Pua Rakowska - z religijnej rodziny w świat
Szkic biograficzny pedagożki, syjonistki, emancypantki i tłumaczki

O swoim życiu opowiedziała we wspomnieniach Zikhronynes fun a yidisher revolutsionerin (Memoirs of Revolutionary Jewish Woman), gdzie pisała o dokonanych wyborach i ich konsekwencjach na tle wydarzeń społeczno-politycznych. Odnosiła się do pozycji kobiety w tradycyjnej żydowskiej rodzinie i w ówczesnej rzeczywistości.

Pierwsze lata

Urodziła się piętnastoletniej matce i siedemnastoletniemu ojcu, który stał się dobrze prosperującym kupcem i hurtownikiem zboża. Głęboki sentyment żywiła do babki, Yente Sarah, zwanej Eshet Chayil, tj. dzielną niewiastą (Por. Księga Przysłów, rozdział 31, 10-31), zarządzającej twardą ręką młynem i magazynem mąki. To jej niezależność i siła charakteru były dla Rakowskiej wzorem.

Jako sześciolatka rozpoczęła naukę w chederze, co zresztą niezwykłe, bowiem dziewczętom umożliwiono edukację religijną dopiero dużo później bo na początku XX wieku. (Twórczynią owych szkół żeńskich Bejs Jakow (Dom Jakuba) była społeczniczka i działaczka oświatowa Sara Szenirer (1883-1935)). Rok później Rakowska uczestniczyła w zajęciach w prywatnej placówce z rosyjskim jako wykładowym, lecz choć ojciec widział jej potencjał nie zezwolił na dalsze kształcenie. Gimnazjum miało sześciodniowy plan lekcji, a szabat bogobojna rodzina świętuje: “szabat szalom”. Jednak wbrew tradycji, a przy pomocy korepetytorów i pomimo powtarzanemu nieustannie: “szkoda, że urodziłaś się dziewczynką, a nie chłopcem” (P. Rakovsky, My Life as a Radical Jewish Woman, 2002, s.25 (tłum. PW)) ojciec ostatecznie przystał na jej edukację. Tak poznawała hebrajski, francuski, niemiecki, rosyjski, jidysz, polski i studiowała Biblię. Jednym z jej nauczycieli był poeta i prozaik, wybitny przedstawiciel żydowskiego oświecenia Menahem Mendel Dolitzki (1856–1931).

“a on będzie nad tobą panował” (Księga Rodzaju, 3:16)

W szesnastym roku życiu nakazem rodziców została zmuszona do poślubienia o dziesięć lat starszego Szymona. Choć małżeństwo przypłaciła apatią, to jednak duch bojowniczki jej nie opuścił. Po pierwsze, wiedziała, że musi się kształcić, by zdobyć finansową niezależność, a po drugie, musi się rozwieść. Ów brak finansowej niezależności ją ukształtował. Powtarzała: ekonomiczne samostanowienie o sobie to fundament walki o prawa kobiet, a w 1929 w syjonistyczno-feministycznej Ewie pisała: “Obowiązkiem kobiet jest czyniąc najwyższy wysiłek, zdobyć stanowiska dla kobiet w gospodarce socjalnej, prawodawstwie i rządzie” (P. Rakowska, Czy można połączyć pracę społeczną z obowiązkami rodzinnymi? Ewa, nr 2, 1929, s.1).

Pomimo wielu przeszkód uzyskała tytuł certyfikowanego nauczyciela języka niemieckiego, po czym rozwiodła się. I choć rozwód nie definiował ani nie stygmatyzował kobiety żydowskiej, jak czytamy w pracy Shaula Stampfera pt.: Families, Rabbis and Education. Traditional Jewish Society in Nineteenth-Century Eastern Europe, to Pua ów otrzymała dopiero po 2 latach (Wychodziła za mąż jeszcze dwukrotnie).

Sekularna syjonistka

Haskala przyczyniła się do społecznego i politycznego przebudzenie kobiet. Emanacją tego zjawiska, pisze Eliana R. Adler w In Her Hands: The Education of Jewish Girls in Tsarist Russia, była partycypacja kobiet w nowoczesnych ruchach żydowskich oraz emancypacyjnych. Ideologicznego wsparcia żydowskim ruchom kobiecym udzielił Theodor Herzl w 1902 w Altneuland: Old-New Land, pisząc, że równość płci ma stanowić podstawę społecznej struktury przyszłego państwa. Jednakże obywatelskie prawa kobiet, dodawał, o czym wspomina Sachlav Stoller-Liss w Mothers Birth the Nation: The Social Construction of Zionist Motherhood in Wartime in Israeli Parents, nie mogą stać w sprzeczności z najważniejszą rolą kobiety tj. macierzyństwem.

