Ernestine Louise Rose: „człowieczeństwo nie uznaje płci”

To był wielki błąd twierdzić, że Bóg stworzył człowieka na swój obraz. Człowiek, we wszystkich epokach, tworzył swojego Boga na swój własny obraz (...) to interesujący i dający się udowodnić fakt, że wszystkie dzieci są ateistami i gdyby religia nie była wpajana do ich umysłów, pozostałyby takimi. (Ibidem, s. 6, 16).

W swoim przemówieniu powracała też do tezy o uprzedmiotowieniu kobiet przez religię, którą obszerniej analizowała kilka lat wcześniej podczas Konwencji Biblijnej w Hartford (1853). Wówczas sugerowała, że jeśli kobiety pragną prawdziwej wolności powinny podeptać Biblię, która, podobnie jak inne święte księgi, przyczynia się do ich zniewolenia. To odważne oświadczenie sprawiło, że Rose znalazła się w konflikcie z konserwatywnymi działaczkami ruchu na rzecz praw kobiet i abolicjonizmu, które próbowały na nowo interpretować Świętą Księgę, aby wyprowadzić z niej zasady równości i wolności. Rose budowała swoje przekonania opierając się
na podstawowych prawach człowieka i prawie natury: wszyscy rodzimy się i umieramy równi.

Jej bezkompromisowa postawa sprowadziła na nią falę krytyki zarówno ze strony jej przeciwników, jak i sprzymierzeńców politycznych, którzy stygmatyzowali ją epitetem: niewierna. Z czasem do tych oskarżeń dołączyły wątki antysemickie. Jej żydowskie pochodzenie stało się celem ataków wolnomyślicieli, co odczuła wyjątkowo boleśnie. Najmocniejszy cios zadał Horace Seaver (1810-1889), dziennikarz zaprzyjaźnionego z nią The Boston Investigator. Jak przypominają Sandra J. Berkowitz i Amy C. Lewis w Debating anti-Semitism: Ernestine Rose vs. Horace Seaver in the Boston Investigator, 1863-1864  Seaver w serii artykułów zaatakował Żydów, opisując ich jako ludzi ograniczonych, zamkniętych, bigoteryjnych, nieprzystających do nowoczesnego, postępowego społeczeństwa amerykańskiego. Rose odpowiedziała na te zarzuty polemicznymi tekstami. Podobny ton przyjęła Lucy Stone (1818-1893) w liście z 1855 do Susan B. Anthony (1820-1906), odnosząc się do żydowskiego pochodzenia Rose jako jej głównego grzechu. Warto dodać, że sama Anthony nie podzielała antysemickich poglądów Stone i pozostawała w przyjaźni z Rose.

Buntowniczka

O życiu Ernestine Louise Rose z domu Potowskiej urodzonej 13 stycznia 1810 w Piotrkowie Trybunalskim, a zmarłej 4 sierpnia 1892 w Brighton, wiemy niewiele. Ta wychowywana w ortodoksyjnym żydowskim domu buntowniczka przez współczesnych sobie nazywana królową podium została w zasadzie zapomniana. Nad jej grobem sukcesor Roberta Owena G. J. Holyoake powiedział:

Z urodzenia była Polką, z pochodzenia Żydówką, z wykształcenia Niemką, z wyboru Amerykanką, z upodobania Angielką. (P. Doress-Worters, Mistress of Herself: Speeches and Letters of Ernestine L. Rose, Early Women’s Rights Leader, New York: Feminist Press, 2008, s. 357).

Susan Higginbotham w The Early Life and Family of Feminist Ernestine Rose: New Findings and an Old Secret przywołuje trzy prace, które przybliżają osobę Rose. Pierwszą z nich jest szkic Madame Rose autorstwa francuskiej feministki Jenny P. d’Héricourt z 1856. Wcześniej w 1855 ukazał się artykuł Ernestine L. Rose napisany przez Lemuela E. Barnarda. Trzecią pozycję stanowi rozdział poświęcony Ernestine w książce Heroines of Freethought Sary Underwood, wydanej w 1876. Powyższe etiudy biograficzne opowiadają historię Rose wychowywanej po śmierci matki, zgodnie z rygorystycznymi zasadami ortodoksyjnego judaizmu. Wbrew owym, dostrzegając potencjał jedynaczki, ojciec-rabin studiował z nią jednak Torę, ucząc świętego języka, loszn-kojdesz, obejmującego hebrajski biblijny oraz częściowo aramejski. Pomimo jego starań już kilkuletnia Rose: (…) dawała dowody buntowniczej krytyki wyznania, w które uczono ją wierzyć (…) (S. Underwood, Ernestine Rose w: Heroines of Freethought, C. P. Somerby, New York 1876 s. 260).

