Prawda

Wtorek, 19 marca 2024 - 07:16

« Poprzedni Następny »


Dławiący problem


Paulina Łopatniuk 2018-10-27

Podobny przypadek z roku 1995; masywny obrzęk tkanek miękkich szyi; domena publiczna, CDC, https://phil.cdc.gov/Details.aspx?pid=5325
Podobny przypadek z roku 1995; masywny obrzęk tkanek miękkich szyi; domena publiczna, CDC, https://phil.cdc.gov/Details.aspx?pid=5325

Dotąd zdrowa trzyletnia dziewczynka trafiła do szpitala po trzech dniach gorączki. Dziecko bolało gardło, nie bardzo chciało jeść. Rodzice się niepokoili. Rozległe zapalenie gardła i migdałków stwierdzone podczas badania fizykalnego skłoniło zespół medyczny do zaordynowania antybiotykoterapii. Małej włączono dożylną amoksycylinę z kwasem klawulanowym i pozostawiono na oddziale. Niestety stan dziecka się pogarszał – stopniowo powiększające się szyjne węzły chłonne i obrzęk szyi doprowadziły do przeniesienia pacjentki na oddział intensywnej opieki pediatrycznej szpitala uniwersyteckiego. Z podejrzeniem błonicy.

Tak błonicy. Zwanej czasami dyfterytem, a dawniej także dławcem. Tak, znajdujemy się w państwie z grupy tzw. krajów rozwiniętych, w samym środku Unii Europejskiej. “Nasz” szpital uniwersytecki znajduje się w Antwerpii. W Belgii. I tak, dziecko się w Belgii urodziło. Ale – decyzją swoich pochodzących z Rosji rodziców – nie zostało przeciw błonicy zaszczepione. Dlaczego podkreślam pochodzenie dziewczynki? Na terenie Unii błonica jest chorobą na szczęście rzadką (kilkadziesiąt przypadków rocznie, np. 65 w 2015), w większości przywożoną “z zewnątrz” – a to podczas podróży turystycznych bądź biznesowych, a to w ramach migracji zarobkowych, a to wraz z uchodźcami/czyniami. “Własne” przypadki notuje regularnie właściwie tylko Łotwa, gdzie indziej to historie sporadyczne. Ale jedno z rodziców dziewczynki niedawno podróżowało do Rosji, a tam błonica nadal się zdarza.


Błonicze błony w gardle; Dileepunnikri, CC BY-SA 3.0, https://en.wikipedia.org/wiki/Diphtheria

Błonicze błony w gardle; Dileepunnikri, CC BY-SA 3.0, https://en.wikipedia.org/wiki/Diphtheria



Ale wróćmy do chorej. W momencie przyjęcia na intensywną terapię, przytomna jeszcze i w stanie mniej więcej stabilnym, została szczegółowo przebadana – tym razem już z błonicą w kręgu podejrzeń. Rzeczywiście gardło dziecka pokrywały białawe krwiste błony. Powiększone węzły chłonne i obrzękła szyja dopełniały klasycznego, podręcznikowego obrazu określanego niekiedy mianem szyi prokonsula lub szyi Nerona. Płuca i serce wydawały się być w dobrym stanie, powikłań neurologicznych nie notowano. Pobrano wymazy z gardła i próbki krwi pod kątem ewentualnych innych infekcji i – oczywiście – pod kątem budzącej największy niepokój obecności maczugowca błonicy (Corynebacterium diphtheriae). Oraz zaczęto poszukiwać antytoksyny. Antybiotyki są w leczeniu błonicy ważne, jednak antytoksyna jest absolutnie kluczowa.

Zdjęcie pośmiertne, gruba warstwa białawych błon rzekomych pokrywająca powierzchnię jamy nosowej i gardła oraz schodząca niżej; The College of Physicians of Philadelphia, ok 1915; https://www.historyofvaccines.org/index.php/content/diphtheria-extensive

Zdjęcie pośmiertne, gruba warstwa białawych błon rzekomych pokrywająca powierzchnię jamy nosowej i gardła oraz schodząca niżej; The College of Physicians of Philadelphia, ok 1915; https://www.historyofvaccines.org/index.php/content/diphtheria-extensive



Nie wiem na ile nadążacie za sytuacją. Błonica nie jest w końcu schorzeniem powszechnie znanym i spotykanym, stąd to, co w toku postępowania zupełnie naturalne i zrozumiałe, nie musi się wcale takim wydawać z zewnątrz osobie z medycyną mniej obeznanej. Błony – jak sama nazwa sugeruje – a właściwie błony rzekome pokrywające błony śluzowe to zmiany dla choroby typowe. Grube, twarde szarobiaławe, niekiedy nieco krwiste, z trudem odrywające się od podłoża masy włóknikowe przemieszane z martwiczo zmienionymi komórkami nabłonka, białymi krwinkami i koloniami bakterii. Jeśli udałoby się białawe warstwy zerwać, oczom naszym ukazałaby się krwawiąca powierzchnia pozbawionej nabłonka śluzówki.