Przez całe swoje społeczno-polityczne życie Pua związana była z lewicą syjonistyczną. Frustrowało ją, że choć Żydówki w 1898 wywalczyły prawa wyborcze, to z owych praw właściwie nie korzystają. Kiedy przyglądała się różnym frakcjom ruchów kobiecych zauważała, że przewodzą im mężczyźni, toteż pytała dlaczego kobiety nie przejmują w nich władzy? Sama już w 1919 brała udział w tworzeniu Jidisze Frojen Organizacje (Związek Kobiet Żydowskich). Objęła także posadę Sekretarza Stowarzyszenia i reprezentowała je w Żydowskiej Radzie Narodowej. Cele statutowe Jidisze Frojen Organizacje koncentrowały się wokół idei syjonizmu, a poza tym związek propagował ekonomiczną niezależność kobiety. Rakowska pragnęła, by Żydówki, pisze Katarzyna Czerwonogóra w pracy pt.: Syjonistyczny ruch kobiet w Europie na przełomie XIX i XX wieku, zrozumiały swoją skomplikowaną sytuację, tj. kobiet bez państwa wśród państw narodowych. Walkę o kobietę żydowską przyrównywała do walenia głową w Chiński Mur. Z jednej strony, sprzeciw rabinów, z drugiej tak samo zaciekły przedstawicieli Agudat, politycznej organizacji ultraortodoksyjnych Żydów. Dodatkowo we wczesnych ruchach syjonistycznych działali mężczyźni z przestarzałymi poglądami, którzy nie pojmowali jak istotna jest rola kobiet w ruchu narodowym, oceniała w Di jidisze froj un di cijonistisze bewejgung (1918)(Kobieta żydowska i ruch syjonistyczny). Jednocześnie zdawała sobie sprawę, że brak odpowiedniego zaangażowania kobiet w ruchu syjonistycznym wynika jednak przede wszystkim z braku odpowiedniej edukacji, za co można obwiniać maksymę Talmudu Babilońskiego, którą jak mantrę powtarzali tak bogobojni, jak i niereligijni Żydzi: “Kto uczy swoje córki Tory, uczy je rozwiązłości” (Talmud Babiloński, Traktat Sotah 21b).

Aby zmotywować Żydówki do działania i je kształcić założyła Bnos Cijon (Córki Syjonu). Jednocześnie, by dotrzeć z myślą społeczno-polityczną do jak największej grupy kobiet, stanęła do pracy w warszawskim Frojen Sztim (Głos Kobiet). Oś redakcji stanowiły Pua i Lea Lewin Epsztein Proszańska.

Jehudia

Kariera zawodowa Rakowskiej rozpoczęła się w Łomży, skąd wieści o jej talencie pedagogicznym dotarły do intelektualistów z Bnej Mosze (1889-1897), powiązanych z Chibbat Syjon (Miłośnicy Syjonu), których celem było odrodzenie narodowe Żydów poprzez reformę edukacji, zakładanie szkół hebrajskich i działalność wydawniczą. Rakowską poproszono o stworzenie współczesnej hebrajskiej placówki dla dziewcząt. Tak też Jehudia została pierwszą nowoczesną warszawską żeńską szkołą powszechną z hebrajskim jako wykładowym, a chwilę później Pua rozpoczęła pracę nad utworzeniem żeńskiego gimnazjum. Oprócz tego organizowała kursy wieczorowe dla ubogich Żydówek, a także prowadziła letnie szkoły dla dzieci w Otwocku i Świdrze.

“Tak, życie nie było łatwe, ale świadomość bycia osobą wolną, niezależną od nikogo i żyjącą ‘z pracy własnych rąk’ była słodka. Moja szkoła była prywatna i tak naprawdę to ja byłam jej właścicielką (…)” (P. Rakovsky, My Life as a Radical Jewish Woman, 2002, s.77 (PW)).