Wszelkie pytania i wątpliwości ojciec bagatelizował, stwierdzając: że zasady wiary są po to, by ich przestrzegać, lecz Ernestine zastanawiała się dlaczego zabrania się jej myśleć. Ów moment, stwierdziła później, sprawił, że została feministką. W pracy Rebels and Reformers: Biographies of Four Jewish Americans Uriah Phillips Ley, Ernestine L. Rose, Louis D. Brandeis, Lillian D. Wald,  Alberta Eiseman zauważa, że Rose przez całe swoje życie walczyła z przekonaniem, jakoby dziewczętom nie wypadało zadawać pytań i podważać istniejących norm.

Tymczasem ojciec, pragnąc przywrócić zbuntowaną córkę Bogu, bez jej wiedzy zaręczył ją z wybranym przez siebie kandydatem. Pomimo jej protestów narzeczony nie zgodził się odstąpić od umowy, co groziło jej utratą części spadku po matce. Zdeterminowana i nie widząc innej drogi, postanowiła zaskarżyć kontrakt w sądzie. Sama wyruszyła w długą podróż do Kalisza, stanęła przed sądem i wygrała. Być może to właśnie wtedy po raz pierwszy ujawnił się jej talent oratorski.

W drodze

Po powrocie zastała ojca z nową żoną - kobietą w swoim wieku. Czując się obco tak w domu jak i swojej społeczności, wyruszyła w świat. Jej pierwszym przystankiem był Berlin - miasto, które postrzegała jako intelektualne centrum oświecenia, symbol nowoczesności i nowatorskich idei. Jednak rzeczywistość okazała się bardziej złożona. Berlin przywitał ją biurokratycznymi ograniczeniami. Jako Żydówka była zobowiązana do przedstawienia pruskiego opiekuna. Zdeterminowana postanowiła walczyć o swoje prawa. Udała się na audiencję do samego króla Prus, Fryderyka Wilhelma III, aby sprzeciwić się niesprawiedliwym przepisom. To wówczas król miał zaproponować, by petentka przyjęła chrzest, na co Ernestine odpowiedziała, że: (…) nie po to schodziłam z drzewa judaizmu, by teraz wejść na gałąź chrześcijaństwa (P. Doress-Worters, op.cit., s.5).

Otrzymawszy zezwolenie na pobyt, utrzymywała się dzięki sprzedanemu patentowi formuły odświeżacza powietrza. Ów wynalazek umożliwił jej także dalsze kształcenie się i podróże po Prusach, jak i wyjazdy do Belgii, Holandii, Francji i na Wyspy Brytyjskie.

Z owenizmem do Ameryki

Anglia, w której początkowo nie znając języka, uczyła hebrajskiego i niemieckiego, dała jej “głos”. Otóż przedsiębiorca, twórca ruchu spółdzielczego, Robert Owen (1771-1858) dostrzegł jej inteligencję, siłę charakteru i wysłał na mównicę, jak zauważa Bonnie S. Anderson w The Rabbi’s Atheist Daughter. Ruchowi owenowskiemu zawdzięczała Ernestine życie społeczne i polityczne, a także rodzinne. W 1836 wzięła ślub cywilny z owenistą Williamem Rose’em. W tymże roku małżonkowie wyjechali do Stanów Zjednoczonych z misją utworzenia komuny. Ich plany nie powiodły się, a Ernestine i William osiedlili się w Nowym Jorku. Rose szybko wbiła się w rytm życia społecznej aktywistki. Podróżowała, wygłaszając odczyty podążając śladami feministki, wolnomyślicielki, abolicjonistki Frances (Fanny) Wright (1795-1852), która jako jedna z pierwszych przyciągała na swoje wykłady zarówno kobiety, jak i mężczyzn. Poruszała tematy abolicjonizmu, równouprawnienia kobiet, tolerancji religijnej i edukacji. Współpracowała między innymi z Elizabeth Cady Stanton (1815-1902) i Susan Anthony (1820-1906) inicjatorkami i założycielkami National Woman Suffrage Association (1869).

Married Women’s Property Act, 1848

Kiedy zimą 1836 w legislaturze stanu Nowy Jork sędzia Thomas Hertell złożył projekt gwarancji własności dla zamężnych kobiet i polepszenia ich praw obywatelskich, Paulina Wright Davis (1813-1876) rozpowszechniała petycję wspierającą projekt, a Rose wydeptała ścieżki na Manhattanie zbierając pod nią podpisy. W swoich publicznych wystąpieniach, przypominała, że mężatka staje się niewidoczna, nie ma prawa do swojej osoby, pracy, talentu. Ówczesna doktryna prawna stanowiła, że mąż i żona w zgodzie z literą prawa stają się jedną osobą i tą osobą jest mąż. W obliczu prawa mężatka zrównywana jest z dzieckiem lub idiotą. Wreszcie po śmierci męża dziedziczy tylko do 1/3 majątku.

Kobieta w tamtym czasie nie wiedziała, że ma jakiekolwiek prawa poza tymi, które mężczyzna w swojej hojności jej przyznawał; oboje nauczyli się czegoś od tamtego czasu, czego nigdy nie zapomną. Kontynuowałam wysyłanie petycji z coraz większą liczbą podpisów aż do lat 1848 i 1849, kiedy to ustawodawca uchwalił prawo, które przyznało kobiecie uprawnienia do zatrzymania tego, co do niej należało. Ale jak tylko stało się to legalne, wszystkie kobiety powiedziały: "Och! to jest słuszne! Zawsze powinnyśmy były to mieć”.(The Project Gutenberg eBook of History of Woman Suffrage, Volume I, E. Rose, listdo Susan Anthony z 9 stycznia 1877).

Ponadto Ernestine przyczyniła się również do zmian legislacyjnych w stanie Nowy Jork w 1854, które zrównywało prawa rodzicielskie kobiet z prawami mężczyzn, a także walczyła o prawo do rozwodu dla kobiet. Małżeństwo traktowała bowiem jako instytucją partnerską.

Prawa Kobiet to Prawa Człowieka

Nie dawajcie takiej nieograniczonej władzy w ręce mężów. Pamiętajcie, że wszyscy mężczyźni byliby tyranami, gdyby mogli. Jeśli szczególna troska i uwaga nie zostaną poświęcone kobietom, jesteśmy zdecydowane wzniecić rebelię i nie będziemy czuły się zobowiązane przestrzegać żadnych praw, w których nie mamy głosu ani reprezentacji. (Abigail Adams to John Adams, 31 March 1776).

Tak ostrzegała męża Abigail Adams w liście z 31 marca 1776. Przytoczony fragment odzwierciedla również ówczesne postulaty dotyczące praw kobiet w Stanach Zjednoczonych. Czy Ojcowie Założyciele mieliby zapomnieć o kobietach? Ernestine Rose nie ograniczała się do próśb, zwracając się do kobiet, wskazywała że wolność nie przychodzi z powietrza. Wolność trzeba wywalczyć i wypracować, jest zawsze okupiona wysiłkiem. Kto kocha wolność musi na nią zapracować. Ignorancja zniewala, a wiedza czyni człowieka wolnym. Przesądy utrzymują kobietę w zależności.

Podobnie jak w słynnym eseju Professions for Women Virginia Woolf (1982-1941), pisze Carol A. Kolmerten, Rose odmawiała przypisywania kobiecie anielskich cech opiekunki domowego ogniska, dobrej, a przy tym naiwnej i głupiej lalki bez ambicji. Wyedukowana kobieta, wskazywała Ernestine, nie odda swojej wolności i niezależności. Będzie wiedziała kim jest i czego pragnie. Nie zniewoli też siebie w zamian za opiekę w małżeństwie. Brak porządnego wykształcenia z kolei sprawia, że kobieta pozbawiona jest możliwości dokonywania wyborów, bo nie wie, że można żyć inaczej, a jej istnienie ograniczone jest do kuchni, do bycia szwaczką lub w najlepszym razie nauczycielką.

National Woman Suffrage Association, 1869

Ogólnokrajowa konwencja kobiet wyrosła z lokalnych spotkań i paneli, gdzie swoje przemówienia wygłaszały rzeczniczki praw kobiet. W maju 1844 Ernestine wystąpiła z prelekcją, pt.: A Word to My Sisters na konwencji w Bostonie, w której m. in. zwracała uwagę na fakt, że duchowni i urzędnicy kościelni nie uznają praw kobiet. Na konwencji w Worcester w 1851 ponownie wskazywała:

Ludzkość nie uznaje płci — umysł nie uznaje płci — życie i śmierć, przyjemność i ból, szczęście i nieszczęście nie uznają płci. (...) A jednak ona nie jest uznawana za równą jemu! W prawach kraju nie ma żadnych praw, w rządzie nie ma głosu. I pomimo innej zasady, uznanej w tej Republice, a mianowicie „opodatkowanie bez reprezentacji jest tyranią”, ona jest opodatkowana bez przedstawicielstwa. (E. Rose, Speech at the National Woman's Rights Convention - Oct. 15, 1851).