Błony chętnie zajmują gardło i migdałki, sięgają też jednak nie tylko w górę, pełznąc czy to podniebieniem, czy jamą nosową, z rzadka zaś nawet po policzkach aż po wargi, ale i w dół, w stronę krtani, tchawicy, a nawet oskrzeli. Tak, potrafią udusić pechową ofiarę – nie bez powodu przy takiej postępującej chorobie mówimy o dławcu błoniczym i nie bez przyczyny znajdziecie w literaturze określenie “anioł duszący dzieci” (‘The strangling angel’ of children) albo el garotillo. Brzmi nieprzyjemnie, ale w końcu to tylko błona, prawda? I to taka nie całkiem nawet prawdziwa błona, raczej taki osad? To dyskusyjne. Spójrzcie ponownie na skład naszych błon rzekomych. Martwiczo zmienione komórki nabłonka, napisałam. To nie tylko osad.

I fakt – całość brzmi przykro, ale wcale nie aż tak dramatycznie. Tyle że to nie wyczerpuje potencjału choroby. Oddajmy głos Rogerowi Byardowi, patologowi sądowemu z Adelajdy (Australia), opisującemu w Journal of Forensic and Legal Medicine przebieg gwałtownie postępującej postaci błonicy:


Masy błon rzekomych zatkały oskrzele czteroletniej dziewczynki; https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23357389 

Masy błon rzekomych zatkały oskrzele czteroletniej dziewczynki; https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23357389

 



Początek jest nagły, a narastanie błon rzekomych gwałtowne, z zajęciem policzków, całego gardła, ucha środkowego i nosa. Podniebienie miękkie, języczek i migdałki ulegają martwicy i złuszczają się, same zaś martwicze warstwy mogą sięgać w głąb aż do warstwy mięśni szkieletowych, niekiedy z masywnymi krwotokami. Błony schodzące niżej w głąb dróg oddechowych będą nieco cieńsze, płytsze, płuca zaś wreszcie – obrzękłe i przekrwione.

Trochę bardziej obrazowo? Mnie ujęły zwłaszcza te martwicze, złuszczające się i ześlizgujące migdałki, języczek i podniebienie miękkie, pozostawiające za sobą jedynie pola pokryte martwiczym kożuchem. Takie błony potrafią niekiedy osobę chorą zwyczajnie udusić – po prostu zwęzić w stopniu krytycznym drogi oddechowe, potrafią też, oderwawszy się, przytkać tchawicę czy oskrzele. Cytowany przed chwilą Byard w swoim tekście wspomina zresztą historię czteroletniej dziewczynki zmarłej pomimo antybiotykoterapii w ciągu 24 godzin od przyjęcia do szpitala w przebiegu ostrej niewydolności oddechowej – jeszcze zanim udało się ją ostatecznie zdiagnozować; badanie sekcyjne ukazało schodzące od gardła przez całą krtań i tchawicę aż do oskrzeli masywne żółtawe błoniaste naloty i masy martwicze przytykające dolne drogi oddechowe, a pośmiertne już badania mikrobiologiczne dały potwierdzenie obecności Corynebacterium diphtheriae.


Przekrój przez tchawicę czterolatki zmarłej w przebiegu błonicy; pierwsza ze strzałek pokazuje złuszczającą się martwiczo-włóknikową błonę, druga – chrząstkę tchawiczą; Pathology Education Instructional Resource (PEIR), University of Alabama at Birmingham Department of Pathology; http://peir.path.uab.edu/wiki/IPLab:Lab_9:Diphtheria

Przekrój przez tchawicę czterolatki zmarłej w przebiegu błonicy; pierwsza ze strzałek pokazuje złuszczającą się martwiczo-włóknikową błonę, druga – chrząstkę tchawiczą; Pathology Education Instructional Resource (PEIR), University of Alabama at Birmingham Department of Pathology; http://peir.path.uab.edu/wiki/IPLab:Lab_9:Diphtheria



Wróćmy jednak do małej Belgijki. Antytoksynę ostatecznie udało się sprowadzić dzięki pomocy holenderskiego Dutch National Institute for Public Health and the Environment (RVIM). Czyli co? Koniec historii? Wszyscy żyli długo i szczęśliwie?


