W sierpniu 1997 roku byliśmy z wizytą w Polsce, przyjaciele, para wiejskich nauczycieli, postanowili nam pokazać ciekawe gospodarstwo. Gospodarz oprowadzając nas pokazał stojący nad jeziorem dom i powiedział, że to dom po jego rodzicach, który zamierza sprzedać. Ja miałem już powyżej dziurek w nosie pracę w BBC (nadawanie z Londynu do Polski straciło urok, walka o przetrwanie Polskiej Sekcji mnie nie bawiła, a samo BBC schodziło na psy), zastanawialiśmy się dokąd wyniesiemy się z Londynu, kiedy wreszcie będę wolny. O powrocie do Polski nie myśleliśmy. Teraz jednak usłyszałem cichy szept Małgorzaty – zapytaj za ile? I tak zapadła decyzja o kolejnej wspólnej przygodzie. W rok później kupiliśmy w Polsce dom, inny, nad Wisłą, ale w tej samej okolicy.

Założyliśmy wiśniowy sad, na ogół zajmowaliśmy się tym co zawsze, pisaniem, tłumaczeniem książek i artykułów. Póki żył Jerzy Giedroyc raz w miesiącu pisałem artykuł dla paryskiej „Kultury”, potem przez pewien czas pisywałem felietony dla „Rzeczpospolitej”, potem zachwycił mnie pomysł pewnego młodego człowieka, który postanowił wskrzesić, założone przed wojną przez Tadeusza Kotarbińskiego pismo „Racjonalista”.  Ciągnęliśmy to prawie przez dziesięć lat, ale współpraca przestała się układać, bo wierność pierwotnej idei Kotarbińskiego była zbyt często naruszana i pewnego dnia, siedząc na schodkach werandy zapytałem Małgorzatę co sądzi o kolejnej przygodzie i założeniu własnego portalu, gdzie nikt nam nie będzie się do niczego wtrącał. Małgorzata po chwili milczenia powiedziała – dobrze i znów klamka zapadła, zostały już tylko problemy techniczne. Ja miałem wtedy 73 lata, ona 70, zaczynaliśmy kolejny rozdział w naszym życiu.    

Dziesięć lat temu o tej porze roku mieliśmy już koncepcję. Wspaniały przyjaciel, Henryk Rubinstein dał nam program i po długich przymiarkach zaakceptował nazwę „Listy z naszego sadu”. Załatwiliśmy formalności i zaczęliśmy powoli ćwiczyć tę zabawę na sucho. Uzgodniliśmy, że redaktor naczelną będzie kotka Hili, bo chociaż portal miał być dla dorosłych i samodzielnie myślących odbiorców, musieliśmy jakoś zaznaczyć, że sami siebie nie traktujemy nazbyt poważnie.    

Siedząc na schodkach werandy rozważaliśmy ryzyko – a co jeśli zainteresowanych tym, co nas interesuje, będzie tyle co kot napłakał? Kotka Hili, która bez trudu weszła w rolę szefowej odpowiedziała natychmiast, że ponieważ nie będziemy mieli działu sprzedaży, ani reklam, słupki popularności mogą nas nie interesować.

Dla czytelników otworzyliśmy „Listy z naszego sadu” dopiero w połowie grudnia. Teraz wałkowaliśmy koncepcję, zastanawialiśmy się do jakich autorów mamy darmowy dostęp, zbieraliśmy materiały, żeby mieć solidny zapas na początek.

Wiedzieliśmy, że nie chcemy jak inni, publikować jak leci, co w ręce wpadnie. Wymądrzaliśmy się, że ograniczenie do dwóch artykułów dziennie zmusi nas do wybredności. (Nie całkiem zdawaliśmy sobie sprawę z tego, jakim wysiłkiem okaże się dostarczenie przez parę staruszków dwóch tekstów dziennie spełniających nasze oczekiwania.) W efekcie, w dniu w którym to piszę, licznik pokazuje 10 554 udostępnionych czytelnikom artykułów. Większość to tłumaczone przez Małgorzatę teksty starannie wybrane, przedyskutowane i zakwalifikowane do publikacji. Od niektórych autorów mamy hurtowe zezwolenia, ale często tłumaczenie poprzedza korespondencja z prośbą o pozwolenie, co już kilka razy kończyło się nowymi przyjaźniami. (Bywały również odmowy.)   