Odwołując się do hasła podatki bez reprezentacji, nawiązywała do drogi, którą przeszli brytyjscy osadnicy buntując się przeciw brakowi reprezentacji w brytyjskim parlamencie. Argumentowała, że skoro kobieta płaci podatki, powinna mieć prawo wyboru swoich przedstawicieli. Innymi słowy, jeśli kobieta podlega rządom, powinna mieć wpływ na tworzenie prawa. Równe prawa dla kobiet i mężczyzn uważała za naturalny wynik zasad republiki, przywołując Deklarację Niepodległości, która głosi, że wszyscy ludzie są równi, skoro tak, dlaczego kobiety miałyby być z tego wyłączone? Na Narodowej Konwencji Praw Kobiet w Syracuse (Nowy Jork) w 1852 po raz kolejny podkreślała uniwersalny charakter walki o prawa kobiet. W końcu, jak zaznaczała, sama była:

(...) córką biednej, zdruzgotanej Polski i ciemiężonego, prześladowanego narodu zwanego Żydami, 'dziecko Izraela' błaga o równe prawa dla swojej płci. (...) Kobieta jest niewolnicą, od kołyski aż po grób. (E. Rose, Speech at the Third National Woman’s Rights Convention: A Child of Israel)

I dalej dodawała, kobieta traktowana jest jak własność i przekazywana z ręki do ręki, jak dodatek, który nie istnieje dla siebie. Wreszcie w trakcie konwencji z 1853 w Cleveland (Ohio) w wystąpieniu, pt.: The Double Standard of Sexual Morality, odnosiła się do hipokryzji, która zezwala na nierówność w traktowaniu mężczyzn i kobiet. Mówiła, że kobiety nie walczą z mężczyznami, lecz ze złymi zasadami. Złe prawo tworzy złe sytuacje, wspiera ignorancję.

O jej pozycji wśród zaangażowanych na rzecz praw kobiet, pomimo obiekcji związanych z jej ateizmem, świadczy jej wybór w 1854 na przewodniczącą Narodowego Konwentu Praw Kobiet w Filadelfii. Dodajmy, że wyraźnie po stronie Rose opowiedziała się Susan B. Anthony mówiąc że religia i jej brak powinny mieć taką samą przestrzeń na mównicy. Wreszcie w 1869 Rose dołączyła do Anthony i Stanton, by pracować na rzecz utworzenia: National Woman Suffrage Association.

Thomas Paine - wolnomyśliciele

Ernestine wraz z mężem regularnie uczestniczyła w corocznych nowojorskich kolacjach upamiętniających Thomasa Paine’a. Aktywnie angażowała się w ich organizację, wygłaszała toasty i jako pierwsza kobieta miała zaszczyt przemawiania podczas tych wydarzeń. W swoich wystąpieniach poruszała tematy takie jak edukacja, prawa kobiet, prawa człowieka oraz konieczność zniesienia niewolnictwa. Jej odczyty publikował The Boston Investigator. Podczas kolacji w 1848 wyjaśniała związek idei abolicjonizmu i praw kobiet z ideą wolnomyślicielstwa, odwołując się przy tym do retoryki Sarah Grimké (1792-1873), a rok później analizowała wpływ Wiosny Ludów na postrzeganie praw człowiek. W 1850 twierdziła, że nadejdzie czas, gdy niewolnictwo i przemoc zostaną zastąpione wolnością bez względu na płeć, pochodzenie, majątek, narodowość czy rasę. W 1853 została wybrana na przewodniczącą obchodów urodzin Paine’a. W 1855 w przemówieniu zatytułowanym przekornie Rights of Woman przekonywała, że Rights of Man (tytuł działa Paine’a), czyli prawa człowieka są niekompletne bez uwzględnienia praw kobiet. Natomiast w 1859 przypominała zebranym o znaczeniu rozdziału państwa od kościoła. Zaś w 1861 - w roku, w którym rozgorzała wojna secesyjna - odniosła się do wolności i niewoli w kontekście zniesienia niewolnictwa. Nie może Północ stosować półśrodków, a rozejm nie jest zwycięstwem, twierdziła, ustępując Południu Północ niszczy się sama.

Zniesienie niewolnictwa

Wspierając walkę o zniesienie niewolnictwa Rose wykorzystywała argumentację sekularną, co wyróżniało ją na tle wielu koleżanek. Jej racjonalne podejście opierało się na przekonaniach o równości wszystkich ludzi i fundamentalnych prawach człowieka. Nawiązała bliską współpracę z prominentnymi działaczami ruchu abolicjonistycznego, takimi jak William Lloyd Garrison (1805-1879) i Frederick Douglass (1818-1895). Wspólnie z nimi podróżowała po Stanach Zjednoczonych, organizując odczyty oraz spotkania. Podczas mowy wygłoszonej z okazji rocznicy zniesienia niewolnictwa na Karaibach (Flushing New York, 1853) podkreśliła znaczenie współpracy kobiet i mężczyzn w dążeniu do sukcesu. Jej wystąpienie zostało opublikowane w The National Anti-Slavery Standard (1853) oraz w gazecie Garrisona The Liberator (1853). W 1855 podczas Konwencji Antyniewolniczej w Nowej Anglii, wygłosiła mowę zatytułowaną All Free or All Slave (The Liberator, 1855). W swoim wystąpieniu ponownie wracała do argumentacji, że ból, przyjemność, życie i śmierć nie są związane z płcią, rasą ani religią. Wszyscy rodzimy się i umieramy w ten sam sposób, a niewolnictwo niszczy nasze człowieczeństwo. Jednocześnie Rose uważała, że jest głęboko niesprawiedliwe, by czarnoskórzy mężczyźni otrzymali prawo głosu przed kobietami, a 14. poprawka do Konstytucji z 1866 przyznawała prawo głosu wszystkim mężczyznom, pomijając kobiety. Rose głośno protestowała przeciwko temu rozwiązaniu.

Powrót do Anglii

W 1856 państwo Rose postanowili udać się w podróż do Europy, gdzie odwiedzili uzdrowiska, aby leczyć Ernestine z reumatyzmu, z którym borykała się od lat. W 1869 przyjęli amerykańskie obywatelstwo, lecz również na stałe powrócili na Wyspy.

W Anglii Rose pozostała wierna swojemu hasłu, by zawsze walczyć o prawa kobiet. Po nagłej śmierci męża wycofała się jednak z życia publicznego i zamknęła się w ich londyńskim mieszkaniu, odwiedzana jedynie przez najbliższych. Ograniczyła swoją aktywność do minimum, a pod koniec życia mawiała: I have lived.

Analizując opracowania dotyczące początków ruchu kobiecego w Stanach Zjednoczonych, można zauważyć, że w latach 50. XIX wieku Rose była jedną z najbardziej rozpoznawalnych kobiet w Ameryce. Jej mowy inspirowały do działania.

