Wyjaśnienie Jidyszkajt… po arabsku!

Królestwo kapłanów

Kilka dni temu Sąd Najwyższy Izraela wydał przełomową decyzję: nawróceni na judaizm (także “szybką ścieżką”, przez nieortodoksyjny proces nawrócenia: reformowany lub konserwatywny/Masorti) są Żydami. Wydawałoby się więc, że Żydzi to wyznawcy judaizmu. W końcu, to właśnie znaczy „nawrócenie” – zmiana wyznania. Jest tu jednak haczyk: dlaczego Sąd Najwyższy zabrnął w coś, co wydaje się kwestią religijną, sprawą o której powinni debatować rabini? Ponieważ w Izraelu są prawne konsekwencje: Żydzi – nie obywatele Izraela, ale Żydzi, skądkolwiek przychodzą – są objęci postanowieniami Prawa Powrotu: są niemal automatycznie uprawnieni do osiedlenia się w Izraelu i (jeśli tego chcą) do izraelskiego obywatelstwa. 

Co jednak religia ma wspólnego z prawem pobytu lub z obywatelstwem? Spróbuj wyjaśnić to człowiekowi Zachodu, a w najlepszym wypadku spojrzy na ciebie dziwnie. Co doprowadza mnie do drugiego niedawnego wydarzenia.

Większość tej mniejszości…

1 marca 2021 roku w programie BBC o nazwie “Politics Live” poproszono panel składający się z czworga nie-Żydów, by dyskutowali na temat tego, czy Żydów należy uważać za mniejszość etniczną. Jedyny Żyd, który brał w tym udział (jako gość) był oburzony, że w ogóle postawiono takie pytanie; równie oburzona była większość brytyjskich Żydów spośród tych, którzy słyszeli o tej „debacie”. Z drugiej strony, wielu nie-Żydów (włącznie z nieszczęsnym redaktorem programu, Robem Burley’em) uznało cały problem za kłopotliwy. Przecież Żydzi (przynajmniej w ich oczach) są białoskórzy; ich oczy nie są skośne, jak u Azjatów. Jakim cudem mogą więc być “etniczną mniejszością”? A nawet zakładając, że mają inne pochodzenie etniczne mimo podobieństwa do białych Brytyjczyków we wszystkim poza trudnymi do rozpoznania szczegółami, jak to możliwe, że ktoś “nawraca“ się na bycie Żydem wyrokiem religijnego zgromadzenia? Czy można “nawrócić” się na bycie czarnym, brązowym lub Azjatą?

Socjopatyczna polityczna socjologia 

Zaledwie kilka dni wcześniej profesor z Bristol University, wykładający socjologię polityczną, wygłosił tyradę przeciwko Stowarzyszeniu Żydów na tym uniwersytecie, oskarżając ich o to, że są “politycznymi pionkami agresywnego, rasistowskiego, obcego reżimu, który przeprowadza czystkę etniczną". Kraju znanego jako Izrael, “żydowskie państwo”. To oburzyło studentów wraz z olbrzymią większością brytyjskich Żydów, którzy – tak – są “brytyjscy”, ale są także Żydami; tak, ich ojczyzną jest Wielka Brytania, wobec której są nadzwyczaj lojalni, chociaż większość z nich naprawdę lubi “żydowskie państwo”. Dezorientujące? Poczekajcie, to nie jest wszystko!

Przyjdź, przeklnij mnie, Jakubie…

Żydowski komik cieszący się ogólnokrajową sławą (przez “krajową” rozumiem Wielką Brytanię, ale głównie jest słynny wśród brytyjskich Żydów) właśnie opublikował książkę ze skargami na antyżydowski rasizm, obejmujący również tych, którzy twierdzą, że nie chodzi im o Żydów i że tak naprawdę nienawidzą tylko żydowskiego państwa. No cóż, aby nieco wyjaśnić sprawę, ten żydowski komik zadeklarował w swojej książce, że żydowskie państwo obchodzi go tyle, co zeszłoroczny śnieg! Nawet powtórzył słowa tych, na których właśnie się skarżył, pisząc: „Fuck Israel!” Co samo w sobie wywołało gniew tych brytyjskich Żydów (olbrzymiej większości, według sondaży opinii publicznej), których bardzo obchodzi żydowskie państwo; do tego stopnia, że uważają ten kraj za niezbędny filar ich żydowskiej tożsamości…

Ich własny kraj

Mówię o niedawnych wydarzeniach. Prawdę mówiąc jednak, to nie jest nowe: Tora mówi o “Am Jisrael” – Narodzie Izraela. „A więc “naród”, grupa etniczna. Tak, ale biada Narodowi Izraela, gdyby miał czcić innego Boga… Więc jednak religia?           