Niestety, z błonicą nie zawsze bywa tak różowo. I to pomimo leczenia. Jeszcze zanim zdobyto antytoksynę dziewczynce pogorszyło się. Choroba zaczęła atakować nerki i serce. Z jednej strony pojawił się białkomocz i wzrósł poziom kreatyniny, z drugiej zaś strony rozwinął się blok przedsionkowo-komorowy III stopnia. Jednocześnie w materiale pobranym od chorej w końcu udało się potwierdzić obecność maczugowca błonicy. Leczenie kardiologiczne (farmakologia i elektrostymulacja serca) ustabilizowało stan pacjentki, podano jej też wreszcie antytoksynę po uprzedniej ocenie ryzyka reakcji alergicznej (takie ryzyko istnieje i trzeba o tym pamiętać – mówimy w końcu o surowicy końskiej). Niestety – wszystko wskazuje na to, że zbyt późno. Co było dalej? Postępujące zaburzenia funkcji nerek z bezmoczem. Narastająca niewydolność oddechowa wymuszająca intubację. Zatrzymanie akcji serca. Ponadgodzinna resuscytacja niewiele dała. Jedenaście dni od pojawienia się pierwszych oznak infekcji trzylatka zmarła.


W centrum skupisko maczugowców błonicy; https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10657202

W centrum skupisko maczugowców błonicy; https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10657202



Czy to jakoś szczególnie niezwykły przebieg choroby? W końcu błonica miała dusić i dławić, a nie rujnować cały organizm, prawda? Nie miała niszczyć nerek i serca. To w końcu taka, ot, choroba gardła.


Nieprawda, nic bardziej mylnego.


Jakże to zatem? Czyżby to sepsa zabiła dziewczynkę? Ha, też nie. Corynebacterium diphtheriae nie jest zasadniczo drobnoustrojem inwazyjnym. Siedzi sobie na powierzchni błony śluzowej, mnoży się i wcale w głąb się nie wybiera poza wyjątkowo rzadkimi historiami – notujemy jedynie zupełnie pojedyncze przypadki, w których ten konkretny maczugowiec wywoływałby posocznicę. Nie musi.


<span>Ten oto niepozorny maluch “sprzedał” maczugowcom ich zabójczą toksynę – fag β kłania się; </span>http://textbookofbacteriology.net/diphtheria_3.html
Ten oto niepozorny maluch “sprzedał” maczugowcom ich zabójczą toksynę – fag β kłania się; http://textbookofbacteriology.net/diphtheria_3.html

Nie bez powodu szczepionka błonicy dedykowana wcale nie przed samymi maczugowcami broni, a przed ich najgroźniejszą bronią – toksyną błoniczą (zawiera oczyszczoną nieaktywną toksynę właśnie). Nie każdy maczugowiec ją wytwarza, te zaś, które to potrafią, przejęły tę istotną umiejętność od pewnego bakteriofaga (bakteriofagi to grupa wirusów atakujących bakterie) – tak, gen tox za produkcję toksyny błoniczej odpowiedzialny jest genem pochodzenia wirusowego. Zresztą te maczugowce, które toksyny nie produkują, mogą “nauczyć się” tego od szczepów już odpowiedni gen posiadających – może pamiętacie, że bakterie zdolne się do wymiany podobnych informacji. Ale to już subtelności, podobnie jak mechanizm działania toksyny (w skrócie – blokuje syntezę białekkomórkowych). Najważniejsze, że efektem działania jest śmierć komórek, do których dotrze. Same maczugowce nigdzie nie muszą się fatygować, wystarczy, że wytworzą toksynę. Toksyna nie tylko zabija komórki nabłonka, ale przedostaje się do krwi, kontynuując dzieło destrukcji. I to toksemia błonicza daje w efekcie uszkodzenia – przede wszystkim mięśnia sercowego i nerwów obwodowych, ale też nerek i innych – same atrakcje. To prezent od niepozornego bakteriofaga zabił malutką Belgijkę.