Bibliografia

Książki

1. Anderson, Bonnie S. “The Rabbi’s Atheist Daughter: Ernestine Rose, International Feminist Pioneer”, New York: Oxford University Press, 2017.
2. Doress-Worters, Paula, ed. “Mistress of Herself: Speeches and Letters of Ernestine L. Rose, Early Women’s Rights Leader”, New York: Feminist Press, 2008.
3. Eiseman, Alberta. “Rebels and Reformers: Biographies of Four Jewish Americans: Uriah Phillips Ley, Ernestine L. Rose, Louis D. Brandeis, Lillian D. Wald”, New York: Zenith Books, 1976.
4. Kolmerten, Carol A. “The American Life of Ernestine L. Rose”, Syracuse, NY: Syracuse University Press, 1999.
5. Suhl, Yuri. “Ernestine L. Rose: Women’s Rights Pioneer”. 2nd ed. New York: Biblio Press, 1990.
6. Suhl, Yuri. “Ernestine Rose and the Battle for Human Rights”. New York: Reynal & Company, 1959.
7. Underwood, Sara A. “Heroines of Freethought”. New York: C. P. Somerby, 1876. https://archive.org/details/cu31924031228699.
8. Anderson, Bonnie S. “Ernestine Rose January 13, 1810–August 4, 1892.”, “Jewish Women's Archive". https://jwa.org/encyclopedia/article/rose-ernestine.
9. Berkowitz, Sandra J., and Amy C. Lewis. “Debating Anti-Semitism: Ernestine Rose vs. Horace Seaver in the Boston Investigator, 1863-1864.”, “Communication Quarterly”, Vol. 46, Iss. 4 (Fall 1998): 457-471.
10. Cleary, Catherine B. “Married Women’s Property Rights in Wisconsin, 1846–1872.” “The Wisconsin Magazine of History”, 70/2 (Winter 1994–1995): 112.
11. Derengowski, Piotr. “Ernestyna Potowska-Rose i Maria Zakrzewska – nieznane liderki ruchu na rzecz praw kobiet.”, “Studia Historica Gedanensia”, Tom XIV (2023). https://orcid.org/0000-0002-4414-0545.
12. Doress-Worters, Paula. “Madame Rose: A Life of Ernestine L. Rose as Told to Jenny P. Hénricourt.” “Journal of Women’s History”, 15/1 (Spring 2003): 183.
13. “Ernestine Potowska Rose and the Married Woman’s Property Laws.”, “Polish American Studies”, LVIII/2 (Autumn 2001): 33–34.
14. Higginbotham, Susan. “The Early Life and Family of Feminist Ernestine Rose: New Findings and an Old Secret.” “The Journal of Genealogy and Family History”, Vol. 7, No. 1.
15. Rose, Ernestine L. “An Address on Woman's Rights: Delivered Before the People's Sunday Meeting, in Cochituate Hall, on Sunday Afternoon, October 19, 1851”, Boston: J.P. Mendum, 1851. https://www.loc.gov/resource/rbnawsa.n8616/?sp=1.
16. Rose, Ernestine L. “A Defence of Atheism: Being a Lecture Delivered in Mercantile Hall, Boston, April 10, 1861 by Mrs. Ernestine L. Rose.”, Boston: J.P. Mendum, 1881. https://archive.org/details/ct92_20190925/mode/2up.
17. Rose, Ernestine L. “Review of Horace Mann's Two Lectures: delivered in New York, February 17th and 29th, 1852.”, https://www.loc.gov/resource/rbnawsa.n8318/?st=pdf&;pdfPage=1.
18. Rose, Ernestine L. “Speech at the Anniversary of West Indian Emancipation”, 4 August 1853, The Liberator, August 19, 1853 Ernestine Rose, Speech at the Anniversary of West Indian Emancipation, 4 August 1853, The Liberator, August 19, 1853.
19. Rose, Ernestine L. “Speech at the National Woman's Rights Convention, October 15, 1851.”, Worcester, Massachusetts. https://awpc.cattcenter.iastate.edu/2017/03/21/speech-at-the-national-womans-rights-convention-oct-15-1851.
20. Rose, Ernestine L. “Speech at the Third National Woman’s Rights Convention: A Child of Israel”, (8, Sept 1852, Syracuse, New York w Doress-Worters, Paula, ed. “Mistress of Herself: Speeches and Letters of Ernestine L. Rose, Early Women’s Rights Leader”, New York: Feminist Press, 2008.
21. Abigail Adams to John Adams, 31 March 1776, https://founders.archives.gov/documents/Adams/04-01-02-0241.
22. “Ernestine L. Rose, October 15, 1851— Worcester, Massachusetts, National Woman's Rights Convention.”, https://awpc.cattcenter.iastate.edu/2017/03/21/speech-at-the-national-womans-rights-convention-oct-15-1851.
23. “History of American Women > Civil War Women > Ernestine Rose, Abolitionist and Women’s Rights Activist.”, https://www.womenhistoryblog.com/2012/01/ernestine-rose.html.
24. “Jewish Virtual Library > Ernestine Louise Rose (1810-1892).”, https://www.jewishvirtuallibrary.org/ernestine-louise-rose.
25. “National American Woman Suffrage Association Records: Subject File, 1851–1953; Rose, Ernestine L.” https://www.loc.gov/resource/mss34132.mss34132-052_00624_00643/?sp=8&;st=text.
26. “The Proceedings of the Woman's Rights Convention, held at Worcester, October 15th and 16th, 1851.”, https://www.loc.gov/resource/rbnawsa.n8287/?sp=1&;st=pdf&pdfPage=37.
27. “The Project Gutenberg eBook of History of Woman Suffrage”, https://www.gutenberg.org/cache/epub/28020/pg28020-images.html
28. Zandy, Janet, “Lilith: Our True Legacy: Radical Jewish Women in America.”, https://lilith.org/articles/our-true-legacy-radical-jewish-women-in-america.

*Patrycja Walter – Studiowała filozofię i politologię na UAM i w Collegium Civitas. Od wielu lat mieszka w Holandii. Zajmuje się głównie problematyką kobiecą.

Patrz również:

Ateistka, feministka i abolicjonistka z kraju Kościuszki