W ostatnich tygodniach i miesiącach próbowałem na tych stronach krytykować arabską kulturę polityczną, która nieustannie powiela wartości patriarchatu, mity, teorie spiskowe, sekciarstwo, autokrację i polityczny/kulturowy dyskurs, który zaprzecza sprawczości człowieka i toleruje trwanie starego porządku.
Proszę zauważyć w tym opisie świata arabskiego znaczenie zaprzeczania sprawczości człowieka, do czego regularnie stosują się zachodni liberałowie, traktując Arabów i muzułmanów jak siły natury, które nie mają sprawczości moralnej: Szaron odwiedza Wzgórze Świątynne, oczywiście oni zaczynają intifadę; powiedz, że islam jest z natury pełen przemocy, oczywiście on w odpowiedzi zaczynają zamieszki. Jest naszą winą, że ich prowokujemy, nie ich, że nie mają żadnej samokontroli. Tysiące muzułmańskich obywateli demokracji zachodnich dołączyły do barbarzyńskich armii dżihadu? To jest winą zachodniego rasizmu i islamofobii.
Oczywiście Melhem krytykuje jedynie przyjęcie przez ludzi Zachodu logiki bardzo arabskiego świata: jeśli atrakcyjne kobiety powodują, że naładowani testosteronem mężczyźni podniecają się, to zakryj kobiety; nie mówi mężczyznom, że mają nauczyć się samokontroli. Tytuły w gazetach systematycznie pisane według tej zasady nieprzypisywania sprawczości Arabom, szczególnie w opisywaniu konfliktu Izraela z jego sąsiadami: kamienie sypią się na Izraelczyków; Izraelczycy strzelają do Palestyńczyków.
Artykuł, w którym napisałem, że chore ciało polityki arabskiej stworzyło raka ISIS i kolejny artykuł, jaki opublikowałem w Politico Magazine wywołały olbrzymią reakcję i spowodowały debaty na Twitterze i w blogosferze.
W przeważającej mierze reakcje były pozytywne, mimo że moja analiza rzeczywistości arabskiej była ponura, a moja prognoza na najbliższą przyszłość negatywna. Niemniej te artykuły nie były namawianiem do rozpaczy; są one cris de coeur do Arabów, szczególnie do intelektualistów, działaczy i opiniotwórców, by pierwsi uznali, że są głównie odpowiedzialni za swoją tragiczną sytuację, że muszą przyznać istnienie własnych problemów zanim zaczną polegać na swojej sprawczości ludzkiej, by podjąć bolesne decyzje, niezbędne, by wyjść z tej dramatycznej sytuacji.
Tutaj mamy dylemat dla tych, którzy wstrząsają się na samą myśl, że przedstawienie innej kultury w negatywnym świetle jest “rasistowskie: czy że ten wyraz poczucia odpowiedzialności jest rodzajem zachodniego imperializmu kulturowego? Z pewnością ci Arabowie, którzy nie lubią być krytykowani, szczególnie publicznie, zobaczą to w ten sposób – jako obrazę. Niemal z pewnością uważają, że ci z nas, którzy mówią takie rzeczy „sr… na nich”. Czy okazujemy im szacunek, kiedy zgadzamy się, że samokrytyka jest importem z Zachodu?
Na te artykuły należy patrzeć poprzez motto włoskiego filozofa marksisty, Antoniego Gramsciego: “Pesymizm ducha; optymizm woli”. Pesymizm ducha oznacza, że widzisz i analizujesz świat taki, jakim on jest, nie jakim chciałbyś, by był, ale żeby ten pesymizm nie był zabójczy, powinien być podbudowany optymizmem woli, stawaniem przed wyzwaniami i przezwyciężaniem przeciwności przez poleganie na sprawczości ludzkiej.
O, on jest wyraźnie zainfekowany zachodnią, imperialistyczną bezbożnością.
Dziedzictwo autokracji i strachu
Negatywne reakcje na te dwa kontrowersyjne artykuły wahały się od szalonego i rasistowskiego marginesu, który odmawia uznania olbrzymiego wkładu kulturalnego i cywilizacyjnego Arabów i muzułmanów, do infantylnej lewicy, która widzi samokrytykę Arabów jako samobiczowanie, bo nie oskarża USA lub Izraela o wszystkie arabskie problemy.
Masochizm zachodnich intelektualistów (opowiadanie się po ich stronie na dobre i na złe) produkuje użytecznych niewiernych, którzy umożliwiają rozkwitanie najmniej myślącym członkom kultury arabskiej. Mają prawo, by być obrażeni, ale nie krytykowani.
W moich artykułach powiedziałem, że żaden pojedynczy paradygmat nie może wyjaśnić dezintegracji państwa, fragmentacji społecznej i wojen domowych szalejących w wielu społeczeństwach arabskich, ani nie może zredukować klęski różnych ideologii politycznych, które dominowały w świecie arabskim w zeszłym stuleciu, do jednego modelu lub jednej wszechogarniającej teorii, by wyjaśnić złożone problemy, których nie da się zredukować do jednego, schludnego wyjaśnienia.
Jeden z powodów, dla których warto rozważyć tutaj dynamikę „honoru-hańby”: wielości i różnorodności zaburzeń w kulturze arabskiej w świecie współczesnym nie da się sprowadzić do prostej formułki, ale obracają się one zawsze wokół tego samego zestawu niepokojów, które wyrażają się na wiele rozmaitych sposobów, a mianowicie do dojmującego niepokoju o to, jak sprawy „wyglądają” w oczach „grupy honoru”. W całym kalejdoskopie „grup honoru”, które napędzają zachowania w tysiącleciu globalności, wiele jest sposobów, na jakie może zachowywać się ktoś powodowany przez kompleks „honoru-hańby”. Główny wyznacznik: niezależnie od tego, jaką grupę starają się zadowolić, nie będą zachowywać się w sposób, który spowoduje, że mogą wyglądać głupio lub słabo w oczach tych grup honoru, których się boją.
Książka Lee Smitha The Strong Horse pokazuje, jak prosta dynamika honoru-hańby produkuje tę tendencję w odniesieniu do dyktatur wojskowych, sposobu, w jaki zewnętrzna siła i gotowość do jej bezlitosnego używania odgrywa dominującą rolę w zdobywaniu lojalności wobec przywódców, a więc w ich sukcesie. Ta sama dynamika miała miejsce w średniowiecznej Europie: wojownicza arystokracja przysięgała lojalność temu watażce, który potrafił zgarniać najwięcej łupów i najhojniej je rozdzielać.
Społeczeństwami o większości arabskiej, przeżywającymi obecnie gwałtowne konwulsje lub bolesne „przekształcenia” są: Syria, Irak, Libia, Jemen, Egipt, Bahrajn i Liban. Osiągnęły one dno z wielu powodów, od represyjnej autokracji, sojuszy między drapieżnymi elitami politycznymi, skorumpowanymi klasami gospodarczymi i monopolami ekonomicznymi, reakcyjnymi interpretacjami islamu, co odzwierciedla się w wizji i praktykach szowinistycznych lub hipernacjonalistycznych ruchów islamistycznych i, tak, w dziedzictwie kulturowym, zakorzenionym w konserwatyzmie religijnym, który produkuje wartości ignorancji, fatalizmu, zależności i strachu przed władzą.
Niektóre kraje arabskie, nawet dziesięciolecia po uzyskaniu niepodległości, nadal mają wielkie problemy ze swoją tożsamością, szczególnie heterogeniczne kraje, takie jak Irak i Algieria. Nawet najbardziej homogeniczny Egipt miał wielkie problemy z kwestiami tożsamości i nastawienia kulturowego i politycznego, szczególnie za krótkich rządów Bractwa Muzułmańskiego. Te czynniki kulturowe są na ogół, choć nie zawsze uwzględniane przez politologów i historyków.
Według doniesień, Anwar Sadat, zapytany o nacjonalizm arabski, odpowiedział, że jest tylko jeden naród arabski, a jest nim Egipt, reszta to plemiona z flagami. Według historyków kultury „Wiosna Arabska”, była czasem wiosennym nie dla demokracji ani nawet politycznego islamizmu, ale czasem wiosennym dla wojen plemiennych i dżihadu.
Oczywiście, zachodnie interwencje militarne, od brytyjsko-francusko-izraelskiego ataku na Egipt w 1956 r. przez osłabiające wojny arabsko-izraelskie, pierwszą wojnę w Zatoce w 1991 r., do katastrofalnej inwazji USA na Irak w 2003 r. znacznie przyczyniły się do obecnego impasu.
Arabowie i reszta
Arabowie jednak nie byli jedynymi ofiarami kolonializmu i z wyjątkiem Algierii, która zdobyła niepodległość od Francji po barbarzyńskiej wojnie, kolonializm w świecie arabskim nie był tak wyniszczający jak w Afryce. Egipt i Indie zostały skolonizowane przez to samo mocarstwo i zdobyły niepodległość po II wojnie światowej. Oba dręczone są demograficzną nadwagą. Przez większą jednak część niepodległego życia Egiptem rządził silny przywódca wojskowy, podczas gdy Indie zachowały rządy demokratyczne – naciągane czasami – także, kiedy ich armia zwyciężała w wojnach z Pakistanem i udało im się przetrwać trudne okresy przejściowe po zamordowaniu ich wybranych przywódców. Indie, mimo nierówności ekonomicznych i społecznych, tworzą naukę i wiedzę na uniwersytetach i w Bangalore, swojej stolicy technologii.