Maczugowce błonicy (Corynebacterium diphtheriae); CDC, Graham Heid, domena publiczna; https://phil.cdc.gov/Details.aspx?pid=12163

Maczugowce błonicy (Corynebacterium diphtheriae); CDC, Graham Heid, domena publiczna; https://phil.cdc.gov/Details.aspx?pid=12163



Ironią losu pozostaje fakt, że tak naprawdę nie wiemy nawet czy toksyna do czegoś się bakteriom przydaje w ich bakteryjnym życiu. W końcu taki mikrob inwestuje sporo zasobów w produkcję białka, którego praktyczne dlań korzyści są de facto niejasne – niektóre podręczniki sugerują, że jej potencjał niszczenia komórek nabłonkowych lub białych krwinek miałby ułatwiać mikrobowi kolonizację gardła, ale pewności nie mamy. To jednak zagadnienie – choć niewątpliwie interesujące – nieco mniej już przydatne medycznie, taka, ot, dygresja na boku.


Istotne jest, że dzięki toksynie nawet co czwarty przypadek błonicy wikła błonicze zapalenie mięśnia sercowego, kolejne historie często niosą także inne komplikacje kardiologiczne z uszkadzaniem układu bodźco-przewodzącego serca w różnym stopniu na czele – łącznie nawet u niemal połowy chorych mogą się rozwinąć mniejsze czy większe uszkodzenia narządu. Nasza mała pacjentka nie jest tu bynajmniej wyjątkiem. Pamiętacie jeszcze Rogera Byarda, australijskiego patologa, którego cytowałam wcześniej? Obok dziewczynki, której błony błonicze zamknęły oskrzela wspomina też historię pięcioletniego chłopca przyjętego do szpitala z bólem gardła, u którego mimo antybiotykoterapii i podania antytoksyny błony na tyle zwęziły drogi oddechowe, że niezbędna okazała się trachestomia, by dziecko się nie udusiło. Co nie zapobiegło powikłaniom kardiologicznym – pięciolatek zmarł dwunastego dnia pobytu w szpitalu w przebiegu ostrej niewydolności serca. Nawet obecnie i nawet leczona prawidłowo błonica zabija do 10% chorych i to właśnie w zmianach w sercu upatruje się obecnie głównej przyczyny zgonów.


<span>Niszczony toksyną błoniczą mięsień sercowy; pośród regularnego wzoru różowych plamek sercowych komórek mięśniowych toksyna poczyniła bladoróżowe wyrwy z jedynie małymi fioletowymi kropeczkami nacieku zapalnego; </span>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10657202
Niszczony toksyną błoniczą mięsień sercowy; pośród regularnego wzoru różowych plamek sercowych komórek mięśniowych toksyna poczyniła bladoróżowe wyrwy z jedynie małymi fioletowymi kropeczkami nacieku zapalnego; https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10657202


<span>Zupełnie nieupowietrznione lewe płuco chorego; CC BY 4.0; </span>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/30064365
Zupełnie nieupowietrznione lewe płuco chorego; CC BY 4.0; https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/30064365

I nie, podobne powikłania wcale nie dotyczą wyłącznie dzieci, choć prawdopodobnie te pediatryczne budzą więcej emocji. Literatura medyczna opisuje przypadek pięćdziesięciopięcioletniego Szweda, który po powrocie ze Sri Lanki wylądował w szpitalu z bólem gardła, gorączką i dusznościami. Obrzęk gardła i pokrywające je szarawe błony już was na pewno nie zaskakują. Pogarszający się stan mężczyzny i ujawnione w bronchoskopii błony zwężające oskrzela wymusiły sztuczną wentylację (tracheotomię przeprowadzono siódmego dnia pobytu w szpitalu), zdjęcia Rtg ukazały niedodmę lewego płuca. Podczas kolejnych bronchoskopii podejmowano próby przynajmniej częściowego usunięcia mas włóknikowych, by “odetkać” niemalże zamknięte lewe oskrzele główne i niedodmie zaradzić. W międzyczasie potwierdzono mikrobiologicznie błonicę. Zmiany w EKG i zaburzenia rytmu serca pojawiły się po czternastym dniu hospitalizacji. Po drodze przyplątało się zapalenie płuc, na szczęście szybko opanowane. Tym razem jednak nie serce okazało się głównym celem.


W czwartym tygodniu pacjentowi nieco się polepszyło, w dniu 46 zrezygnowano z rurki tracheostomijnej i w końcu rozpoczęto usprawnianie chorego, gdy dało o sobie znać kolejne powikłanie choroby – objawy neurologiczne. Najpierw słabnąć zaczął głos, potem stopniowo – kończyny. Chory tracił czucie. Powracać zaczęły trudności w oddychaniu, tym razem o ewidentnie innym podłożu. Drugi miesiąc pobytu w szpitalu mężczyzna kończył już z porażeniem poprzecznym, a niewydolność oddechowa wymusiła intubację. Poważne uszkodzenia nerwów obwodowych (i nie tylko) dotyczą zaledwie kilku procent chorujących na błonicę, jednak rozwijają się u nawet 75% pacjentów/ek z błonicą o ciężkim przebiegu. Mogą obejmować nerwy krtaniowe, nerwy gardła i podniebienia miękkiego, mogą upośledzać połykanie, oddychanie, funkcje okoruchowe. Uszkodzenia rdzenia kręgowego mogą zaburzać zarówno  funkcje ruchowe, jak i czuciowe. U naszego pięćdziesięciopięciolatka stopniowy powrót czynności ruchowych obserwowano od dnia osiemdziesiątego hospitalizacji.


P<span>owrót czucia następował powoli, kawałkami; kolejne znaczniki ukazują stopniowo rosnące zasięgi czucia skórnego; CC BY 4.0; </span>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/30064365
Powrót czucia następował powoli, kawałkami; kolejne znaczniki ukazują stopniowo rosnące zasięgi czucia skórnego; CC BY 4.0; https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/30064365

Niedługo potem ponownie mógł zacząć samodzielnie oddychać, zaczęło wracać czucie. Powoli, stopniowo, po kawałku. W dniu 91 zadecydowano o wypisie i przeniesieniu mężczyzny na rehabilitację. Wizyty kontrolne po trzech i – kolejno – sześciu miesiącach pokazały poprawę – sprawność motoryczna powolutku powracała. W końcu – obserwowany przez kolejne trzy lata – zdołał powrócić niemal w pełni do swych codziennych aktywności bez większych deficytów – pozostały jedynie drobne dolegliwości neurologiczne.

<span>Szczepienia są nie tylko dla dzieci, a akurat te przeciwko krztuścowi i błonicy wymagają przypominania</span>
Szczepienia są nie tylko dla dzieci, a akurat te przeciwko krztuścowi i błonicy wymagają przypominania

Czy mężczyzna był szczepiony? Tego nie wiemy – nie wiedział tego także sam pacjent. Urodził się w czasach, gdy szwedzki program szczepień przeciw błonicy dopiero raczkował (lata pięćdziesiąte to początki szczepień przeciw błonicy i w Polsce) i nie wiadomo czy w ogóle się nań załapał, nawet gdyby jednak zaszczepiono go w dzieciństwie, szczepienia przeciw błonicy są jednymi z tych wymagających dawek przypominających (podobnie jak te przeciw krztuścowichociażby – pamiętajmy, szczepienia są nie tylko dla dzieci) – z czasem odporność maleje i co mniej więcej dekadę powinno się o nią zadbać.


Powiecie, że to wyjątkowe przypadki. Jasne, jak już wspominałam, mówimy o kilkudziesięciu przypadkach rocznie pośród krajów Unii. Nie wszystkie kończą się zgonem – jak również wspominałam, to zaledwie (albo aż, zależnie jak na to spojrzeć) 5-10%. We wspomnianym 2015 roku zmarły “jedynie” 3 osoby – pięciolatek w Hiszpanii (niezaszczepiony niestety z wyboru nieprzychylnych szczepieniom rodziców), sześćdziesięciosiedmioletni Łotysz, osiemdziesięcioczterolatka z Belgii. To nie znaczy, że reszta historii skończyła się dobrze – o losach pięciorga chorych na przykład po prostu nic nie wiadomo. Ale też warto pamiętać, że nie wszystkie te przypadki były zagrożone w równym stopniu. Przez cały czas czytacie o błonicy dróg oddechowych, dwadzieścia wspomnianych infekcji jednak ograniczało się do skóry – ta odmiana błonicy, przyjmująca postać źle gojących się otwartych ran, to zupełnie inna bajka (wspominała o niej w tekście o błonicy chociażby Sporothrix), pewnie kiedyś do błonicy skórnej wrócimy, bywa bowiem malownicza.


I tak, uprzedzę pytania – w Polsce ostatnie przypadki błonicy notowano w latach dziewięćdziesiątych, u naszych sąsiadów jednak nie jest tak wesoło. Podobnie jak w niektórych pozaeuropejskich krajach, do których wszak i z Polski wyjeżdża się niekiedy na wakacje. Doszczepiajmy się (uprzedzając ataki – owszem, sama tak właśnie czynię).