Około roku 1650, niejaki Manasseh ben Israel pisał ociekające słodyczą listy do Lorda Protektora Olivera Cromwella, prosząc go, by anulował zakaz i pozwolił ponownie Żydom na zamieszkanie na Wyspach Brytyjskich. Manasseh, sefardyjski Żyd, urodził się jako Manoel Dias Soeiro, potomek rodziny “Marranos” (Żydów, którzy zostali zmuszeni do nawrócenia się na chrześcijaństwo, ale potajemnie trzymali się judaizmu). Po ucieczce z rodzinnej Portugalii (by uniknąć Inkwizycji), rodzina znalazła schronienie w Amsterdamie, gdzie w owych czasach mogli jawnie praktykować swoją religię i próbowali pomóc innym wygnanym Żydom. Niemniej, kiedy Manasseh, apelując do ludzkich uczuć Cromwella, opisał Żydów jako “wygnanych z własnego kraju”, napisał wyraźnie, że nie chodzi mu o Portugalię lub Hiszpanię, ale o Ziemię Izraela; ziemia, do której ci Żydzi tęsknili, nie była tą, którą musieli opuścić zaledwie kilka lat wcześniej, ale tą, którą stracili wiele stuleci przed narodzeniem Manasseha … Dziwne, prawda? No cóż, bardzo proszę – trzeci wymiar żydowskiej tożsamości: nie tylko narodowość i religia, ale dziwaczna tęsknota do kraju kiedyś straconego.

Dlaczego jednak wciągnąłem w to wszystko starego Manasseha ben Israela? No cóż, to on był głównym architektem “powrotu” Żydów do Anglii, jakieś cztery stulecia po wygnaniu ich w 1290 roku. Można nawet nazwać go założycielem nowoczesnej społeczności brytyjskich Żydów…

Próba i błąd

Nie jest tak, że Żydzi nie eksperymentowali ze swoją tożsamością. W XIX-wiecznych Niemczech pewni Żydzi założyli Ruch Reformowany, który początkowo starał się pozbyć etniczności, zachowując element wiary. Ci Żydzi ogłosili siebie “Niemcami wyznania mojżeszowego”. „Ich krajem” były zdecydowanie Niemcy i żaden inny kraj.

Także w XIX wieku, ale na wschód od Niemiec (na Litwie, w Polsce i Rosji) inna grupa Żydów założyła świecki ruch żydowski, Bund. Bundystów nie interesowała religia, ale jakoś wyobrażali sobie żydowskość jako rodzaj kulturowej etniczności w socjalistycznym braterstwie ludów.

Żadnej z tych grup nie powiodło się jednak dobrze. Reformowani Żydzi mogli uważać siebie za „Niemców wyznania mojżeszowego”; ale „prawdziwi Niemcy” nadal uważali ich za… Żydów i mordowali ich obok ich ortodoksyjnych braci.  

Jeśli chodzi o Bundystów, żyli oni jak socjaliści, ale umierali jako Żydzi: ci, którzy uniknęli Szoah, spotkali swój gorzki los podczas czystek Stalina. Tylko garść przeżyła, a i to kosztem sprzedania duszy diabłu: stali się niesławną “Jewsekcją”, maleńką grupą żydowskich wykonawców woli Stalina.

Choć Reformowani wybrali religię, a Bundyści kulturową etniczność, jedni i drudzy odrzucili trzeci aspekt – “własny kraj”. Istniał jednak trzeci ruch, który zaczął się (a przynajmniej wtedy uzyskał nazwę i sławę) w XIX wieku: syjoniści. Podobnie jak Bundyści początkowo syjoniści nie interesowali się religią; odmiennie od zarówno Bundystów, jak Reformowanych naprawdę interesował ich tylko "własny kraj". Jest to ironią, biorąc pod uwagę fakt, że dziś z grubsza połowa tego kraju składa się z religijnych lub “tradycyjnych” Żydów jedna piąta z nie-Żydów, a reszta to Żydzi, którzy mówią o wielkim znaczeniu bliskich związków z Diasporą. I bądź tu mądry!

Traduttore, traditore: tłumaczenie tożsamości

Oto trochę więcej syjonistycznej ironii: uważam, że najpoważniejszy wkład w zrozumienie tych pojęć (Żydzi, żydowskość, żydowska tożsamość) właśnie dał nam… Arab.

Muszę przyznać, że nigdy przedtem nie słyszałem nazwiska Hussein Aboubakr Mansour. Przedstawia on siebie na Twitterze jako

"Miłujący wolność egipski dysydent i amerykański obywatel”.

Także na Twitterze napisał 2 marca 2021 roku:

"Nie jestem Żydem ale chcę dorzucić moje trzy grosze do kwestii żydowskiej tożsamości, o którą kłóci się obecnie wielu ludzi. Czy to jest rasa? Religia? Pochodzenie etniczne? Czy możemy powiedzieć arabski Żyd? Widzę wielu ludzi, którzy kłócą się bez znajomości tematu lub pokory, by powiedzieć „nw” [nie wiem]. Judaizm jest unikatową, bliskowschodnią strukturą. Nowoczesne zachodnie języki po prostu nie mają analitycznych narzędzi, wystarczających do wyjaśnienia go. Judaizm nigdy nie będzie wygodnie pasował do pojęć wyrażanych angielskimi słowami “religia, rasa, cywilizacja itd.”. To jest moja opinia.”

I jest to również bardzo bystra, wnikliwa opinia! Języki (słowa, zdania, werbalne opisy) są zwierciadłami, które odbijają rzeczywistość; ale, podobnie jak każde niedoskonałe zwierciadło, język może także wypaczać, dając niepoprawny, fałszywy obraz. Współczesne zachodnie języki rozwinęły się do wyrażania współczesnych zachodnich pojęć, postaw i rzeczywistości; dlaczego oczekujemy, że poprawnie opiszą wielowiekowe, bliskowschodnie  osobliwości?

Nawet w szeroko pojętej rodzinie “zachodnich” (tj. europejskich) języków są znaczne różnice. Większość ludzi, dla których angielski jest językiem ojczystym, zrozumie słowo “nationality” jako coś bardzo podobnego do „obywatelstwa”.  Mówiący po francusku prawdopodobnie tak samo rozumieją słowo „nationalité”. Ale, na przykład, po rosyjsku (i w innych językach Europy Wschodniej) „nacjonalnost” (национальность) powinna poprawie być tłumaczona na „tożsamość etniczna”. Jest to fundamentalnie inne pojęcie od pojęcia “obywatelstwa” – po rosyjsku “grażdanstwo” (гражданство). Zapytany o jego “nacjonalnost” (zakładając, że chce odpowiedzieć szczerze) Żyd żyjący w Rosji odpowie „żydowska” zamiast „rosyjska. Oczywiście powie, że jego “grażdanstwo” jest “rosyjskie” Pierwsze odnosi się do “plemiennej” tożsamości; to drugie do prawnego statusu.

Chociaż w ostatnich czasach niemieckie pojęcia “Nationalität” i “Staatsbürgerschaft” (obywatelstwo) często używano zamiennie, podobnie jak ich odpowiedniki po angielsku i francusku, wielu ludzi, których językiem ojczystym jest niemiecki, dostrzega różnicę między nimi: poprawne angielskie tłumaczenie pierwszego brzmi, moim zdaniem, „pochodzenie narodowe”, co odnosi się albo to pochodzenia etnicznego („plemienna” tożsamość), albo, częściej, do kraju urodzenia – niezależnie od obecnego obywatelstwa.

Wracając do angielskiego: pojęcia “rasa“ i “etniczność” są niejasne i niezbyt dobrze rozumiane – jak wspomniany powyżej program BBC pokazał z nawiązką.

Takie słowa zmieniają znaczenie z upływem czasu: sto lat temu “rasa” byłaby rozumiana jako lud lub tożsamość etniczna. Brytyjscy Żydzi (i Żydzi ogólnie) zdecydowanie byli uważani za “rasę”; nie włączano by ich do “brytyjskiej rasy”. Dzisiaj jednak pojęcie “rasy” najczęściej odnosi się do wyraźnych cech fizycznych takich jak kolor skóry lub kształt oczu.

Także tutaj sprawy nie są kryształowo jasne. Ludzie pochodzący z indyjskiego subkontynentu mają ciemniejszy kolor skóry (ale nie tak ciemny, jak „czarni” ludzie) jak również pewne specyficzne fizyczne cechy. Jednak w dzisiejszych czasach rzadko kiedy mówi się o nich jako o odrębnej „rasie”.  