Tymczasem warszawski salon Rakowskiej świadkował debatom żydowskiej inteligencji o przyszłości Żydówek i syjonizmu, które zaowocowały zresztą wieloma pomysłami, a owe przekładała w czyn, choćby kiedy wraz z Jakubem Leszczyńskim zawiązała nielegalny ruch Ha-Tikvah, w którym zrzeszały się dziewczęta, by działać, wykształcając poczucie sprawczości i obywatelskiego obowiązku. Nie dziwi zatem, że w 1929 w Ewie,komentując odejście parlamentarzystki konserwatystki z brytyjskiej legislatywy, pisała: “A teraz pytanie główne - czy można połączyć obowiązki względem swych wyborców z obowiązkami względem swych dzieci? Problemat ten dla nas nie istnieje, tak samo, jak nie istnieje dla posła, jako dla mężczyzny. Bowiem mężczyźni, tak samo mają dwojakiego rodzaju obowiązki: względem swych wyborców i względem swej rodziny, a jednak nikomu na myśl nie wpadnie rezygnować ze swego stanowiska z powodu obowiązków rodzinnych” (P. Rakowska, Czy można połączyć pracę społeczną z obowiązkami rodzinnymi, w: Ewa, nr 2, 1929, s.1).

Po wielkiej wojnie

Wraz z nastaniem wielkiej wojny jej szkoła z dwudziestopięcioletnim już stażem (która przetrwała zawieruchę wojny japońsko-rosyjskiej) została zamknięta, a sama Rakowska wyjechała do oddalonego od frontu Wilna, gdzie utrzymywała się prowadząc w wynajmowanym domu noclegownię i jadłodajnię. Tamże przyszło jej kolejny raz (nie ostatni) być świadkiem pogromu Żydów. Przeżyła także rewolucję bolszewicką, a po zakończeniu działań wojennych wróciła do Warszawy i zajęła się bezdomnymi dziećmi, dla których utworzyła sierociniec “Eszel”. Pracowała również jako prywatna nauczycielka hebrajskiego. Wierzyła, na co wskazuje Joanna Lisek w eseju, pt.: Tu, na tym skrzyżowaniu historii ludzkości zaczyna się rola kobiety – polska niepodległość a działalność żydowskich feministek i poetek jidysz, że na skutek okrucieństwa pierwszej wojny światowej męski porządek świata, który opierał się na sile, przeminął. W tym czasie, tj. w 1918, wydała manifest nazywany feministyczno-syjonistycznym, pt.: Di jidisze froj (Żydowska kobieta). Składał się on z dwóch części: Di jidisze froj un di cijonistisze bewejgung (Kobieta żydowska i ruch syjonistyczny) i Farwos darfn mir a specjale frojen-organizacje (Dlaczego potrzebujemy odrębnej organizacji kobiecej). Na kartach tegoż analizowała i wskazywała na znaczenie działalności kobiet w ruchu rewolucyjnym, a także pokazywała ich rolę w Biblii i Talmudzie. Omawiała też położenie Żydówek w średniowieczu, traktując te historie jako tło do wykazania bierności jej współczesnych kobiet, ich braku zaangażowania w ruch narodowy.

Niepodległa Polska nie poprawiła sytuacji Żydów, choć Traktat Wersalski mówił o poszanowaniu praw mniejszości, tj. praw do kultu religijnego, języka i tradycji. Czas międzywojenny nacechowany był rosnącym antysemityzmem, objawiającym się różnymi formami dyskryminacji. W 1928 wydała pamflet Di moderne frojen-bewejgung (Współczesny Ruch Kobiecy), gdzie osadziła i omówiła żydowski ruch kobiecy w międzynarodowym kontekście, poruszając znaczenie walki kobiet o równość polityczną, ekonomiczna i społeczną.

Jej pierwsza i druga alija

W wieku 55 lat prosto z londyńskiego kongresu syjonistycznego wyruszyła do Erec Israel. W Palestynie miała utworzyć oddziały Międzynarodowej Syjonistycznej Organizacji Kobiet (Women's International Zionist Organization, WIZO). Uczyła także w jerozolimskiej żeńskiej szkole żydowskie i arabskie dziewczęta hebrajskiego. I to tu była świadkiem pogromu w Jaffie (1-7 maja 1921), który zaczął się od starcia dwóch ugrupowań żydowskich idących w konkurencyjnych pochodach pierwszomajowych. Do ataku na Żydów ruszyli uzbrojeni w noże i pałki nie tylko miejscowi Arabowie. Brytyjczycy, którzy winni zapewnić porządek, nie zapanowali nad tłumem. Arabowie, pisała we Wspomnieniach, zaatakowali nie tylko manifestujących w dniu święta pracy, ale biegali od domu do domu, od ulicy do ulicy, szukając swoich ofiar.

"W tygodniu Pesach, na krótko przed wybuchem pogromu, poszłam do Rehovot. Po drodze spotkałam arabskich mężczyzn i kobiety, i nigdy nie przyszło mi do głowy, że cała ludność, nawet kobiety, przygotowują się do ataku” (P. Rakovsky, My Life as a Radical Jewish Woman, 2002, s.142 (PW)).

W Palestynie tak jak w Europie zabijano Żydów, a przecież, miało to być miejsce gdzie Żyd będzie bezpieczny.

”’Rozpoczęło się powszechne polowanie na Żydów’. Żydzi byli napadani – niektórzy śmiertelnie – w swoich domach i sklepach, a potem kobiety, dzieci, a nawet starcy przychodzili plądrować”(O. Kessler, 1921 Jaffa riots 100 years on: Mandatory Palestine’s 1st ‘mass casualty’ attack, w: The Times of Israel (PW)).

Wróciła do Warszawy, gdzie zajmowała się tłumaczeniami, a także pomagała z formalnościami związanymi z emigracją w Jidisze Frojen Organizacje oraz w Biurze Emigracyjnym Agencji Żydowskiej.

Jej druga alija przypadła na 1935, a wynikała z przekonania, jakie dzieliła z twórcą Legionu Żydowskiego Ze’ewą Żabotyńskim (1880-1940), z którym spotkała się w trakcie swojego pobytu w Rumunii, że Europę zalewa fala faszyzmu stanowiąca śmiertelne zagrożenie dla Żydów. (Swoją koncepcję ewakuacji Żydów z Polski i Europy Wschodniej do Palestyny przedstawił Żabotyński w krakowskim Czasie 8 października 1936). Powróciwszy do Erec Israel Rakowska zajmowała się przekładami z hebrajskiego na jidysz w Centrum Syjonistycznym. Działała w ruchach kobiecych i syjonistycznych. Dodać jednak należy, że jej początki jako siedemdziesięcioletniej już emigrantki były trudne.

Bojowniczka

Przyszło Rakowskiej stawać wobec wielu nieszczęść: przedwczesna śmierć ojca, samobójcza śmierć młodszej siostry oraz brata i bratowej - aktywnych anarchistów, śmierć drugiego męża i ukochanej córki, która zmarła krótko po porodzie kolejnego dziecka. Jej syn związał się z ruchem rewolucyjnym. W 1918 w ramach wymiany jeńców wyjechał do Związku Radzieckiego. Rakowska odwiedziła go w 1928 i była to jej jedyna wizyta. Tłumaczenie biografii Lwa Trockiego, której się podjęła, zamknęła przed nią bramy komunistycznego “raju” na zawsze.

W 1945 w Der Shpigl opublikowano poświęcony jej szkic, w którym opisywano jej działalność syjonistyczną i feministyczną. Zmarła w 1955 ostatnie lata spędziwszy w domu córki. W dzienniku Davar 15 maja 1955 (ramię Partii Pracy) w hołdzie dla tej niezwykłej kobiety ukazała się na pierwszej stronie jej fotografia. Wspomnienie o Rakowskiej skreślił także poeta Jakub Glatsztejn w Zikhroynes̀ fun a Yidisher revolutsionerin. Rakowsky Puah 1865-1955 (Memoirs of a Jewish Revolutionary).

Bibliografia

Strony internetowe:

• Jewish Virtual Library. "Puah Rakovsky." A Project of Aice. Dostęp 6 listopada 2023. https://www.jewishvirtuallibrary.org/rakovsky-puah.
• Paula E. Hyman. "Discovering Puah Rakovsky." Nashim 7 (2004): 97-115. https://www.academia.edu/44603173/Paula_E_Hyman_Discovering_Puah_Rakovsky_Nashim_vol_7_Spring_2004_97_115. Dostęp 6 listopada 2023.
• Paula E. Hyman. "Puah Rakovsky." Jewish Women's Archive. Dostęp 6 listopada 2023. https://jwa.org/encyclopedia/article/rakovsky-puah.
• Joanna Lisek. "Pua Rakowska i jej walka o prawa kobiet." Kwartalnik historii Żydów 3 (2009): 290-300. https://www.academia.edu/37837330/Pua_Rakowska_i_jej_walka_o_prawa_kobiet?email_work_card=view-paper. Dostęp 6 listopada 2023.
• Pua Rakowska. "Czy można połączyć pracę społeczną z obowiązkami rodzinnemi?" Ewa. Pismo tygodniowe 2 (1929). https://polona.pl/item-view/a735a087-15e2-473d-8c6b-0326d9705ea7?page=0. Dostęp 12 marca 2024.
• Oren Kessler. "1921 Jaffa riots 100 years on: Mandatory Palestine’s 1st ‘mass casualty’ attack." The Times of Israel. Dostęp 6 listopada 2023. https://www.timesofisrael.com/1921-jaffa-riots-100-years-on-mandatory-palestines-1st-mass-casualty-event/.
• Leo Pinsker. "Auto-Emancipation." Masada Youth Zionist Organization of America, 1939. https://archive.org/details/pinskerl1906autoemancipation. Dostęp 6 listopada 2023.
• Gershon Bacon. "Agudat Israel: Interwar Poland." Shalvi/Hyman Encyclopaedia of Jewish Women. Jewish Women's Archive. Dostęp 6 listopada 2023. https://jwa.org/encyclopedia/article/agudat-israel-interwar-poland.
• Salomea Lewice. "Co to jest 'W. I. Z.O'?" Ewa. Pismo tygodniowe 1, nr 20 (1928). https://polona.pl/item-view/734eae8c-41f0-42dd-a732-ed95e745e9b3?page=0. Dostęp 6 listopada 2023.
• Książki: 
• Rakovsky, Puah. My Life as a Radical Jewish Woman. Memories of a Zionist Feminist in Poland. Edited and with an introduction by Paula E. Hyman and Deborah Dash Moore, translated by Barbara Harshav and Paula E. Hyman. Bloomington: Indiana University Press, 2002.
• Rakowska, Pua. Di yidishe froy. Warszawa: Bnos Tsiyon, 1918.
• Rakowska, Pua. Di moderne frojen-bewejgung. Warszawa: Farlag Jidiszer Frojen-Farband, 1928.
• Hyman, Paula E. "Discovering Puah Rakovsky." Autobiography and Memoir 7 (2004): 97–115.
• Lisek, Joanna. "Pua Rakowska i jej walka o prawa kobiet." Kwartalnik Historii Żydów 3 (231) (2009): 290-299.
• Kalai, David. "The Anniversary of a Woman Rebel." The Pioneer Woman 117 (1946): 2–4.
• Czerwonogóra, Katarzyna. "Syjonistyczny ruch kobiet w Europie na przełomie XIX i XX wieku." Studia Judaica 2 (36) (2015): 271-291.
• Mickute, Jolanta. Modern, Jewish, and Female: The Politics of Culture, Ethnicity, and Sexuality in Interwar Poland 1918–1939. Bloomington, 2011.
• Mendelsohn, Ezra. Zionism in Poland: The Formative Years, 1915–1926. New Haven, 1981.
• Izraeli, Daphna N. "The Zionist Women’s Movement in Palestine, 1911–1927: A Sociological Analysis." Signs 7 (1981): 87–114.
• Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon. Red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski. Warszawa, 2001.
• Stampfer, Shaul. Families, Rabbis and Education. Traditional Jewish Society in Nineteenth-Century Eastern Europe. Oxford – Portland, 2010.
• Adler, Eliyana R. In Her Hands: The Education of Jewish Girls in Tsarist Russia. Detroit, 2011.
• Herzl, Theodor. Altneuland: Old-New Land. Translated by Paula Arnold. Haifa, 1960.
• Segev, Tom. One Palestine, Complete Jews and Arabs Under the British Mandate. Translated by Kaim Watzman. New York: Henry Holt LCC, 1999.
• Stoller-Lis, Sachlav. "Mothers Birth the Nation: The Social Construction of Zionist Motherhood in Wartime in Israeli Parents’ Manuals." Nashim 6 (2003): 104–118.

 Patrycja Walter – Studiowała filozofię i politologię na UAM i w Collegium Civitas. Od wielu lat mieszka w Holandii. Zajmuje się głównie problematyką kobiecą.