 

(Przypominam też, że patologów możecie śledzić również na fejsbuku – warto tam zaglądać, bo strona jest codziennie aktualizowana)


Literatura:


Fatal diphtheria myocarditis in a 3-year-old girl—related to late availability and administration of antitoxin
? K Van Damme, N Peeters,PG  Jorens, T Boiy, M Deplancke, H Audiens, M Wojciechowski, J De Dooy, M Te Wierik, E Vlieghe;
 Paediatrics and International Child Health2017;Sep 29:1-5. doi: 10.1080/20469047.2017.1378796. [Epub ahead of print]

Fatal laryngeal diphtheria in a UK child. A Ganeshalingham, I Murdoch, B Davies, E Menson; Archives of Disease in Childhood 2012;97(8):748-9

Severe diphtheria with neurologic and myocardial involvement in a Swedish patient: a case report. S Skogmar, J Tham; BMC Infectious Diseases 2018;18(1):359

Diphtheria: forgotten, but not gone. NR Adler, A Mahony, ND Friedman; Internal Medicine Journal 2013;43(2):206-10

Diphtheria – ‘The strangling angel’ of children. RW Byard; Journal of Forensic and Legal Medicine2013;20(2):65-8

The Pathology of DiphtheriaTL Hadfield, P McEvoy, Y Polotsky, VA TzinserlingAA Yakovlev; Journal of Infectious Diseases 2000;181;Suppl 1:S116-20

Tetanus, Botulism, and Diphtheria. AL Berkowitz; CONTINUUM: Lifelong Learning in Neurology 2018;24(5, Neuroinfectious Disease):1459–1488


Paulina Łopatniuk


Lekarka ze specjalizacją z patomorfologii, pasjonatka popularyzacji nauki, współtwórczyni strony poświęconej nowinkom naukowym Nauka głupcze, ateistka, feministka. Prowadzi blog naukowy Patolodzy na klatce.
 

Tipsa en vn Wydrukuj



Nauka

Znalezionych 1467 artykuły.

Tytuł   Autor   Opublikowany

Ideolodzy: dlaczego nauczanie genetyki musi mieć charakter społeczno-polityczny   Coyne   2024-03-19
Przepływ genów od neandertalczyków i denisowian do ludzi „współczesnych” i odwrotnie   Coyne   2024-03-14
Wejdź – skoro nalegasz   Tonhasca Júnior   2024-03-09
Czy “bezpłciowe” bakterie tworzą biologiczne gatunki?   Coyne   2024-03-06
Carl Zimmer o gatunkach i ochronie     2024-02-29
Kolejna błędna próba skorygowania ewolucji   Coyne   2024-02-22
Ryjący w ziemi przedsiębiorcy   Tonhasca Júnior   2024-02-15
Olbrzymie armie o niezliczonych umiejętnościach    Tonhasca Júnior   2024-02-08
Wejdź, powiedziała, dam ci schronienie przed burzą   Tonhasca Júnior   2024-01-15
Czy ludzie wyewoluowali w wodzie?   Coyne   2024-01-08
Jak upadają wielcy   Tonhasca Júnior   2024-01-04
Oczy reniferów zmieniają kolor, żeby łatwiej im było dostrzec jadalne porosty   Coyne   2023-12-30
Życzliwi przestępcy   Tonhasca Júnior   2023-12-28
Conor Friedesdorf (i Alexander Barvinok) o ideologicznym przymusie na amerykańskich uczelniach   Coyne   2023-12-26
Zdumiewający manipulatorzy   Tonhasca Júnior   2023-12-25
Nie gryzie się ręki, która cię zapyla   Tonhasca Júnior   2023-10-19
Rewolucja komunikacyjna   Hannam   2023-10-18
BBC szerzy propagandę rolnictwa organicznego, a biedni na świecie cierpią   i Kathleen Hefferon   2023-10-13
Niezwykły przypadek koewolucji i specyficzności zapylacz/storczyk   Coyne   2023-10-07
Płeć męska lub żeńska: nie ma nic pomiędzy   Elliot   2023-10-03
Myślenie intuicyjne i analityczne   Novella   2023-09-29
„Kryzys klimatyczny” to mistyfikacja   Williams   2023-09-25
Jak (i dlaczego) ośmiornica edytuje swój RNA   Lewis   2023-09-23
„Najbardziej znany zabójca ludzi”: jakie są prawdziwe początki XIV-wiecznej Czarnej Śmierci?   Lewis   2023-09-15
Do jakiego stopnia pary mają wspólne cechy?   Novella   2023-09-14
Kenia daje zielone światło 58 projektom GMO – naukowcy na całym świecie kontynuują badania w dziedzinie biotechnologii, mimo procesów sądowych i dezinformacji   Ombogo   2023-09-08
Lancet atakuje anty-przebudzenie, a czytelnik odpowiada   Coyne   2023-08-24
Więcej wyrafinowanej teologii: uczony religijny zastanawia się, czy neandertalczycy mieli nieśmiertelne dusze   Coyne   2023-08-16
Aktywiści anty-GMO w Afryce szerzą mity i strach, ale nie przedstawiają żadnych naukowych dowodów   Abutu   2023-08-14
Mało znana strona ryjkowców   Tonhasca Júnior   2023-08-11
Dlaczego nie można być osobą transrasową?   Coyne   2023-08-10
Walka z malarią za pomocą inżynierii genetycznej   Novella   2023-08-08
Jak restrykcje Unii Europejskiej podsycały głosy przeciwko GMO, jak również głód na globalnym Południu, a zwłaszcza w Afryce   Oria   2023-08-02
Nieznośni mali pomocnicy   Tonhasca Junior   2023-07-29
Macedońskie skarby   Tonhasca Júnior   2023-07-26
GMO i motyle   Novella   2023-07-25
Narzucanie ideologii naturze: Kew Garden celebruje „rośliny queer”   Coyne   2023-07-24
Smak miesiąca   Tonhasca Júnior   2023-07-20
Kłopoty na wylocie   Szczęsny   2023-07-18
Ideologiczne podważanie biologii   i Luana S. Maroja   2023-07-17
Role mężczyzn i kobiet w polowaniu, raz jeszcze   Coyne   2023-07-15
David Hillis o specjacji   Coyne   2023-07-13
Niechętni dawcy i pracowici biorcy   Tonhasca Júnior   2023-07-08
Grube problemy z jelitem   Szczęsny   2023-07-07
Badaczka z Leakey Foundation twierdzi, że kości orangutanów mówią nam, że biologiczna płeć jest spektrum, a nie binarna   Coyne   2023-06-30
Przez dziurkę od klucza   Szczęsny   2023-06-24
Nowa (nie podparta żadnymi dowodami) hipoteza, która eliminuje role płciowe w społecznościach łowców-zbieraczy   Coyne   2023-06-22
Błędne wyobrażenia o ewolucji   Coyne   2023-06-16
Influencerzy z podziemia   Tonhasca Júnior   2023-06-13
Jak wyewoluowało ubarwienie ostrzegawcze?   Coyne   2023-06-12
„San Francisco Chronicle” bardzo myli się w sprawie biologicznej płci   Coyne   2023-06-09
Kolczasty problem   Tonhasca Júnior   2023-06-06
Wpaść w amok. Empiryczna analiza szaleńczych zabójstw pokazuje, że wyłaniają się dwa różne wzorce.   King   2023-06-03
Błędna krytyka genetycznych testów na pochodzenie   Coyne   2023-06-02
Zdatny do lotu   Tonhasca Júnior   2023-06-01
‘Raniąca’ idea merytorycznych podstaw nauki    i Jerry Coyne   2023-05-29
Główny problem w filogenezie zwierząt wydaje się być rozwiązany   Coyne   2023-05-26
Americana   Tonhasca Júnior   2023-05-24
Czy uprawa jabłek odzwierciedla bigoterię?   Coyne   2023-05-18
Kenia: Musimy zająć się brakiem bezpieczeństwa żywnościowego, ale najpierw musimy położyć kres dezinformacji na temat upraw modyfikowanych genetycznie   Oria   2023-05-16
Czytanie myśli z fMRI i AI   Novella   2023-05-05
Jest lepiej niż myślisz   Lomborg   2023-05-03
Dwudziestu dziewięciunaukowców publikuje artykuł w obronie merytorycznych podstaw w nauce     2023-05-01
Niewygodna historia   Ferguson   2023-04-28
Biologia rezygnacji z działania: kiedy kontynuować, a kiedy spasować   Coyne   2023-04-26
Porywacze ciał   Tonhasca Júnior   2023-04-25
Porażka jest kluczowym składnikiem innowacji   Ridley   2023-04-22
Używanie roślin jako biofrabryk   Novella   2023-04-14
Dawno zmarli przemawiają do nas   Tonhasca Júnior   2023-04-12
Wątpliwi pomocnicy    Tonhasca Júnior   2023-04-08
Uganda: aktywiści przeciwni biotechnologii szerzą dezinformację   Wetaya   2023-04-05
Anglia pozwala na uprawy poddane edycji genów   Novella   2023-04-03
Recenzja z książki  Can “The Whole World” Be Wrong?   Rose   2023-04-01
Psychologia ewolucyjna dla początkujących   Coyne   2023-03-27
“Konwergentna” ewolucja mrówek grzybiarek Starego i Nowego świata   Coyne   2023-03-23
Gigantyczna armia małych zabójców   Tonhasca Júnior   2023-03-22
Colin Wright broni binarności płci u zwierząt   Coyne   2023-03-15
AI: gorąca randka z “Sydneyem ”   Gotefridi   2023-03-15
Zmienić język w ekologii i biologii ewolucyjnej! Przykład anemii sierpowatej   Coyne   2023-03-13
Wzrost liczby nieobecnych ojców i towarzyszące temu społeczne problemy   Geary   2023-03-11
No pasarán    Tonhasca Júnior   2023-03-04
Dezinformacja o GMO: Kenijczykom będzie trudno podejmować racjonalne decyzje i to może kosztować życie   Mykonyo   2023-02-24
Twardy kwiat do zgryzienia    Tonhasca Júnior   2023-02-22
ChatGPT niemal zdaje lekarski egzamin końcowy   Novella   2023-02-21
“Rogi” trylobitów mogły być używane jako broń w walkach między samcami   Coyne   2023-02-15
Postmodernizm obnażony   Dawkins   2023-02-14
Powody naszych wierzeń. Jak i dlaczego irracjonalność trzyma nas w swoich szponach i jak możemy z tym walczyć?   Pinker   2023-02-13
Kiedy zapada noc i ziemia jest ciemna   Tonhasca Júnior   2023-02-10
W nowej książce jest słuszna krytyka idei, że są lepsze i gorsze gatunki, ale jest także błędne twierdzenie, że gatunki nie są realne   Coyne   2023-02-06
Kolczatki wydmuchują bąbelki śluzu z nosa, żeby się ochłodzić   Coyne   2023-02-02
Mali i zręczni influencerzy   Tonhasca Júnior   2023-01-31
Dowody na ewolucję: Bezwłose zwierzęta mają martwe geny na sierść   Coyne   2023-01-23
Krew, znój, łzy i pot   Tonhasca Júnior   2023-01-19
Bąkojady czyszczą nosorożce   Coyne   2023-01-18
Mózg używa geometrii hiperbolicznej   Novella   2023-01-16
O wspaniały nowy świecie   Tonhasca Júnior   2023-01-12
Ciepło zabija. Zimno zabija wielu więcej   Jacoby   2023-01-09
Po co badać przestrzeń kosmiczną?   Jacoby   2023-01-04
Rdzenni Amerykanie żądają doczesnych resztek pumy z Griffith Park   Coyne   2023-01-03
Świetny artykuł o epigenetyce   Coyne   2022-12-30

« Poprzednia strona  Następna strona »
Polecane
artykuły

Lekarze bez Granic


Wojna w Ukrainie


Krytycy Izraela


Walka z malarią


Przedwyborcza kampania


Nowy ateizm


Rzeczywiste łamanie


Jest lepiej


Aburd


Rasy - konstrukt


Zielone energie


Zmiana klimatu


Pogrzebać złudzenia Oslo


Kilka poważnych...


Przeciwko autentyczności


Nowy ateizm


Lomborg


&#8222;Choroba&#8221; przywrócona przez Putina


&#8222;Przebudzeni&#8221;


Pod sztandarem


Wielki przekret


Łamanie praw człowieka


Jason Hill


Dlaczego BIden


Korzenie kryzysu energetycznego



Obietnica



Pytanie bez odpowiedzi



Bohaterzy chińskiego narodu



Naukowcy Unii Europejskiej



Teoria Rasy



Przekupieni



Heretycki impuls



Nie klanial



Cervantes



Wojaki Chrystusa


Listy z naszego sadu
Redaktor naczelny:   Hili
Webmaster:   Andrzej Koraszewski
Współpracownicy:   Jacek, , Małgorzata, Andrzej, Henryk