Szefowa, jak większość szefów częściej przeszkadza niż pomaga, ale ma swój wkład, bo jedną trzecią z ogólnej liczby publikacji stanowią jej codzienne mądrości. Moich artykułów jest blisko tysiąc, zaś Małgorzaty tłumaczeń jest znacznie więcej niż pokazuje licznik, ponieważ niemal codziennie tłumaczy również teksty MEMRI. (Polska strona MEMRI jest w całości jej dziełem.)

Na samym początku Henryk zaproponował włożenie na czołówkę stałego motta: „Napuszonej ‘prawdzie’ zadaj pytanie: Skąd ty to wiesz?”       

Tadeusz Kotarbiński wyrażał to samo mówiąc nieco inaczej: „Trzeba podważać wszystko, co się da podważyć, gdyż tylko w ten sposób można wykryć to, czego podważyć się nie da”.

To motto dotyczy przede wszystkim nas samych. Jak powtarzał Richard Feynman: „Pierwszą zasadą jest to, że nie wolno ci oszukiwać samego siebie – a osobą, którą najłatwiej ci oszukać, jesteś ty sam”. Te nasze „Listy” są nieustannymi zmaganiami z pytaniem, co na danym polu jest słuszne, gdzie są dowody, a gdzie mamy do czynienia z modą intelektualną, politycznymi wiatrami, interesami skrywanymi za hipokryzją, czy z teoriami spiskowymi?    

Od kilkunastu lat czytam i przygotowuję do publikacji teksty Lucjana Ferusa i raz w tygodniu wymieniamy elektronicznie listy. Poznaliśmy się, kiedy redagowałem portal „Racjonalista”. Kiedy w 2013 roku założyliśmy „Listy z naszego sadu”, Pan Lucjan postanowił przenieść się do nas jako „gość w sadzie”. W prywatnym życiu jest snycerzem. Może raczej powinienem powiedzieć był, ponieważ jest już na emeryturze, ale większość jego przemyśleń powstawała przy pracy, kiedy delikatnie uderzał dłonią w dłuto, żeby z drewna wydobyć kształt, nie uszkodzić materiału i odłupać to co zbędne, by pozostało tylko to co potrzebne.

Twórczość Lucjana Ferusa możemy nazwać notatkami z lektur. Z rzemieślniczą starannością notował myśli różnych autorów, które uznawał za ważne, a były ważne, ponieważ odsłaniały ukrytą istotę kultury. Religia bowiem przenika nasz język, w znacznym stopniu kształtuje nasze myślenie, mitologię, tworzy niezliczone tabu. Odkrywając, że wspiera się na fałszywych założeniach o istotach nadprzyrodzonych, pytamy, kto te fałszywe założenia tak uporczywie podtrzymuje, jaki ci ludzie mają w tym interes i dlaczego im się to ciągle, stulecie za stuleciem, udaje. 

Czy o tych naszych dziesięciu latach opowiadają książki, nasze i te, do których jakoś przyłożyliśmy rękę? W tym czasie wyszło pięć „moich” książek. Piszę moich w cudzysłowie, bo te książki to efekt naszej wspólnej pracy, wspólnych lektur i dyskusji.

Pierwsza to Wszystkie winy Izraela, listy do dziennikarki „Polityki” Agnieszki Zagner, która na swoim blogu „Orient Express” serwuje dziennikarską sałatkę o Bliskim Wschodzie. Zagner była wspaniałą muzą, ponieważ jest dumną nosicielką wszystkich europejskich i amerykańskich mitów o Izraelu i reszcie Bliskiego Wschodu. Bywa w Izraelu, żeby je na własne oczy potwierdzić i zaręcza, że jest wiarygodnym źródłem, bo sama jest Żydówką.            

Formuła listów pozwalała przedstawić te problemy w bardziej osobisty i bardziej przystępny sposób. Felietony Agnieszki Zagner roiły się od dziennikarskich zbitek pojęciowych zachodniego antysyjonizmu. Antysyjonizm to wynalazek Moskwy po klęsce arabskich sojuszników ZSRR w 1967 roku; antysyjonizm to również główny filar islamizmu, nowej totalitarnej ideologii zmierzającej do podboju świata. Dlatego w tej książce prezentowałem nie tylko krytyczny ogląd stosunku zachodniego świata do Izraela, ale również głosy muzułmańskich dysydentów, widzących jak bardzo antyjudaistyczna obsesja blokuje możliwość wyjścia muzułmańskiego świata z błędnego koła cywilizacyjnego zacofania. Radziecki antysyjonizm przeniknął nie tylko do arabskiej propagandy, ale wlał się do głównego nurtu zachodnich mediów, dlatego w tych moich listach do innej pani Z. zastanawiałem się dlaczego sprawa stosunku do Izraela jest dziś papierkiem lakmusowym pokazującym stosunek do kwestii praw człowieka, wojny, islamu, demokracji? Dlaczego Organizacja Narodów Zjednoczonych wydała więcej rezolucji potępiających Izrael niż wszystkich innych krajów świata łącznie, dlaczego zabicie izraelskiego dziecka nie jest w oczach zachodniej prasy aktem terrorystycznym, dlaczego dziennikarz BBC i pracownica ONZ rozpowszechniają zdjęcia dzieci zabitych w Syrii jako zdjęcia ofiar izraelskich? Przed publikacją wysłałem manuskrypt do mieszkającego wówczas w Egipcie Piotra Kalwasa, który odpisał: 

Przeczytałem. Książka znakomita. Oj, będą na Pana niektórzy nieźle pomstować :) Czytałem z ogromnym zainteresowaniem, momentami pesymistyczny obraz świata Pan przedstawia, ale w większości przypadków zgadzam się z Panem. Przedstawia Pan bez ogródek obraz współczesnego mainstreamowego świata islamu, to się nie będzie podobać tym "poprawnym", którzy zazwyczaj tego świata nie znają, albo go idealizują. Obraz antysemityzmu arabskiego jest dokładnie taki jak Pan pisze. Ja to dobrze znam, bo ja w świecie arabskim od siedmiu lat mieszkam i go badam. Dobrze, że pisze Pan cały czas o muzułmanach i muzułmankach-liberałach i demokratach, muzułmanach otwartych, oświeconych, ich jest mało, ale cały czas więcej. To są siły, które bezwzględnie trzeba wspierać, a wolny świat tego nie robi. To są ludzie na pierwszej linii frontu walki z islamizmem, tradycjonalizmem, fundamentalizmem i - tak, tak - samym islamem jako takim, tym islamem zaskorupiałym, zastygłym, archaicznym, niszczącym. Niszczącym przede wszystkim swoich wyznawców.

Piotr Kalwas mylił się, nikt nie pomstował, (włącznie z moją muzą) nikt nawet nie próbował dyskutować.   

Kolejną książką był wydany przez wydawnictwo „Stapis” Ateista. I znów pod prąd, bo jest to książka o tym, że ateizm nie jest żadnym światopoglądem, że porzucenie religii, to zaledwie stwierdzenie, iż prawdopodobieństwo istnienia jakichś istot nadprzyrodzonych jest bliskie zera, ale porzucenie religii nie czyni nikogo ani mądrzejszym, ani lepszym, zaledwie otwiera bramę, za którą kryje się konieczność wyboru nowych fundamentów dla kodeksu moralnego jednostki i społeczeństwa. Więc znów powrót do myśli Tadeusza Kotarbińskiego, do rozważań tzw. „nowych ateistów” i odpowiedzialności za wybory dalszej drogi po wyjściu za bramę z napisem „etyka niezależna”. Są to rozważania o drodze do ateizmu przez naukę, o ograniczeniach racjonalizmu, o humanizmie, który czasem chadza na skróty, o trudnościach budowania światopoglądu bez protezy prawd objawionych. Również o tym, że nie jest tak, iż porzucenie wspólnot religijnych uwalnia nas od skłonności do stadnego myślenia, że znajdujemy nowe wspólnoty i, tak, nowe bezbożne „prawdy objawione”.  

W „listach z naszego sadu” jest dużo biologii ewolucyjnej i psychologii ewolucyjnej. Wiele lat temu Małgorzata przetłumaczyła wspaniałą (niedawno wznowioną), książkę Stevena Pinkera Jak działa umysł i kilka innych książek psychologów ewolucyjnych, moja kolejna książka nosi tytuł Skąd się wzięło dobro i zło?   

Niemal natychmiast po przyjeździe do małego miasteczka w Polsce zaproponowałem tutejszej szkole, że poprowadzę gimnazjalne koło dziennikarskie. Nie, nie zamierzałem nikogo namawiać na wybór zawodu dziennikarza (raczej  przeciwnie). Chciałem pokazać młodym ludziom, że to, co widzimy, może być mylące, że widzimy na własne oczy, iż słońce wstaje i zachodzi i trzeba było geniuszu, by zrozumieć złudzenie naszych zmysłów. Nigdy nie namawiałem nikogo do ateizmu, ale opowiadałem o naszej wspólnocie z resztą żywych istot i o tym, że nasza  moralność ewoluowała tak samo jak nasze ciała. Książka Skąd się wzięło dobro i zło to opowieść o tamtych rozmowach, spisana po latach, kiedy tamte dorastające dzieci odwiedzały nas już ze swoimi dziećmi.  

Wśród stałych autorów „Listów z naszego sadu” jest amerykański biolog ewolucyjny Jerry Coyne (autor doskonałej książki Ewolucja jest faktem). Jerry napisał również inną książkę Wiara vs. fakty (której kilka rozdziałów powstało, kiedy odwiedzał nas w Dobrzyniu) i którą na język polski przełożyła niegdyś „cudowna nastolatka”, a dziś świetna tłumaczka, Monika Stogowska-Woszczyk, a wydał za naszym podszeptem Staszek Pisarek, właściciel wydawnictwa „Stapis”.    

Małgorzata przez kilka lat w wolnych chwilach robiła polskie napisy do filmów produkowanych przez MEMRI, Palestinian Media Watch i innych, głównie pokazujących problemy Bliskiego Wschodu. Musiała w końcu z tego zrezygnować, ponieważ ustawicznie te filmy były zdejmowane z groźbą zamknięcia jej kanału, ponieważ podobno nie zgadzały się z zasadami społeczności YouTube. Te filmy pokazywały muzułmańskich duchownych wzywających swoich wiernych do zabijania Żydów do Dnia Sądu Ostatecznego, biednych Palestyńczyków pozdrawiających się nazistowskim salutem, przywódców organizacji terrorystycznych mówiących o swoich planach, głęboko wierzących, którzy obcinają głowy niewiernych itp.

Jeden z tych filmów pokazywał jak palestyńska nastolatka dokonuje cudów, żeby sprowokować izraelskich żołnierzy, a towarzyszy jej rodzina i tłum zachodnich dziennikarzy. Polska wersja tego filmu miała tytuł „Co izraelscy żołnierze robią palestyńskim dzieciom” i wybrałem go jako tytuł mojej kolejnej książki o tym jak media fałszują rzeczywistość.

Muzułmańscy liberałowie i byli muzułmanie często goszczą na łamach „Listów z naszego sadu”. Zjawisko ich ignorowania (a czasem atakowania) jest zdumiewającym fenomenem, ponieważ są to z reguły ludzie ceniący wartość parlamentarnej demokracji, tolerancję religijną, prawa kobiet i gejów, naukę i dążenie do wyrównania szans. Wierzący szukają możliwości zreformowania islamu i odrzucenia tego, co w tej tradycji jest nieludzkie; byli muzułmanie często dowodzą, że islam jest niereformowalny, że jedyną szansą jest porzucenie religii, całkowite odseparowanie szkolnictwa od instytucji religijnych, odejście od średniowiecznej kultury honoru i patriarchatu. Pokazywanie opinii tych ludzi uznawane jest przez znaczną część lewicy za postawę odrażająco prawicową, sprzeczną z lewicową klauzulą sumienia. Publikowaliśmy w „Listach z naszego sadu” wiele artykułów urodzonej w Południowej Afryce brytyjskiej pisarki Anjuli Pandavar, która od wielu lat pokazuje do jakiego stopnia islam niszczy człowieczeństwo, jak trudno jest wyrwać się z kajdan mrocznej tradycji i jak bardzo jest to ważne jeśli wychowani w tej tradycji chcą ocalić swoje człowieczeństwo. Anjuli przesłała nam manuskrypt swojej nowej książki, a my zaproponowaliśmy jej udostępnienie polskiemu czytelnikowi. Okazało się, że nikt nie chciał się podjąć tłumaczenia, bo jak można tak brzydko pisać o religii pokoju? W tej sytuacji Małgorzata zakasała rękawy i zabrała się za tłumaczenie książki Anjuli, a w redakcji musieliśmy na pewien czas zmienić organizację pracy. Tak więc, książka jest na rynku, co nie znaczy, że wzrosło zainteresowanie książkami w ogóle, a o tym co mają do powiedzenia liberalni muzułmanie i byli muzułmanie w szczególności.