Większość ludzi Zachodu widzi dzisiaj Żydów właśnie jako (dość dziwaczną) odmianę “białych ludzi”; nie zaś “rasę”. Niemniej ci sami ludzie nazwą antysemityzm lub islamofobię “formami rasizmu”, mimo faktu, że ani Żydzi, ani muzułmanie nie są uważani za „rasy”. Udało mi się całkowicie pomieszać wam w głowach? Poczekajcie, mam więcej w zanadrzu!   

A co z “tożsamością etniczną”? Co to właściwie znaczy? Żydzi (którzy są w wielu różnych odcieniach i wyglądach) często będą mówić o sobie jako o grupie etnicznej lub, jak to czyni Tora, jako o „narodzie”. Są jednak również częścią licznych “narodów”.

Zapytani mimochodem o swoją tożsamość, wielu (może większość?) brytyjskich Żydów odpowie, że są „Brytyjczykami”. Kilka razy, kiedy dyskutowałem o tym z przyjaciółmi i znajomymi, komentowałem, że zazwyczaj nie mówią, że są „Anglikami”. Na ogół reagują:  “To jest to samo” i po chwili, “Pewnie, jestem Anglikiem”. Oczywiście jednak, choć “Brytyjczyk” i “Anglik” może znaczyć to samo dla członka dominującej większości, bardzo wątpię, by Szkot lub Walijczyk w ten sposób widział sprawę!

Ani ten typ tożsamości nie jest przyjęty w całym żydowskim świecie. Na przykład, mówiono mi, że w Szwecji o Żydzie, który zawiera ślub z nie-Żydówką, mówi się, że „ożenił się z  Szwedką” mimo faktu, że sam Żyd jest dumnym posiadaczem szwedzkiego paszportu. Dobrze pamiętam podobną postawę z czasów mojej młodości w Europie Wschodniej.

Nawiasem mówiąc, nie jest to wyłącznie żydowskie zjawisko: etniczny Fin urodzony w Szwecji w rodzinie żyjącej tam od wielu pokoleń, często powie, że jest “ze Szwecji” – zamiast powiedzenia “jestem Szwedem”; członkowie etnicznych mniejszości węgierskich najczęściej mówią, że są „z Rumunii” lub „ze Słowacji”; arabscy Izraelczycy często określają siebie jako „arabscy (lub palestyńscy) obywatele Izraela” zamiast „Izraelczycy”.

Sprawy zmieniają się, kiedy przesuwamy się po kontinuum czasowo-przestrzennym. Kiedyś Zachód definiował się jako “chrześcijaństwo” – przydomek, który wiązał razem religijną, terytorialną i kulturową tożsamość. Miało to w pewnym sensie odpowiedni termin dla Żydów (choć oczywiście mniej życzliwy w tonie i użyciu): Jewry po angielsku, Judentum po niemiecku. Niewielu ludzi używa już tych określeń; jeszcze mniej rozumie ich złożone znaczenie.  

Wróćmy jednak do Husseina Aboubakra Mansoura. Sądzę, że jego poczucie tożsamości (egipski Arab, obecnie obywatel USA) jest tym, co dało te przenikliwe uwagi. Arabowie są (a mówię jako outsider) ludźmi, którzy należą do szeroko definiowanej kultury arabskiej – niektórzy definiują to jako naród – której głównym wyrazem jest używanie arabskiego języka. Czynnie zniechęcano rozwijanie wyraźniej zarysowanej tożsamości arabskiej, najpierw przez osmańskich władców, potem przez zachodni kolonializm i wreszcie przez miejscowych despotów pragnących utrzymać swoje tłuste tyłki na pozłacanych tronach arbitralnie wydzielonych księstw. Egipt, od czasu odzyskania autonomii od Osmanów i zachodnich władz kolonialnych wcześniej niż inne kraje arabskie, chlubi się bardziej dojrzałą tożsamością. (Dziedzictwo historyczne i geografia też pomogły.)

Jeśli język pozostaje głównym czynnikiem identyfikującym “świat arabski”, nie jest to bardzo prosty czynnik. Egipcjanin taki jak Mansour prawdopodobnie mówi egipskim dialektem (Masri). Gdyby chciał porozmawiać z Palestyńczykiem lub Syryjczykiem (tj., człowiekiem mówiącym lewantyńskim dialektem, znanym także jako syryjski lub “szami”), mogliby się zrozumieć wzajemnie z niejaką trudnością, może tak jak Hiszpan próbujący rozmawiać z mówiącym po portugalsku Brazylijczykiem. Jeśli jednak zechce porozmawiać z Marokańczykiem (mówiącym północnoafrykańskim dialektem maghrebi), może mieć równe trudności jak Niemiec próbujący rozmawiać z Holendrem. Zakładając, że obaj są wykształconymi ludźmi, pan Mansour i jego marokański przyjaciel byliby w stanie komunikować się lepiej przez używanie literackiego lub “nowoczesnego standardowego” arabskiego – języka, którego obaj nauczyli się w szkole. Nowoczesny Standardowy Arabski, o którym często mówi się الفصحى (Al-Fusza czyli Wymowny Arabski), jest znacznie bliższy Klasycznemu Arabskiemu, językowi Koranu.

Innym arabskim “klejem tożsamości” jest religia, islam. Ale to w żadnym razie nie jest proste: istnieją także Arabowie chrześcijanie;  mnóstwo jest niearabskich muzułmanów; i, jak wiemy, jest kilka różnych muzułmańskich denominacji.

Żeby nie wspomnieć, że Arabowie żyją w ponad 20 różnych krajach, z których każdy ma (lub próbuje zbudować) własną tożsamość narodową.

Chodzi mi o to, że arabska tożsamość także jest bardzo złożona i to mogło pomóc panu Mansourowi w zrozumieniu zawiłości żydowskiej tożsamości.

Ponieważ arabski język także powstał na Bliskim Wschodzie, radzi sobie znacznie lepiej w porównaniu do europejskich języków z podwójnymi lub wielostronnymi aspektami tożsamości. Na przykład, po arabsku istnieją trzy różne sposoby na przekazanie pojęcia “naród” lub “narodowy”:

Qawm (قوم) pochodzi od słowa “matka” (umm). Odnosi się do stosunku wzajemnej solidarności (tożsamości) między ludźmi, którzy niekoniecznie związani są konkretnym terytorium geograficznym. Jest to do pewnego stopnia (choć nie dokładnie) to, co próbujemy powiedzieć mówiąc „ethnicity” (tożsamość etniczna) po angielsku. Jest tu także związek religijny: spokrewnionym słowem jest Ummah (الأمة) — jak nazywa się “naród” islamu, globalny kolektyw muzułmanów; można powiedzieć, islamski odpowiednik „chrześcijaństwa”.

Watan (وطن), z drugiej strony, ma silne terytorialne znaczenie: ma związek z domem lub ojczyzną.

A jest jeszcze balad (بلد‎), który także ma silny terytorialny wymiar, ale jest związany z miejscem (krajem, obszarem lub może wsią), w którym człowiek się urodził. Dla pokazania, jak bogaty jest język arabski, “balad” tłumaczy się na angielski jako “homeland” [ojczyzna].

Tak więc Arabowie mogą powiedzieć “naród” lub “narodowy” na trzy różne sposoby i przekazać nieco różne znaczenie, nieco odrębne, zniuansowane aspekty ich tożsamości. To może być szczególnie znaczące dla kogoś takiego jak Hussein Aboubakr Mansour: obywatel USA urodzony w Egipcie. Z dwoma miejscami, które są „ojczyzną” (tylko w inny sposób) które będzie „jego krajem”? Może dlatego rozumie Żydów…

Wśród ludzi Zachodu jest prawdopodobnie równie wielu antyarabskich rasistów, jak antysemitów. Z wyjątkiem jednak skrajnie prawicowego marginesu antyarabskie nastroje są znacznie rzadziej wyrażane publicznie. Przecież “przebudzeni” [wokekracja] już w swoim kolektywnym, dogmatycznym umyśle zdecydowali, że “w odróżnieniu od Żydów” Arabowie istotnie są “etniczną mniejszością”; są ludźmi “kolorowymi” i dlatego z definicji uciskanymi.  

Więc, słuchajcie… to jest sprzeczne z intuicją, ja wiem; ale może powinniśmy zrobić coś takiego: wszyscy napiszmy petycję do BBC, żeby następnym razem, kiedy ci zarozumiali, ograniczeni, aroganccy i europocentryczni ludzie zapytają, czym jest żydowskość, poprosili o odpowiedź Husseina Aboubakra Mansoura. On to rozumie! A, ponieważ jest Arabem, wysłuchają go i będą udawali szacunek dla jego opinii …

Explaining Yiddishkeit… in Arabic!

Politically-incorrect Politics, 6 marca 2021

Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska

Noru Tsalic

Izraelski bloger, inżynier pracujący obecnie w Wielkiej Brytanii.