Tyrania ekspertów

Jak pisze Easterly, to właśnie zdarzyło się w okręgu Mubende w Ugandzie. Zdaniem Easterly’ego jest to przykład działania źle przygotowanej i źle realizowanej pomocy w rozwoju. Jest zbyt „nakazowa”, zbyt  skumplowana z despotami, zbyt technokratyczna i zbyt obojętna na wolność polityczną i ekonomiczną lokalnej ludności. Kieruje nią tyrania ekspertów.

Ta książka nie jest atakiem na pomoc bogatych dla biednych. Jest atakiem na bezmyślną filozofię, która kieruje tak wiele tej pomocy od biednych podatników w bogatych krajach do bogatych przywódców biednych krajów za pośrednictwem ludzi z zewnątrz z rzekomą ekspertyzą. Easterly jest znanym ekonomistą i twierdzi, że w ekonomii rozwoju jest inny sposób, droga, którą nikt nie poszedł, oparta na wyzwoleniu i zachęcaniu spontanicznego rozwoju poprzez wymianę. Większość ekonomistów rozwoju nie wie nawet, że idą drogą technokratyczną, drogą planowania, podobnie jak większość ryb nie wie, że pływa w morzu.

Easterly wywodzi historię tego błędu od pierwszej połowy XX wieku, kiedy na wpół kolonialne mocarstwa zachodnie w Chinach w celu ochrony swoich interesów używały olbrzymich datków charytatywnych do wspierania autokratycznego reżimu najpierw Sun Jat-sena, a potem Czang Kai-szeka, którzy otrzymali informację, że rozwój jest kartą nadającą się do rozgrywania przy uzasadnianiu despotyzmu. 

W latach 1930. Brytyjczycy musieli wysilać się, żeby znaleźć nowe wymówki dla swoich kolonii – których posiadanie zawsze uzasadniano wyższością rasową. Ten argument był teraz całkiem zdarty, kiedy depresja i nazizm spowodowały, że komisarze okręgów w swoich hełmach tropikalnych nie wyglądali już na bogów. Emerytowany urzędnik kolonialny, Lord Hailey, wymyślił zamiast tego uzasadnienie technokratyczne – że kierujemy rozwojem Indii i Afryki. Wzywał do „znacznego rozszerzenia zarówno inicjatywy, jak kontroli ze strony rządu centralnego”.

Podczas II wojny światowej Haleiowi udało się przekonać Amerykanów do pójścia tą samą drogą przez proponowanie,  by użyć podobnego rozumowania do podtrzymania segregacji na Południu – polepszenie sytuacji ekonomicznej ma przyjść najpierw; wyzwolenie polityczne może poczekać. Zimna Wojna oznaczała nowe uzasadnienie dla tej samej polityki w Ameryce Łacińskiej: używać środków pomocowych do podtrzymywania dyktatorów.

Konsekwencją było zakładanie, że nowo wyzwolony Trzeci Świat powinien być rządzony przez autokratów. „Masy ludzkie przyjmują wskazówki od tych, którzy mają nad nimi władzę” – mówił ONZ-owski Podręcznik Rozwoju z 1951 r. Państwo wie najlepiej. Rozwój z góry do dołu pod nadzorem absolwentów London School of Economics był nie tylko najlepszą drogą; był jedyną drogą. I często był katastrofalny.

Do dnia dzisiejszego szef Banku Światowego jeździ po Chinach, wychwalając “kierownictwo” i “ciągłą realizację z niezłomną wolą”, a wokół pełno okropności. Afrykańska Inicjatywa Rządowa Tony’ego Blaira wierzy we „wzmacnianie możliwości realizacji programów przez rząd” w Etiopii, kraju, którego władca używa środków pomocowych do zdławienia opozycji i grabieży ziemi poprzez program wysiedleń zwany „villagisation” [„koncentracji  rolników w dużych wsiach”]. Nikomu nie wydaje się to przeszkadzać.

