Ramy uniwersalnej etyki żydowskiej

Tradycyjny sposób, w jaki Żydzi postrzegali obowiązki świata nieżydowskiego, to Siedem Praw Noego, zasady wyprowadzone i opisane w Talmudzie. Obejmują one zakaz bałwochwalstwa, morderstwa, kradzieży, rozwiązłości seksualnej, bluźnierstwa i okrucieństwa wobec zwierząt, a także nakazują ustanowienie systemu sprawiedliwości.

Wcześniej pokrótce wspomnieliśmy Johna Seldena, genialnego angielskiego prawnika z XVII wieku, który uważał prawa Noego za podstawę prawa naturalnego – uniwersalnych prawd moralnych dostępnych za pośrednictwem rozumu. W De Jure Naturali (1640) Selden wykorzystał je do stworzenia ram prawnych, stosując je do praw własności, bezpieczeństwa osobistego i zarządzania. Jego idee wpłynęły na Johna Locke’a, kształtując dalej zasady angielskiego prawa zwyczajowego. 

W Ameryce James Madison – ukształtowany przez idee Seldena i Locke’a – odegrał główną rolę przy pisaniu Konstytucji. W Karcie Praw Madison umieścił zasady prawa naturalnego Seldena – sprawiedliwość, obowiązki wobec innych – w gwarancjach takich jak Pierwsza Poprawka (wolność religii, słowa) i Piąta Poprawka (należyty proces), zapewniając, że rząd będzie przestrzegać uniwersalnych obowiązków moralnych. Madison podzielał wiarę Locke’a, że istnieją już uniwersalne i boskie prawa moralne. Rozumiał, że nieuchronnie powstaną różne frakcje, które się nie zgadzają („Ukryte przyczyny odłamów są w ten sposób zasiane w naturze człowieka”), ale dobrze funkcjonująca republika może zapewnić, że żadna z nich nie będzie mogła zdominować innych. Talmudyczną analogią byłyby Dom Hillela i Dom Szammaja, dwie szkoły, które zaciekle debatowały, ale obie były postrzegane jako prawowite wyrazy prawdy. System przetrwał, ponieważ podtrzymywał zarówno uniwersalną etykę, jak i różnorodność kulturową.  

Nie tylko prawa Noego wpłynęły na zachodnią myśl polityczną. Sama Tora również miała wpływ. Monteskiusz zaczerpnął ideę rozdziału władzy (oddzielnej władzy sądowniczej, wykonawczej i ustawodawczej) z Księgi Powtórzonego Prawa, która opisuje hierarchiczny system sądowniczy wraz z „Sądem Najwyższym” w trudnych sprawach, oddzielonym od władzy króla. Madison odwołuje się do Monteskiusza w swoich pismach na temat rozdziału władzy. 

Z perspektywy Seldena i Monteskiusza te żydowskie koncepcje są interpretowane z perspektywy prawnej opartej na uniwersalnych prawdach moralnych. Wierzę, że w oparciu o pisma żydowskie musimy rozszerzyć to, czym są te koncepcje moralne, wykraczając poza prawa Noego, ale zatrzymując je jako podstawę. Koncepcje te powinny zostać upublicznione na świecie jako przedmiot poważnych badań, porównań, debat i (mam nadzieję) zaakceptowania ich. 

Nie jestem rabinem. Nie jestem filozofem. Nie jestem sławnym myślicielem. To, co proponuję – wyliczenie listy uniwersalnych koncepcji moralnych opartych na żydowskich źródłach – jest tak śmiałe, jak tylko można sobie wyobrazić, i nie mam żadnych kwalifikacji, by to zrobić. Ale debata jest również cenionym konceptem żydowskim. Jeśli to rozpocznie dyskusję, to już jest sukcesem.

Oto moje rozumienie tych koncepcji:

Pikuach Nefesh – Najwyższa wartość ludzkiego życia

Tzelem Elokim / Kavod HaBriyot – Każdy człowiek został stworzony na obraz Boga i zasługuje na godność

Emet – Istnieje coś takiego jak obiektywna prawda

Din/Rachamim (Imitatio Dei) – Naśladuj Boga w równoważeniu sprawiedliwości i miłosierdzia

Lifnei Iver – Postępuj uczciwie; nie pozwalaj na czyny niegodne

Lo Ta'amod / Kol Yisrael Areivim – Osobista odpowiedzialność za zapobieganie krzywdzie

Tzedakah / Chesed – Sprawiedliwość i dobroć to dwie strony tej samej monety

Lashon Hara – Używaj mowy etycznie i odpowiedzialnie

Derech Eretz – Kultura, maniery i szacunek na co dzień

Anavah / Teshuvah – Pokora i zdolność do zmiany

Miszpacha – Centralne miejsce rodziny

Oto kilka szczegółów na temat tych 11 koncepcji.

Pikuach Nefesh  – Najwyższa wartość ludzkiego życia

Zachowanie życia jest ważniejsze od niemal każdego innego nakazu. Życie ludzkie ma nieskończoną wartość, jest najwyższym priorytetem moralnym. Można by pomyśleć, że to oczywiste, ale staje się to trudne, gdy zrównoważymy to z życiem innych ludzi - w końcu samoobrona w celu uratowania życia jest również koncepcją żydowską. Wojna nie jest zabroniona, niektóre z nich są obowiązkowe. Ratowanie życia zakładnika teraz, gdy istnieje statystyczna niemal pewność, że uwolnieni więźniowie zabiją później więcej osób - to trudne kalkulacje moralne, i nawet ten najbardziej podstawowy ideał nie jest prosty w praktyce. Stosowanie tej zasady w sposób jednostronny nie jest moralne; to dewaluowanie życia innych, podczas gdy udaje się, że troszczy się o niektóre z nich. Wartość życia wymaga trudnych, uczciwych decyzji, a nie selektywnego współczucia, zapewnienia, że istnieje świat, w którym każde życie jest ważone z troską.

Tzelem Elokim / Kavod HaBriyot  – Każdy człowiek został stworzony na obraz Boga i zasługuje na godność

Tzelem Elokim, dosłownie „obraz Boga”, jest źródłem powszechnych równych praw. Odrzuca wszelką dehumanizację, czy to rasizm, czy obecny popularny trend demonizowania białych, heteroseksualnych mężczyzn. Co bardzo ważne, nie mówi tylko, że każdy zasługuje na szacunek – mówi, że każdy ma potencjał, by stać się naprawdę wspaniały. Sprzeciwia się tendencji przypisywania ludzi do kategorii i traktowania pewnych grup jako mniej wartościowych. Ta zasada oferuje uniwersalną etykę: dostrzegając boskość w każdym, możemy zbudować świat, w którym szacunek nie zależy od ideologii, koloru skóry czy zdolności, ale jest wrodzony naszemu stworzeniu.

Emet  – Istnieje coś takiego jak obiektywna prawda

Prawda jest związana z samym Bogiem, co czyni ją niezmienną. Podczas gdy judaizm ma wiele tekstów i powiedzeń o prawdzie, nigdzie nie akceptuje modnego współczesnego pojęcia, że każdy ma własną prawdę lub że „narracje” są równoważne prawdzie. Duża część filozofii rabinicznej jest poświęcona odkrywaniu prawdy. Ci, którzy twierdzą, że prawda jest względna, że fakty nie mają znaczenia, że każdy ma prawo do swojej prawdy, że oczywiste fałsze powinny być szanowane tak samo jak prawda, utracili nie tylko swoją moralność, ale także samą rzeczywistość. Nie da się zbudować moralnego świata, jeśli nie można się zgodzić co do podstawowych faktów. 

Din/Rachamim (Imitatio Dei) – Naśladuj Boga w równoważeniu sprawiedliwości i miłosierdzia

Rabini przez wieki przeszukiwali Torę, aby określić, kiedy Bóg wykazuje atrybut sprawiedliwości, a kiedy działa z miłosierdziem. Zrównoważenie sprawiedliwości i miłosierdzia jest boską sztuką, którą mamy naśladować. Nie odnosi się to tylko do wyroków w sądzie - osądzamy ludzi, których spotykamy każdego dnia. Ten osąd musi być łagodzony miłosierdziem, ponieważ, jak nam powiedziano, świat nie mógłby istnieć, gdyby Bóg nalegał na sprawiedliwość bez współczucia. Podobną koncepcją jest „dan l'chsaf zechut” – wątpliwości zawsze przemawiają na korzyść osądzanego. Nauczyciele, rodzice, przyjaciele - wszyscy muszą znaleźć równowagę między tymi dwoma, ponieważ miłosierdzie bez sprawiedliwości jest tak samo złe, jak sprawiedliwość bez miłosierdzia. To droga do relacji, w których ludzie czują się zarówno cenieni, jak i odpowiedzialni.