Nie ma takich uniwersytetów w Egipcie. W 1960 r. PKB na głowę w Korei Południowej i w Egipcie były niemal równe, 155 i 149 dolarów odpowiednio, a ich populacje były praktycznie identyczne, 25 milionów i 27 milionów. W roku 2012 przepaść była przerażająca. W Korei Południowej PKB na głowę doszło do 16 684 dolarów przy populacji 50 milionów. W porównaniu PKB Egiptu wzrosło tylko do 1976 dolarów, a populacja potroiła się do 82 milionów. Co zrobiono źle w Egipcie, a co zrobiono dobrze w Korei Południowej, jest opowieścią o dobrym i złym zarządzaniu.
David S. Landes, Wealth and Poverty of Nations [polski tytuł Bogactwo i nędza narodów, wyd. Muza SA], w kluczowych cytatach.
Korea Południowa zainwestowała mocno w edukację i w korporacje oraz zrewolucjonizowała wydajność przemysłową przez wzmocnienie pozycji kobiet i włączenie ich do siły roboczej. W odróżnieniu od tego Egipt nie poprawił jakości systemu edukacji i inwestował w przemysł niekonkurencyjny.
Nie wszyscy autokraci są tacy sami
Państwa arabskie miały aż nadmiar dyktatorów wojskowych, którzy narzucali władzę absolutną i dziesiątkowali swoje społeczeństwa oraz rujnowali gospodarkę także tych krajach, które mają znaczne zasoby ropy i gazu, jak Irak, Libia i Algiera. Rządzili w imię nacjonalizmu arabskiego i manipulowali autorytetami i symbolami religijnymi (Saddam Husajn był pod tym względem najbardziej skandalicznym winowajcą) wykorzystując równocześnie podziały sekciarskie, etniczne i plemienne.
Laboratoryjne warunki do badania kluczowych przeszkód kulturowych dla wprowadzenia demokracji, dominacja paranoicznego imperatywu: “rządź lub bądź rządzony”.
Inni, tacy ja Assadowie w Syrii i Ali Abdallah Saleh w Jemenie przyjęli te same sposoby. Wojskowi władcy i autokraci w Azji, tacy jak Park Chung-hee z Korei Południowej i Lee Kuan Yew z Singapuru, którym przypisuje się zasługę ustawienia swoich krajów na drodze do industrializacji i bogactwa, wyglądają bardzo dobrotliwie w porównaniu z despotami arabskimi, takimi jak Husajn, którego wojny i inwazje spowodowały śmierć co najmniej pół miliona ludzi, lub jak Assadowie, którzy są odpowiedzialni za śmierć ponad ćwierć miliona ludzi. Także straszliwe przestępstwa Augusto Pinocheta, dyktatora Chile, bledną w porównaniu z krwawymi czynami jego arabskich odpowiedników. Pinochet przynajmniej nie zniszczył gospodarki Chile i należy mu się jakaś zasługa za zamianę Chile w wielką siłę gospodarczą Ameryki Łacińskiej.
Jest jeden dobrotliwy autokrata arabski, którego dziedzictwo wyjaśnia częściowo, dlaczego Tunezja, ze wszystkich krajów, które przeszły przez powstania, jest na drodze do dobrych rządów. Prezydent Tunezji, Habib Bourguiba, zniósł poligamię i uchwalił serię praw i reform świeckich w 1956 r., dając kobietom prawo głosu i dostęp do wyższego wykształcenia, prawo do starania się o rozwód i dostęp do możliwości zatrudnienia. Współczesna Tunezja zachowała świecką tradycję i społeczność bardziej tolerancyjną niż jej sąsiedzi. Bourguiba skorzystał z dziedzictwa reform w Tunezji, które idą wstecz do rządów reformatora Chajr al-Din Pasza al-Tunisi w latach 1870. Tunezja była pionierem, kiedy stała się pierwszym krajem arabskim zabraniającym niewolnictwa w 1846 r., na rok przed Szwecją i na 17 lat przed Stanami Zjednoczonymi. To dziedzictwo sekularyzmu i wzmocnienia pozycji kobiet jest jedną z przyczyn, dla których zahamowano islamistów i nie pozwolono im na zmonopolizowanie władzy politycznej po obaleniu prezydenta Bina Alego.
Samokrytyka po porażkach i katastrofach
klucz wzrostu
Po klęsce 1967 r. Bejrut stał się centrum ożywionej dyskusji bez ograniczeń między intelektualistami arabskimi o znaczeniu i powodach niewyobrażalnej katastrofy, jaka spadła na świat arabski z rąk Izraela. Wielu uczonych z różnych kierunków politycznych i ideologicznych publikowało książki i artykuły i prowadziło otwarte i szczere dyskusje. Słynny poeta syryjski, Adonis, publikował swoje pionierskie pismo „Mawaqif”, które stało się miejscem rachunku sumienia, krytycznej introspekcji i analizy o czynnikach, założeniach, wartościach i praktykach, które doprowadziły do tej klęski.
Jedną z doniosłych książek była “Samokrytyka po porażce” (1968) znanego filozofa syryjskiego Sadika al-Azmy. Ta książka była kamieniem milowym we współczesnej historii intelektualnej Arabów i Azm nie oszczędzał żadnych tabu politycznych, kiedy dekonstruował wiele rażących wad arabskiego społeczeństwa, polityki i kultury.
Stało się jasne, że była to klęska nie tylko militarna, ale polityczna i kulturalna. Klęska była symptomatyczna dla niemożności reżimów arabskich stworzenia realnych, nowoczesnych, demokratycznych społeczności, wolnych od przestarzałych dogmatów politycznych i religijnych. Rok później Azm opublikował kolejny dewastujący tom „Krytyki myśli religijnej”, za który wsadzono go na krótko do więzienia. Książka zawierała bezlitosną krytykę reakcyjnej myśli religijnej i tego, jak państwa arabskie używają autorytetów religijnych, by manipulować swoją ludnością. Rządowi libańskiemu nie udała się próba oskarżenia Azmy o podżeganie sekciarstwa ani też zakazania książki.
W następnych latach z dewastującymi wojnami domowymi w Libanie, okupacjami syryjską i izraelską i z wzrostem sekciarstwa, Bejrut zaczął tracić liberalizm i otwartość. Po fatwie Chomeiniego przeciwko książce Salmana Rushdiego „Szatańskie wersety” Al-Azm opublikował kolejną krytyczną książkę zatytułowaną „Mentalność zakazu”. Tym razem jednak książka była sprzedawana w Bejrucie potajemnie.
Tam, gdzie samokrytyka jest przestępstwem, dominuje kultura plemienna, o wyniku zerowym, honoru-hańby.
Faustowski pakt
W okresie rozkwitu arabskiego nacjonalizmu wielu intelektualistów arabskich zawarło faustowski pakt z strażnikami władzy w swoim świecie. Zaakceptowali układ, że nie będą agitować na rzecz wolności i demokracji, do czasu aż nacjonaliści zakończą rzekomo historyczne bitwy z siłami reakcji arabskiej, uzurpacją Izraela i imperializmem Zachodu. Wszystkie te bitwy zostały przegrane, a wraz z nim nadzieja na wolność i demokrację.
Dzisiaj świat milionów Arabów rozpada się; całe społeczeństwa pożerają płomienie sekciarstwa, rozczłonkowanie struktur politycznych i ekonomicznych. Niezmordowany Sadik Al-Azm nadal działa, nieustannie drążąc i nieustannie dekonstruując. Jest teraz częścią niewielkiej mniejszości takich intelektualistów, którzy żyją i piszą przeważnie na Zachodzie. A jeśli arabscy intelektualiści i działacze nie zaangażują się w prowadzone bez ograniczeń debaty, podobne do tych, jakie widzieliśmy w Bejrucie po 1967 r., kiedy to całe ich dziedzictwo polityczne, kulturalne i religijne było krytycznie analizowane, Arabowie będą nadal błąkać się bez końca po pustkowiu politycznym, które sami stworzyli. Jeśli jednak teraz szukasz ożywionej dyskusji o tym, co dolega dzisiaj światu arabskiemu i jeśli szukasz liberalnego, otwartego miasta arabskiego, gdzie intelektualiści mogą zajmować się introspekcją, to szukasz na próżno.
Mój wkład do dyskusji: jedynym wyjściem dla Arabów jest przemyślenie na nowo stosunków z Żydami. W końcu to ci sami bezwzględni aktorzy polityczni, którzy nadzorowali również postawę świata arabskiego wobec Izraela, zastępują nienawiścią wszelki krytycyzm. Klucz do nowoczesności leży w odrzuceniu narzucającej sumę zerową swoistej teologii zastąpienia, która postrzega sukces sąsiada jak obelgę, jako pomniejszenie twojej roli. Pierwszy kraj arabsko-muzułmański, który zdecyduje się na współpracę z Żydami, zamiast szukać drogi do dominacji i ich podporządkowania, może również wyzwolić się z tych wszystkich straszliwie hamujących czynników.
The answer to Hisham Milhelm’s searing question on Arab cultural failure
Augean Stables, 21 września 2015
Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska
