Człowiek nigdy nie brzmi tak szczerze, jak wtedy, kiedy przekonuje o swojej moralnej wyższości. Nie pamiętam już, kto to zdanie napisał, ale przypomniało mi się natychmiast, kiedy dostałem
link do pewnego artykułu, z pytaniem, co o tym artykule myślę. Tekst dość stary, z września 2016 roku, katolickiego historyka i publicysty, Jacka Borkowicza, nosi tytuł „Mieszczaństwo czyli przeciętność i degeneracja”, opublikowany na łamach „Rzeczpospolitej”. Nie byłem pewien, czy mam ochotę go czytać. Opowieści o strasznych mieszczanach towarzyszą mi od czasów szkolnych i już na studiach zacząłem na nie patrzeć z narastającą podejrzliwością. Historia gospodarcza (która wydawała mi się bardziej konkretna od socjologii) podpowiadała, że kupcy i rzemieślnicy odegrali w historii ciekawszą rolę niż kapłani i królowie. Ponieważ, co tu dużo mówić, produkcja użytecznych przedmiotów jest ważniejsza od kazań, a wymiana jest bardziej sympatyczna niż grabież. Miasta wyłoniły się jako centra wymiany i skupiska ludzi wytwarzających rzeczy inne niż żywność (co powodowało coraz sprawniejszą produkcję żywności). W miastach mieszkali mieszczanie, których katolicki autor nie kocha, a nawet czuje do nich odrazę równie silną jak odraza niezliczonych autorów wywodzących się z mniej pobożnych formacji intelektualnych.
W salonach mody intelektualnej niechęć do mieszczaństwa cieszyła się popytem od blisko dwóch stuleci. W drugiej dekadzie XXI wieku nasz katolicki autor podpiera swoją odrazę do mieszczan przywołując Maksima Gorkiego, ale również Wittgensteina, bo ten ostatni nawoływał do klarowności języka, a jak twierdzi Jacek Borkowicz, język mieszczan to świat rozmytych konturów.
Samych mieszczan autor na wszelki wypadek nie definiuje, albo raczej definiuje wyłącznie przez wyliczanie ich strasznych cech. Poznajmy obraz mieszczan w prezentacji tego katolickiego autora.
Mieszczanin jest egoistą - pisze Borkowicz – wszystko, co robi, służy utrzymaniu jego pozycji. Żyjemy w świecie rządzonym przez mieszczaństwo. Mieszczanie uzurpują sobie pozycję absolutnego monarchy w dziedzinie moralności i estetyki. (Tu dowiadujemy się, że są również jacyś niemieszczanie, którzy stanowią większość, ale muszą oddychać mieszczańskością jak powietrzem.) Mieszczaństwo jako takie nosi w sobie zarodek degeneracji. Mieszczanin Borkowicza za dużo oszczędza i za dużo wydaje, przerzucając się ze skrajności w skrajność. „Obca im jest ewangeliczna postawa człowieka, który sprzedał wszystko, co posiadał, aby tylko nabyć ‘perłę’ – jedyną rzecz cenną naprawdę”. Mieszczanin jest chciwy, posługuje się frazesami i jest zasadniczo reakcyjny. To warstwa wyzyskiwaczy. „W oczach wielu spośród jego krytyków matki i ojcowie wielodzietnych rodzin to nieroby i pijacy. Ten protekcjonalizm ludzi uważających się za ustabilizowanych jest również cechą wybitnie mieszczańską.”
Nasz uczony absolwent warszawskiej Akademii Teologii Katolickiej informuje nas dalej, że już w starożytności miasta podporządkowywały sobie ‘barbarzyńskie’ wiejskie terytoria, a w średniowieczu królewskie miasta były minirepublikami dla wybranych. Najgorsze jednak dopiero nas czeka:
„Jest jeszcze coś, co jaskrawo odróżnia typowego mieszczanina od reszty ludzkości: to stosunek do religii. Jest ona dlań konwencją. Wszelkie inne formy jej przeżywania traktuje jako fanatyzm.”
Dla udokumentowania tej najgorszej cechy mieszczańskiej egzystencji Jacek Borkowicz sięga do dziewiętnastowiecznego bedekera po Gandawie i czyta w nim ze zgrozą: „Obywatele miasta wyznają rzymski katolicyzm. Ich wiara nie jest fanatyczna ani też zabobonna, lecz jest oświeconą i racjonalną pobożnością".
Autor stwierdza, że to zdanie oddaje istotę rzeczy, że widzimy tu węzłowy punkt laicyzującego się kontynentu, że mieszczańska mentalność nie widzi potrzeby dziękczynienia. „Wiara czysta, szaleństwo jej ufności – to pojęcia niezrozumiałe w kategoriach mieszczańskiej moralności.” To prowadzi do fetyszyzacji interesu i moralność mieszczańska staje się moralnością kupiecką.
Opowieści o jednolitym etosie mieszczańskim można między bajki włożyć. Miasta od zarania miały złożoną strukturę demograficzną, często widzieliśmy żyjące obok siebie różne grupy etniczne, różne grupy religijne i zawodowe. Autor wydaje się wywodzić swoją koncepcję mieszczaństwa z etosu cechów rzemieślniczych i związków kupieckich mieszając ją z etyką protestancką oglądaną przez pryzmat katolickiej pogardy pomieszanej z socjalistyczną już miłością do ubogich.
Rzemieślnicza rzetelność i kupiecka uczciwość były zaledwie wzorem odległym od rzeczywistości, wzorem splatającym się z nakazami różnych wyznań zreformowanej religii i z rynkiem, który w miarę wzrostu siły nabywczej w rękach warstw niższych powodował, że rzemieślnicza rzetelność i kupiecka uczciwość na dłuższą metę przynosiły czasem lepszy zysk niż oszustwo. Zamożniejsi mieszczanie organizując się, mogli pierwsi zacząć walkę o swoje prawa. Autonomia i samorząd powoli uchylały drzwi do parlamentaryzmu. W krajach protestanckich, w odróżnieniu od krajów katolickich, arystokracja nie stroniła od handlu, a mieszczanie (czytaj ludzie bez szlacheckich tytułów) mieli łatwiejszy dostęp do nauki.
Borkowicz zasadnie kojarzy to paskudne mieszczaństwo z klasą średnią, a więc z ludźmi w znacznym stopniu niezależnymi od dworu i kościoła. Jego pogarda jest pogardą dla jednostkowych wolności i partnerstwa. Ten publicysta „Więzi”i „Znaku” reperezentuje dulszczyznę w jej najgorszym wydaniu, parafialną szaloną ufność w swoją wyższość moralną i całkowitą nieświadomość, jak ta mentalność blokuje zdolność zrozumienia i zaakceptowania samej idei społeczeństwa obywatelskiego.
Katolicyzm niesłychanie wzmacnia żywotność kultury pogardy, która powoduje, że demokracja jest raczej fasadą, niż zasadą społecznego współżycia. Idea bliźnich gorszego sortu nie jest jednak wyłączną własnością głęboko wierzących katolików. Spotykam teksty ateistów, których potrzeba nieustannej demonstracji własnej wyższości moralnej i pogardy dla innych jest równie silna, jak u autora omawianego artykułu. Moralność pani Dulskiej jest transgenderowa, transwyznaniowa i ogólnie wpędza w trans.