Nasz wkład w publikacje dwóch innych książek był minimalny. Jeszcze w czasach współpracy z „Racjonalistą” często tłumaczyliśmy i publikowaliśmy artykuły nigeryjskiego autora Leo Igwe. Leo jest prawdopodobnie najbardziej znanym ateistą w Afryce, (miał być katolickim księdzem, ale szybko doszedł do wniosku, że ma zupełnie inne powołanie). Jest przewodniczącym afrykańskiego oddziału International Humanist and Ethical Union, ale chyba najwięcej czasu poświęca ratowaniu dzieci oskarżonych o czary. Ponieważ pracował nad swoim doktoratem w Berlinie, więc kilka lat temu odwiedził również Warszawę (i Dobrzyń nad Wisłą), co stało się okazją do wydania zbioru jego artykułów, (głównie w moim tłumaczeniu na polski). 

W marcu jak co roku miały miejsce w Warszawie Dni Ateizmu, ale w tym roku zaszczycił je swoją obecnością znakomity biolog ewolucyjny, częściej rozpoznawany jako naczelny ateista świata Richard Dawkins i z tej okazji organizatorzy z pomocą wydawnictwa „Stapis” wydali zbiór jego artykułów o religii, a Małgorzata przetłumaczyła kilka tekstów do tego zbioru. Nasz wkład był niewielki, ale odnotowuję przypominając przy okazji, że w sieci nadal można znaleźć cykl fenomenalnych wykładów Richarda Dawkinsa dla młodzieży „Dorastać we wszchświecie” (do którego Małgorzata dorobiła swego czasu polskie napisy).   

Moja najnowsza książka będzie zapewne już ostatnią. Powoli zaczynam, odczuwać, że ta nasza pracowita emerytura zostawia nam coraz mniej czasu na dodatkowe zajęcia. Ćwierć wieku temu podjęliśmy dobrą decyzję o powrocie do Polski i ucieczce od wszystkich środowisk, abyśmy mogli w zaciszu kwestionować wszystko, by zostało to, czego podważyć nie można.      

Równo sto lat temu, w lipcu 1923 roku, ówczesny brytyjski premier David Lloyd George pisał:

Ze wszystkich bigoterii, które niszczą człowieczeństwo nie ma głupszej niż antysemityzm. Nie ma podstawy w rozumowaniu – nie jest zakorzeniony w wierze – nie aspiruje do żadnego ideału – jest tylko jednym z tych oślizgłych i szkodliwych chwastów, które rosną w bagnie nienawiści rasowej. 

Sto lat później, po doświadczeniach nazizmu i komunizmu, w czasach nowej fali nienawiści i powtarzanych prób dokończenia Zagłady, to stwierdzenie jest niemal banalne.  

O tej mojej najnowszej książce pisałem już wcześniej:

W tej książce praktycznie nie zajmuję się postaciami takimi jak Grzegorz Braun, Ziemkiewicz, Michalkiewicz i cała banda odrażających tradycyjnych antysemitów. Z wielu względów bardziej interesują mnie sympatyczni, często wręcz wspaniali (piszę to bez żadnej ironii) ludzie, którzy szczerze wierzą raportom Amnesty International, rezolucjom Rady Praw Człowieka ONZ, doniesieniom korespondentów z Jerozolimy. Ci sympatyczni, wspaniali ludzie płaczą nad losem pomordowanych, badają zbrodnie innych narodów i zdumiewają się zbrodniami własnego narodu, chcą zrozumieć, dlaczego tak wielu brało w nich udział i dlaczego tak wielu wybierało obojętne milczenie. Czasem nawet zastanawiają się, jak by się zachowali, gdyby żyli nie dziś, a wtedy.

Zaczynając dziesięć lat temu ten kolejny rozdział naszego życia wiedzieliśmy doskonale, że nie zmienimy świata, czasem nazywaliśmy to zawracaniem Wisły kijem, dobrze wiedząc, że jest to raczej obrona przed światam niż próba wpływania na innych. Siedząc na schodkach werandy zastanwiamy się czasem, jak długo jeszcze damy radę. Co do mnie mogę powiedzieć, że w tak zgranej redakcji jeszcze nie pracowałem, a przecież doświadczenie mam spore.