Lifnei Iver – Postępuj uczciwie; Nie toleruj nieuczciwości

„Nie stawiaj przeszkody przed niewidomym” – ta zasada dotyczy wszystkich aspektów naszego życia. Niektóre społeczeństwa stawiają na pierwszym miejscu unikanie hańby, podczas gdy społeczeństwa zachodnie bardziej dbają o unikanie poczucia winy. Różnica polega na tym, że ktoś robi coś negatywnego, o czym nikt inny nie wie. Społeczeństwa hańby nie widzą w tym żadnego problemu etycznego, dopóki nie zostaną przyłapani; społeczeństwa poczucia winy mówią, że trzeba postępować właściwie, nawet gdy nikt inny się o tym nie dowie. Prawość polega na robieniu tego, co słuszne, nawet gdy nikt nie patrzy, i upewnianiu się, że nasze działania nie sprowadzą innych na złą drogę. Postępowanie honorowe jest samo w sobie nagrodą, ale gdy wystarczająco dużo osób to robi, korzysta na tym całe społeczeństwo.    

Lo Ta'amod / Kol Yisrael Areivim  – odpowiedzialność osobista

Wielu ludzi mówi dzisiaj o prawach, ale niewielu mówi o obowiązkach. Naszą główną odpowiedzialnością są ci najbliżsi. Musimy wychować dzieci na moralnych obywateli i wspierać naszych bliskich. Ale mamy też obowiązki wobec naszych przyjaciół, a także pracowników, sąsiadów i większych społeczności. Lo ta'amod dotyczy w szczególności zapobiegania krzywdzenia innych, wkraczania, gdy widzimy kogoś w niebezpieczeństwie — niezależnie od tego, czy zagrożenie jest fizyczne, emocjonalne czy moralne. Gdy traktujemy odpowiedzialność poważnie, tworzymy sieć wsparcia. To praktyczna etyka, która buduje świat, w którym nikt nie czuje się samotny, w którym wszyscy dbamy o siebie nawzajem, zaczynając od tych najbliższych i rozszerzając dbałość na większy krąg. Żyjąc w ten sposób, zapewniamy, że troska jest prawdziwa, nie jest tylko gestem, wspierając społeczności, w których każdy czuje się chroniony i ceniony.

Tzedakah / Chesed  – Sprawiedliwość i dobroć to dwie strony tej samej monety

Tzedakah  luźno tłumaczy się jako dobroczynność, ale pojęcie to jest ujmowane bardziej jako obowiązek niż wybór. Hebrajskie słowo jest pokrewne słowom oznaczającym sprawiedliwość i prawość. To więcej niż odpowiedzialność w Lo Ta'amod - nie możemy odwrócić się od tych, którzy potrzebują pomocy. Pomaganie ludziom, którzy rozpaczliwie tego potrzebują, nie powinno być pozostawione innym; jeśli mamy możliwość, musimy to zrobić. Chesed to akty dobroci, takie jak odwiedzanie chorych, wolontariat i wszystkie aspekty pochówku.

Lashon Hara – Używaj mowy etycznie i odpowiedzialnie

Judaizm kładzie ogromny nacisk na moc i odpowiedzialność mowy. Słowo jest tym, jak Bóg stworzył świat. W ramach halachy zasady dotyczące tego, co wolno lub czego nie wolno mówić (lub nawet gestykulować lub robić minę) o innej osobie, zajmują całe tomy. Prawdziwość słów nie jest obroną. Te zasady dotyczą tym bardziej mediów społecznościowych, gdzie negatywne słowa mogą być rozprzestrzeniane natychmiast i bezpowrotnie. Plotki niszczą życie.

To jest prawdopodobnie największa różnica między etyką żydowską a kulturą Zachodu. Istnieje napięcie między zakazem lashon hara a wolnością słowa, ale nie są one sprzeczne: to, że coś można powiedzieć, nie oznacza, że słuszne jest powiedzenie tego. Buduj ludzi, nie niszcz ich.

Derech Eretz  – Kultura, maniery i szacunek na co dzień

Popularnym zwrotem jest „Derech Eretz poprzedza Torę”, a wielu komentatorów traktuje to dosłownie. Szacunek i maniery były uważane za ważne nawet poza żydowskimi ramami prawnymi. Derech eretz to wykraczanie poza konkretne zobowiązania prawne, takie jak podziękowanie kierowcy autobusu lub pakowaczowi zakupów, powitanie wszystkich z uśmiechem, słuchanie z szacunkiem osób, które same mogą nie mówić z szacunkiem, oddzielanie posłańca od przesłania.

Anavah / Teshuvah  – Pokora i zdolność do zmiany

Mówi się, że mistrz chasydzki z XVIII wieku zawsze trzymał dwie notatki, po jednej w każdej kieszeni. Jedna z nich mówiła: „Dla mnie świat został stworzony”. Na drugiej napisał biblijną frazę „Jestem tylko prochem i popiołem”. 

Pokora nie oznacza poniżania siebie ani braku szacunku do siebie. Oznacza ona poznanie i zrozumienie swojego miejsca w społeczeństwie i na świecie. Kiedy nie ma nikogo innego, kto zrobi to, co trzeba zrobić, zrób to sam. Zawsze jest ktoś mądrzejszy, silniejszy, szybszy, bardziej wykwalifikowany niż ty; wykorzystuj swoje umiejętności w najlepszy możliwy sposób, ale nie zachowuj się jak samochwała. 

Teshuvah to skrucha, kluczowa część judaizmu. Przyznaj się do swoich błędów, szukaj przebaczenia i postaraj się zachowywać lepiej następnym razem. Podobnie jak wszystkie te idee moralne, łatwiej powiedzieć niż zrobić. Ale ludzie szanują tych, którzy przyznają się do błędów, o wiele bardziej niż tych, którzy próbują je ukryć.

Mishpacha  – centralne miejsce rodziny

Twoim głównym obowiązkiem jest rodzina. Rodzina to miejsce, w którym uczysz się miłości, wartości, odpowiedzialności i wsparcia. Rodzice nie mogą dać swoim dzieciom lepszego prezentu niż zapewnienie im kochającej rodziny, która zawsze jest dla nich; dzieci muszą nauczyć się szanować swoich rodziców i dziadków. Rodzina jest kamieniem węgielnym silnego społeczeństwa. Nie jest przypadkiem, że marksizm jest przeciwko rodzinie, ani że sekty próbują oddzielać jednostki od ich rodzin. Złośliwe ruchy chcą odciągnąć ludzi od wartości, z którymi dorastali. 

Możesz być zaskoczony, że „Szalom – Pokój” nie ma na tej liście. Dzieje się tak, ponieważ lista ma być praktyczna, a nie abstrakcyjna lub podatna na nadużycia poprzez błędną interpretację. Ale, jak mówi Księga Przysłów, „Jej drogi są drogami przyjemności, a wszystkie jej ścieżki wiodą do pokoju”. Gdyby ludzie starali się ucieleśniać te idee, pokój byłby tego wynikiem. (Podobnie, w klasycznym judaizmie koncepcja „tikkun olam” polega na tym, że świat jest naprawiany poprzez życie zgodnie z tymi wartościami.)

Oprócz tych podstawowych wartości moralnych judaizm dostarcza ram, które można wykorzystać w sytuacjach, kiedy te wartości się zderzają. Jak wspomnieliśmy, judaizm nie unika trudnych pytań – zmaga się z nimi. Odpowiedź na pytanie dla jednego może być inna niż dla drugiego. Jest przeciwieństwem dogmatu. 

Większość innych systemów moralnych, które badaliśmy, zawiera samouwielbienie, uproszczenia i/lub ekstremizm. Żydowski kodeks moralny jest przeznaczony do samodoskonalenia, obejmuje złożoność i próbuje znaleźć drogę środka.

Czy nie wolałbyś żyć w świecie osobistej odpowiedzialności, szacunku i życzliwości zamiast w świecie przesiąkniętym poczuciem własnej wyższości, przywilejami i fetyszyzacją cierpiętnictwa?

Link do oryginału: https://elderofziyon.blogspot.com/2025/04/a-framework-of-universal-jewish-ethics.html

Elder of Ziyon, 6 kwietnia 2025

Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska