   Coyne   2024-08-06
Dowody na to, że ludzie współcześni opuścili Afrykę znacznie wcześniej niż nam się wydawało   Coyne   2024-07-25
Nowe odkrycia o denisowianach   Coyne   2024-07-18
Gdzie jest dziś Ameryka?   Koraszewski   2024-07-17
Pierwszy dowód na to, że owady przekraczają ocean   Coyne   2024-07-11
Podejrzenia i dowody   Tonhasca Júnior   2024-07-06
Tajemnica ewolucji ryb flądrokształtnych: częściowo rozwiązana    Coyne   2024-07-03
Starożytne kości ofiar ludzkich składanych przez Majów wykazują pokrewieństwo między zabitymi (i nie tylko to)   Coyne   2024-06-27
Nature” pisze o semantyce płci, a nie o nauce   Coyne   2024-06-18
Czerwone skarby   Tonhasca Júnior   2024-05-16
“Lancet” wychwala tradycyjną wiedzę rdzennych ludów   Coyne   2024-05-10
Więcej ludzi, więcej dobrobytu: wskaźnik obfitości SimonaWedług Simon Abundance Index 2024 zasoby Ziemi są o 509% większe niż w 1980 roku.   Tupy   2024-05-08
Rdzenna matematyka: zasłona dymna   Coyne   2024-05-02
Skamieniałe zachowanie: termity uwięzione w tandemie   Coyne   2024-04-25
Artykuł w piśmie „Science”: rozszerzyć DEI w STEMM   Coyne   2024-04-19
Dlaczego organizacje naukowe powinny zachować neutralność polityczną?   Coyne   2024-04-11
Darwin znowu się myli! Artykuł pokazuje, że jego hipoteza o „samcach większych u ssaków” wydaje się błędna   Coyne   2024-04-06
Czasami gwoździe, koparki, straż, czasami lalki, wstążki, makijaż   Tonhasca Júnior   2024-04-03
Po raz kolejny twierdzenie, że płeć nie jest binarna, ale bez żadnych nowych argumentów   Coyne   2024-03-29
Jak małpy człekokształtne (włącznie z ludźmi) straciły swoje ogony   Coyne   2024-03-26
Ale najpierw kawa   Tonhasca Júnior   2024-03-21
Ideolodzy: dlaczego nauczanie genetyki musi mieć charakter społeczno-polityczny   Coyne   2024-03-19
Przepływ genów od neandertalczyków i denisowian do ludzi „współczesnych” i odwrotnie   Coyne   2024-03-14
Wejdź – skoro nalegasz   Tonhasca Júnior   2024-03-09
Czy “bezpłciowe” bakterie tworzą biologiczne gatunki?   Coyne   2024-03-06
Carl Zimmer o gatunkach i ochronie     2024-02-29
Kolejna błędna próba skorygowania ewolucji   Coyne   2024-02-22
Ryjący w ziemi przedsiębiorcy   Tonhasca Júnior   2024-02-15
Olbrzymie armie o niezliczonych umiejętnościach    Tonhasca Júnior   2024-02-08
Wejdź, powiedziała, dam ci schronienie przed burzą   Tonhasca Júnior   2024-01-15
Czy ludzie wyewoluowali w wodzie?   Coyne   2024-01-08
Jak upadają wielcy   Tonhasca Júnior   2024-01-04
Oczy reniferów zmieniają kolor, żeby łatwiej im było dostrzec jadalne porosty   Coyne   2023-12-30
Życzliwi przestępcy   Tonhasca Júnior   2023-12-28
Conor Friedesdorf (i Alexander Barvinok) o ideologicznym przymusie na amerykańskich uczelniach   Coyne   2023-12-26
Zdumiewający manipulatorzy   Tonhasca Júnior   2023-12-25
Nie gryzie się ręki, która cię zapyla   Tonhasca Júnior   2023-10-19
Rewolucja komunikacyjna   Hannam   2023-10-18
BBC szerzy propagandę rolnictwa organicznego, a biedni na świecie cierpią   i Kathleen Hefferon   2023-10-13
Niezwykły przypadek koewolucji i specyficzności zapylacz/storczyk   Coyne   2023-10-07
Płeć męska lub żeńska: nie ma nic pomiędzy   Elliot   2023-10-03
Myślenie intuicyjne i analityczne   Novella   2023-09-29
„Kryzys klimatyczny” to mistyfikacja   Williams   2023-09-25
Jak (i dlaczego) ośmiornica edytuje swój RNA   Lewis   2023-09-23
„Najbardziej znany zabójca ludzi”: jakie są prawdziwe początki XIV-wiecznej Czarnej Śmierci?   Lewis   2023-09-15
Do jakiego stopnia pary mają wspólne cechy?   Novella   2023-09-14
Kenia daje zielone światło 58 projektom GMO – naukowcy na całym świecie kontynuują badania w dziedzinie biotechnologii, mimo procesów sądowych i dezinformacji   Ombogo   2023-09-08
Lancet atakuje anty-przebudzenie, a czytelnik odpowiada   Coyne   2023-08-24
Więcej wyrafinowanej teologii: uczony religijny zastanawia się, czy neandertalczycy mieli nieśmiertelne dusze   Coyne   2023-08-16
Aktywiści anty-GMO w Afryce szerzą mity i strach, ale nie przedstawiają żadnych naukowych dowodów   Abutu   2023-08-14
Mało znana strona ryjkowców   Tonhasca Júnior   2023-08-11
Dlaczego nie można być osobą transrasową?   Coyne   2023-08-10
Walka z malarią za pomocą inżynierii genetycznej   Novella   2023-08-08
Jak restrykcje Unii Europejskiej podsycały głosy przeciwko GMO, jak również głód na globalnym Południu, a zwłaszcza w Afryce   Oria   2023-08-02
Nieznośni mali pomocnicy   Tonhasca Junior   2023-07-29
Macedońskie skarby   Tonhasca Júnior   2023-07-26
GMO i motyle   Novella   2023-07-25
Narzucanie ideologii naturze: Kew Garden celebruje „rośliny queer”   Coyne   2023-07-24
Smak miesiąca   Tonhasca Júnior   2023-07-20
Kłopoty na wylocie   Szczęsny   2023-07-18
Ideologiczne podważanie biologii   i Luana S. Maroja   2023-07-17
Role mężczyzn i kobiet w polowaniu, raz jeszcze   Coyne   2023-07-15
David Hillis o specjacji   Coyne   2023-07-13
Niechętni dawcy i pracowici biorcy   Tonhasca Júnior   2023-07-08
Grube problemy z jelitem   Szczęsny   2023-07-07
Badaczka z Leakey Foundation twierdzi, że kości orangutanów mówią nam, że biologiczna płeć jest spektrum, a nie binarna   Coyne   2023-06-30
Przez dziurkę od klucza   Szczęsny   2023-06-24
Nowa (nie podparta żadnymi dowodami) hipoteza, która eliminuje role płciowe w społecznościach łowców-zbieraczy   Coyne   2023-06-22
Błędne wyobrażenia o ewolucji   Coyne   2023-06-16
Influencerzy z podziemia   Tonhasca Júnior   2023-06-13
Jak wyewoluowało ubarwienie ostrzegawcze?   Coyne   2023-06-12
„San Francisco Chronicle” bardzo myli się w sprawie biologicznej płci   Coyne   2023-06-09
Kolczasty problem   Tonhasca Júnior   2023-06-06
Wpaść w amok. Empiryczna analiza szaleńczych zabójstw pokazuje, że wyłaniają się dwa różne wzorce.   King   2023-06-03
Błędna krytyka genetycznych testów na pochodzenie   Coyne   2023-06-02
Zdatny do lotu   Tonhasca Júnior   2023-06-01
‘Raniąca’ idea merytorycznych podstaw nauki    i Jerry Coyne   2023-05-29
Główny problem w filogenezie zwierząt wydaje się być rozwiązany   Coyne   2023-05-26

« Poprzednia strona  Następna strona »
Polecane
artykuły

Hamasowscy mordercy


Stawianie czoła


 Dyplomaci, pokerzyści i matematycy


Dlaczego BIden


Nie do naprawy


Brednie


Rafizadeh


Demokracje powinny opuścić


Zarażenie i uzależnienie


Nic złego się nie dzieje


Chłopiec w kefiji


Czerwone skarby


Gdy­by nie Ży­dzi


Lekarze bez Granic


Wojna w Ukrainie


Krytycy Izraela


Walka z malarią


Przedwyborcza kampania


Nowy ateizm


Rzeczywiste łamanie


Jest lepiej


Aburd


Rasy - konstrukt


Zielone energie


Zmiana klimatu


Pogrzebać złudzenia Oslo


Kilka poważnych...


Przeciwko autentyczności


Nowy ateizm


Lomborg


&#8222;Choroba&#8221; przywrócona przez Putina


&#8222;Przebudzeni&#8221;


Pod sztandarem


Wielki przekret


Łamanie praw człowieka


Jason Hill

Listy z naszego sadu
Redaktor naczelny:   Hili
Webmaster:   Andrzej Koraszewski
Współpracownicy:   Jacek, , Małgorzata, Andrzej, Henryk