Easterly sądzi, że historia podważa argument, iż dyktatura, nawet dobrotliwego rodzaju, jest niezbędna dla rozwoju ekonomicznego. Historia wzrostu Zachodu, ryczących tygrysów ze wschodniej Azji oraz  nagły wzrost Chin są w rzeczywistości przypadkami spontanicznego porządku, nieplanowanych innowacji i wyzwolenia z rządów „z góry do dołu”, nie zaś centralnego planowania.

Na przykład Deng Xiaoping otrzymuje zasługi za cud Chin, kiedy jedyne, co zrobił, to uznał fakt spontanicznego buntu przeciwko ciągłym niepowodzeniom farm kolektywnych. Lee Kuan Yew z Singapuru był wystarczająco rozsądny, by nie przeszkadzać (a potem przypisać sobie zasługę) organicznemu ulepszaniu miasta państwa otwartego na handel światowy i zamieszkałego przez Chińczyków  Fujian o tradycjach kupieckich.

Liczący dziesięciolecia pogląd, że projekty świadomej polityki oferują najlepszą nadzieję na zakończenie biedy, jest tylko inną postacią kreacjonizmu, ucieleśniając błąd inteligentnego projektu – że ponieważ coś jest uporządkowane i złożone, to musi być ustanowione przez inteligentny umysł. W rzeczywistości, jak rozumieli Adam Smith i Friedrich Hayek (i Charles Darwin) żaden ekspert nigdy nie może wiedzieć wystarczająco dużo, by rywalizować z informacją, jaka wyłania się ze spontanicznych interakcji wielu ludzi.

Technokraci mają także tendencję do poglądu “Tabula rasa”, że historia kraju ma niewielkie znaczenie; tradycyjnie lekceważyli handel; i często ignorowali trendy regionalne lub indywidualne na rzecz trendów narodowych. Easterly opisuje sukces ludzi Mouride z Senegalu. Podejdź do afrykańskiego sprzedawcy ulicznego w Nowym Jorku, Paryżu, Madrycie lub Mediolanie i zapytaj go, skąd jest. Szanse są duże, że należy do Mouridów, że jest kupcem osadzonym we podpierającej sieci kredytu, zaufania i przekazów pieniężnych, jaką utrzymuje jego bractwo religijne – trochę jak Żydzi w średniowiecznej Europie. Mouridowie praktykowali mikrofinansowanie na dziesięciolecia zanim odkrył je przemysł pomocowy. Częściowo jednak dlatego, że nie pasowali wewnątrz kraju, konwencjonalna ekonomia rozwoju pomija takich ludzi.

“Było nieszczęśliwym przypadkiem – pisze Easterly – że myślenie rozwojowe podkreślało rozwój narodu jako jednostki i gardziło handlem w momencie uzyskania niepodległości przez wiele nowych państw narodowych”.

Easterly ma lekkie pióro i jest dobrym historykiem ekonomii, z równą znajomością rzeczy opisującym różnice między Friedrichem Hayekiem (orędownikiem rozwoju „z dołu do góry”) a Gunnarem Myrdalem („z góry do dołu”), jak opowiadającym historię jednej ulicy w Nowym Jorku, którą badał jako historię przypadku spontanicznego rozwoju. Ta grupa domów na Green Street była kiedyś małym gospodarstwem rolnym wyzwolonych niewolników, potem częścią dużej farmy, potem burdelem, potem fabryką ubrań, potem studio artystów, a obecnie pełna jest wytwornych apartamentów i sklepów Apple.

Słabością książki jest to, że przedstawiwszy silne historyczne i teoretyczne argument przeciwko technokracji i za rozwojem  “z dołu do góry” Easterly nie idzie dalej z jakimiś przykładami tego, jak to drugie może działać w praktyce. Ani też nie zajmuje się pytaniem, czy przynajmniej jakieś części współczesnego przemysłu pomocowego, szczególnie wśród NGO i organizacji charytatywnych, stają się lepsze w pomocy w rozwijaniu „z dołu do góry”. Dobrze byłoby zobaczyć program, jak Eastrely pokierowałby Bankiem Światowym albo też Fundacją Gatesów.

Moja recenzja dla The Times nowej książkiWilliama Easterly'a The Tyranny of Experts

The tyranny of experts

Rational Optimist, 21 marca 2014 r.

Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska