Prawda

Środa, 4 października 2023 - 14:59

« Poprzedni Następny »


Dziewczyna z Krochmalnej, która nie została Jentł


Patrycja Walter 2023-05-10

Esther Singer Kreitman, (Jewish Womens Archive.)

Esther Singer Kreitman, (Jewish Womens Archive.)



Całe rodzeństwo z Biłgoraja: Ester, Izrael i Izaak, niczym siostry Brontë, pisało (Z wyjątkiem najmłodszego Mojsze, który pozostał w tradycji i poszedł w ślady ojca). Swoje historie kreślili w  “mame loszn”, tj. w języku matki, czyli w jidysz. Pierwsza po pióro sięgnęła Kreitman, jednak to jej bracia cieszyli się uznaniem. Jak wiadomo Izaak Baszewis (Icchok Baszewis) został wyróżniony w 1978 roku Literacką Nagrodą Nobla. Podziwem cieszył się również zmarły przedwcześnie Izrael (Israel Joszua). Tylko Ester pozostawała niedoceniona i sama uważała się za nierozpoznaną jako autorka. Przez wiele lat była właściwie całkowicie zapomniana konstatuje Clive Sinclair, pisarz i były redaktor “The London Jewish Chronicle” w “Lilith”.
***

“Kobieta żydowska jest więc podwójnie upośledzona pod względem prawnym: jako żydówka i jako kobieta. Stąd takie olbrzymie poczucie krzywdy, stąd niezrównany wprost zapał do walki o swe prawa”[1].


Rafael Lemkin, Kobieta żydowska a feminizm


“- A ja, tatusiu, kim kiedyś zostanę?”, pyta Dwojra, bohaterka literackiej biografii[2] Hinde Ester Kreitman pt.: “Taniec demonów” (“Der szejdim tanc”, 1936). “-Kim ty kiedyś zostaniesz? Oczywiście, że nikim!”, odpowiada ojciec reb Awrom Ber, a śmiałość córki przyprawia go o dreszcz. “(…) wszyscy pobożni Żydzi dobrze wiedzą, że kobieta może mieć tylko jeden cel w życiu: dbać o szczęście domowego ogniska, służąc mężowi i rodząc mu dzieci”[iii].


Hinde wzrastała w ortodoksyjnym żydowskim domu i w przeciwieństwie do wzorowanej na niej Jentł z powieści Isaaca Bashevisa Singera[iv] ("Jentł, chłopiec z jesziwy” / “Yentl der yeshive - bokher”, 1963)[v], nie znajdywała w sobie sił, by przeciwstawić się tradycji, konwenansom i nakazom religijnym. Nie ruszyła więc w męskim odzieniu, by uczyć się w talmudycznej szkole, choć w “Tańcu demonów” zapyta, kto niby powiedział, że kobiety i mężczyźni nie mogą być sobie równi?[vi]


“Gdyby założyła chałat jak Michl, mogłaby tak jak on pójść, gdzie oczy poniosą”[vii].


Pozostała jednak, powiada jidyszystka Magdalena Ruta[viii], jak owa Dwojra, w narzuconym jej świecie, mimo, iż nie zgadzała się z rolą tyrającego woła roboczego[ix] i czuła, że gdy zajmuje się domem, marnuje czas[x].


“Jaki świat byłby piękny” - myśli Dwojra - “gdyby tylko urodziła się chłopcem! Nie bez powodu jej ojciec utrzymywał - jeszcze w Żelechicach - że dziewczynki są istotami niższymi”[xi].

***
[xii] (“Khaver Nachman”, 1939), wyglądali tak, jakby ten, kto przypisuje płcie się pomylił, a w “Of a World That Is No More” (“Fun a velt vos iz nishto mer”, 1946 ) dodaje “Byli by dobrze dobraną parą, gdyby to ona była mężem, a on żoną” (tłumaczenie własne, PW)[xiii].<p
Tak też w pamięci Hinde zachowała rodziców: racjonalna matka i sentymentalny ojciec. Toteż takiemu zięciowi nie sprzyjał teść, misnaged[xiv] i słynny rabin z Biłgoraja, Jakub Mordechaj Zilberman[xv], patrzący na chasydów krzywo. Jak pisze wspomniana wyżej Ruta w książce “Taniec demonów, czyli wizja świata w literackiej biografii Hinde Ester Kreitman”, Zilberman był człowiekiem zamkniętym w sobie, w skupieniu studiującym Talmud. Cechy te odziedziczyła Batszewa[xvi], matka Ester. Jednak Hinde w “Tańcu demonów” mówi, że wszyscy wiedzieli, iż:

“Reb Awrom Ber okazał się jednak porażką. Owszem, niewielu było tak uczonych jak on, ale zupełnie nie umiał twardo stąpać po ziemi - trzeba go było prowadzić za rękę jak dziecko. Poza światem Talmudu był zwykłym niedorajdą”[xvii].


Dzieciństwo spędziła Hinde w Radzyminie aż do 1908 kiedy to ojciec znalazł posadę w Warszawie i Singerowie przeprowadzili się w samo serce ubogiej dzielnicy żydowskiej na Krochmalną 10. Dorastała bez wsparcia, w poczuciu osamotnienia i niezrozumienia. Autobiograficzne opowiadanie pt.: “Nowy Świat” (“Di naye velt”) otwierające zbiór “Rodowód” (“Jiches - dercejlungen un skicn”, 1949) to los niechcianego dziecka. Samym narodzeniem w ciele kobiety zawiodła matkę. Bo kim niby jest dziewczynka? Czy mazeł tow mogło być w takich okolicznościach radosne?


“Jako, że okazałam się dziewczynką, nie było mowy o szczęściu. Wszyscy obecni w pokoju byli tym faktem niezmiernie rozczarowani, nawet moja matka”[xviii].


I faktycznie jako jedyna spośród rodzeństwa została oddana mamce, w której domu umieszczono ją w kołysce pod stołem. Otaczała ją ciemność, która miała pozostać z nią już do końca. W umyśle i sercu Hinde zagnieździła się samotność. W trakcie sporadycznych wizyt matka nie brała jej na ręce. To wówczas Ester nabawiła się problemów tak ze zdrowiem psychicznym, jak i tych fizycznych.


“Szeroko otwartymi oczami wpatruję się z zadziwieniem w spód brudnego blatu, który jest w całości pokryty pajęczyną i ze smutkiem myślę: ‘Czy to ma być ten nowy świat, do którego trafiłam? A to ma być niebo, które, nad nim wisi?'. I płaczę gorzkimi łzami”[xix].


Późniejsze przypadłości Ester stały się zresztą przedmiotem analiz psychologicznych. Alicia Ramos Gonzalez[xx] stawia diagnozę w oparciu o teksty Kreitman, w tym jej korespondencję, które zdradzają ambicje intelektualne i artystyczne kobiety wzrastającej w świecie zdominowanym przez mężczyzn. Powołuje się także na opis Baszewisa, w którym ten wspomina o histerycznym śmiechu siostry, przechodzącym w płacz i omdlenia, a czasami także ataki epilepsji (s. 133). Lekarz rodziny, miał jego zdaniem ostrzegać rodziców, że Hindele cierpi na “nerwy". Gonzales odwołuje się także do pracy psychoanalityczki Janet Hadda’y, która w biografii noblisty podjęła się psychoanalizy Ester, próbując zrozumieć źródła jej załamania nerwowego. W analizie pojawia się m.in. wspomniane wyżej doświadczenie samotności niemowlęcia w ciemnym pomieszczeniu i jego wpływu na rozwój psychofizyczny.

***

Anita Norich[xxi] zajmująca się między innymi badaniami przekładów literackich utworów Kreitman z jidysz na angielski w posłowiu “Tańca demonów” pisze, że Dwojra (czyli literacka inkarnacja samej Ester), występując przeciwko autorytetowi matki, łamie utarty schemat obowiązujący w literaturze jidysz, gdzie iskrzy na linii ojciec - syn. Tu, tak jak w życiu Hindele, matka zderza się z córką[xxii], wykształcona erudytka z ambitną, marzącą o edukacji nastolatką. Skąd erudycja i wykształcenie u matki? Otóż, rabin Jakub Mordechaj Zilberman[xxiii] ceniąc intelekt Batszewy, uczył ją jednocześnie nie akceptując jej płci[xxiv]. Dzięki temu dziewczyna stała się biegła w Talmudzie i filozofii, choć to właśnie w Talmudzie zostało napisane, by prędzej słowa Tory zostały rzucone w ogień niż miały być przekazać niewiastom[xxv]. Jednak, gdy przyszedł czas, nie wystarczyła umiejętność toczenia sporów i nie pomogła znajomość hebrajskiego “loszn kojdesz”, tj. języka świętego. Batszewa musiała wyjść za mąż. Z wykształcenia żony niezadowolony był mąż, który nie chcąc powtórzyć błędu teścia w stosunku do własnej córki, skrzętnie skrywał przed nią książki. Co ciekawe matka również tłumiła jej ambicje. Według rodziców tylko syn mógł zostać wielkim talmudystą. Podobnie było z Dwojrą (czyli Hinde), która stała w cieniu matki, Rejzele i brata (a w przypadku Ester: braci).


“-Michl świetnie się zapowiada, chwała niech będzie Panu! Kiedyś zostanie wielkim talmudystą”[xxvi].


Jakby na przekór temu oficjalnemu sprzeciwowi Rejzel ofiarowała Dwojrze książkę i to symbolicznie, historię życia twórcy żydowskiego oświecenia (Haskali)[xxvii] Mojżesza Mendelssohna[xxviii], który pragnął wyprowadzić ortodoksyjnych Żydów z gett i zintegrować z kulturą i społeczeństwem państw, w których przyszło im żyć. Czy to samo mogło spotkać prawdziwą Ester? Czy była to jedynie projekcja, marzenie korygujące brutalną rzeczywistość?


Teść Dwojry nie znosił umiejącej czytać synowej. Mierziło go to. Nie dość, że dziewczyna czytała, to w dodatku czytała publicznie[xxix]! Tymczasem jego własna żona była, jak przystało na porządną Żydówkę, analfabetką. Sama Hinde (Dwojra) czytała wszystko, co wpadło w jej ręce, od Psalmów po Marksa. Kształciła się też sama[xxx], a po przeprowadzce do Warszawy korzystała z oferty kursów wieczorowych[xxxi] i przesiąkała ideami socjalizmu[xxxii].

***

Całe rodzeństwo z Biłgoraja: Ester, Izrael i Izaak, niczym siostry Brontë[xxxiii], pisało (Z wyjątkiem najmłodszego Mojsze, który pozostał w tradycji i poszedł w ślady ojca). Swoje historie kreślili w  “mame loszn”[xxxiv], tj. w języku matki, czyli w jidysz. Pierwsza po pióro sięgnęła Kreitman, jednak to jej bracia cieszyli się uznaniem. Jak wiadomo Izaak Baszewis (Icchok Baszewis) został wyróżniony w 1978 roku Literacką Nagrodą Nobla. Podziwem cieszył się również zmarły przedwcześnie Izrael (Israel Joszua). Tylko Ester pozostawała niedoceniona i sama uważała się za nierozpoznaną jako autorka. Przez wiele lat była właściwie całkowicie zapomniana konstatuje Clive Sinclair[xxxv], pisarz i były redaktor “The London Jewish Chronicle” w “Lilith”[xxxvi].


Swoje pierwsze próby literackie Ester zniszczyła w drodze na ślub[xxxvii] i to za namową matki, która obawiała się ochrany traktującej teksty w jidysz jako wywrotowe. Decydując się na układanie myśli prozą Kreitman wyszła ze strefy prywatnej, bowiem w żydowskiej tradycji, jak tłumaczy Norich, opowiadanie, midrasz i hagada[xxxviii] wiązane było wyłącznie z rabinicznym mówieniem[xxxix], toteż kobiety mogły wyrazić się głównie w poezji[xl].


Poza formą nieszablonowa jest też treść prac Kreitman[xli]. Pisała między innymi o położeniu kobiet w chasydzkim społeczeństwie, tj. społeczeństwie patriarchalnym, opartym na rządach tradycji, zwyczaju i religii. Daniel Septimus[xlii], były redaktor naczelny portalu "My Jewish Learning” i twórca “Sefaria. A Living Library of Jewish Texts”[xliii], trafnie zauważa, że kiedy Virginia Woolf we “Własnym pokoju” (1929)[xliv] tworzyła historię siostry Shakespeare’a, która nie może się kształcić i zostaje zmuszona do małżeństwa, nie mogła wiedzieć, że współczesna jej Judith naprawdę istnieje, żyje na wyciągnięcie ręki[xlv]. I tak, jak przewidywała Woolf, dziewczyna z ambicjami i talentem, której broniono rozwijania się, zaczyna tracić zmysły. Ester zmagała się przez całe życie z psychozami i dojmującym poczuciem braku, niespełnienia[xlvi]. Toteż szukała w pewnym sensie “własnego pokoju”, miejsca, tożsamości dla córek, matek i sióstr, wokół których wirują demony w patriarszej rzeczywistości. I kiedy Dwojra opowiada zaciekawionej córce berlińskiego hotelarza o rytualnym tańcu weselnym “micwe - tencl”[xlvii], opisuje go właśnie jako Taniec Demonów.


“-Proszę nie myśleć, że jestem wścibska, ale… czy może mi pani powiedzieć, jak się nazywał ten taniec, który wszyscy tańczyli wczoraj po kolacji?
-To był… taniec demonów!”[xlviii]


W jego trakcie panna młoda niczym bezwolna kukła przekazywana jest z rąk do rąk. Czy ów emocjonalny opis to jej bunt przeciw kulturze, w której przyszło jej żyć? Czy sprzeciw wobec uprzedmiotawianiu kobiet? Czy jest to raczej, jak sugeruje Magdalena Ruta[xlix], po prostu zwyczajny bunt skrzywdzonej nastolatki? Wydaje się, że ów opis wypełnia zarówno żal wobec sytuacji, z którą musi się mierzyć, jak i rozczarowanie życiem, które wiodła i - jak się okaże - przyjdzie jej wieść. Widać tu tak poczucie indywidualnej krzywdy, jak i zbiorową krzywdę kobiet pozbawianych możliwości decydowania o sobie, traktowanych podrzędnie tak przez rodziny, jak i społeczeństwo.


Patriarchalna norma przełomu XIX i XX wieku stawiała kobietę prawnie, ekonomicznie, emocjonalnie, słowem egzystencjalnie w relacji podrzędnej w stosunku do mężczyzny, najpierw ojca, następnie męża. Kobieta spełniać się miała w małżeństwie jako ów "anioł domowego ogniska”. Była przeto definiowana poprzez związek z mężczyzną. Ester przypomina Norę z dramatu “Dom lalek” Henrika Ibsena (1879), która opuszcza swój dom i rozstaje się z mężem zrozumiawszy, że jest w nim właśnie kukłą, marionetką, traktowaną jak nierozgarnięte, infantylne dziecko. Toteż egzystowała w całkowitej zależności od męża, tak jak wcześniej od ojca. Była wyłącznie żoną swojego męża. Można powiedzieć, że przez całe życie Ester próbowała wyemancypować kukłę.

***

Ta kukła jest ignorantką. Badacz kultury żydowskiej Yaakov Wise[l] zauważa, że pochodząca z ortodoksyjnego domu Ester miała słuch i wzrok wyczulony szczególnie na problemy Żydówek.
Toteż nazywa ją pierwszą żydowską feministką[li]. Zakaz edukacji oznaczał dla kobiet izolację, a w konsekwencji stopniowe pozbawianie niezależności w sensie psychologicznym i fizjologicznym. Kreitman wzorem współczesnych jej sufrażystek chciała, by dziewczęta mogły kształcić się jak ich rówieśnicy, a analfabetyzm panujący wśród żydowskich kobiet, uważała, jak można wywnioskować, za poniżający. Nieumiejące czytać i pisać dziewczyny rodzące dzieci, skazane były na więzienie przestrzeni prywatnej. Toteż Bejlke (“Taniec demonów”), aby móc być samodzielną, uciekła z domu[lii]. Najpierw wyuczyła się zawodu i jako krawcowa mogła się utrzymać. Jednocześnie uczęszczała na kursy wieczorowe i kształciła się dalej[liii]. Dwojra miała wyjść za mąż, założyć perukę, urodzić i być posłuszną, dobrą żoną, nie kształcić się. Najlepiej tak jak Rochl żona przedsiębiorcy, “króla” diamentów Bermana (“Brilyantn”, 1944), która była analfabetką.


W dziewiętnastym wieku Żydówki pochodzące z ortodoksyjnych domów nie mogły się uczyć. Dziewczętom bowiem przypisane było to, co ziemskie, przemijające profanum. Tylko chłopcy mogli stykać się z sacrum, tj. z tym, co wieczne, nieśmiertelne i święte. To w Talmudzie w końcu napisano, że kobieta ma pozostać w domu, a mężczyzna ma wyjść na rynek i uczyć się rozumienia od innych[liv]. Mimo to, w bogatych domach i tak wynajmowano nauczyciela czy guwernantkę, którzy nauczali języków, matematyki, muzyki, rysunku. Jako ciekawostkę można tu odnotować, że już w latach dwudziestych dziewiętnastego wieku w Warszawie pojawiła się pierwsza prywatna szkoła, do której mogły uczęszczać także Żydówki. Prowadziła ją Fryderyka Eisenbaum. Sama szkoła miała charakter świecki. Tak też w przeciwieństwie do matki dzieci “króla” diamentów były wykształcone i Jeannette oświadczy:


„Och, mamo, gdybyś umiała czytać, wiedziałabyś, co mam na myśli” (tłum. PW)[lv].

***

Poza nieszablonową formą, zaangażowaniem w tematykę społeczną, Ester łamała kolejne tabu, pisząc otwarcie o życiu seksualnym Żydówek, antykoncepcji i kwestiach reprodukcji, podejmując się przedstawienia emocji dziewczyn, które nie są, wbrew temu co chciało patriarchalne społeczeństwo, posłusznymi lalkami, którym ojcowie przy udziale swatów wybierają mężów. Zakochana Gitele, jedna z bohaterek “Diamentów”, odczuwa taki afekt, że aż ciężko jej się oddycha:


„Kiedy zastanawiała się nad tym, wciąż wyczuwała każdy jego dotyk i pieszczotę, i widziała, jak patrzy na nią z nieskończoną miłością w swoich ciemnych oczach.


Poczuła, jak ogarnia ją ciepło, że ledwo mogła oddychać. Jednocześnie była głęboko zaniepokojona. Dlaczego pozwoliła mu zrobić z nią, co chciał? (…) Wiedziała, że jeśli teraz Dovid wróciłby, nie zawahałaby się. Poszłaby się z nim kochać. Chciała, żeby wszystko powtórzyło się od nowa” (tłum. PW)[lvi].


Przez Dwojrele przechodzi przyjemny dreszcz, gdy zbliża się do niej Molt:


“Przez cały czas Molt wiercił się, jakby miał świerzb. Choć wóz był pusty nie mógł usiedzieć na miejscu. Ciągle przesuwał się do Dwojrele. Teraz był już tak blisko, że mogła wyczuć żar jego młodego, chłopięcego ciała. Przebiegł ją dreszcz i doznała uczucia, którego - jak wiedziała - trzeba się wstydzić i które trzeba ukrywać”[lvii].


Bejlke darzy uczuciem Szimena i zmaga się ze swoimi pragnieniami:


“Było jej gorąco, co chwila przewracała się z boku na bok. Okazała mu tyle miłości, nie otrzymując nic w zamian. (…) miotały nią uczucia, które tak długo w sobie tłumiła mocą zdrowego rozsądku: namiętności i emocje, których nie był w stanie okiełznać nawet najbardziej zahartowany rozum”[lviii].


Dotyk dłoni Szimena wywołuje gęsią skórkę u Dwojrele:


“Jego gorący uścisk dłoni nie tylko sprawił, że krew zaczęła krążyć szybciej w jej żyłach, a na ciele pojawiła się gęsia skórka, ale również wstrząsnął nią aż do głębi. Szimen zajął główne miejsce w jej duszy, wypierając na drugi plan wszystko inne”[lix].


Bezwola kukły w “Tańcu Demonów” oznaczała też brak prawa do decydowania o własnym ciele, toteż ważnym elementem prozy Kreitman była kontrola urodzin, kwestia egalitarna, dotycząca dobrze uposażonych, jak i biednych kobiet. O ile jednak dla tych pierwszych, niechciana ciąża stanowiła zazwyczaj wyłącznie niedogodność, dla tych ostatnich miała poważniejsze konsekwencje praktyczne. Na służącą Anneke[lx], która zdecydowała się urodzić nieślubne dziecko, spadło odium samotnej matki i doprowadziło do utraty pracy. W porządnym żydowskim domu takie nieprzyzwoitości nie mogły mieć miejsca. Problem niechcianych ciąż, jak podkreślała Kreitman, nie zniknie, gdy postanowimy myśleć, że go nie ma lub go stygmatyzujemy. Będąca, jak się okazuje, w niechcianej ciąży Jeannette (“Diamenty”) prowadzi rozmowy z innymi młodymi kobietami, w trakcie których dzielili się informacjami dotyczącymi antykoncepcji[lxi]. Jednak często jedynym rozwiązaniem okazywała się nielegalna i ryzykowna podówczas dla zdrowia i życia aborcja, jak w przypadku Mary, a także jej pracodawczyni:


“‘Mary, dam ci dwa funty, jeśli podasz mi adres tej osoby!’ nalegała Jeannette.

‘Proszę Pani, to nielegalne, nie mogę!’

‘Mary, nigdy nie wspomnę o tym żywej duszy, przysięgam! Podaj mi go!' wcisnęła dwa funty w rękę pokojówki. Mary, drżąc, podała jej adres. (…) Jeannette poszła tam ze swoją pokojówką. ‘Klinika’ składała się z kobiety w średnim wieku o pomarszczonej twarzy, cienkich siwych włosach i dziwnym, nieprzyjemnym błysku w oczach. ‘Nie robię takich rzeczy!’ zaprotestowała. Jednak Jeannette zaproponowała kwotę, której kobieta nie potrafiła odmówić, toteż ustalono, że przyjdzie do domu Jeannette” (tłum. PW)[lxii].

<center">***

Kukła nie ma podmiotowości. “Taniec Demonów” przerywa brutalnie I wojna światowa paradoksalnie zmieniając, czytaj: poprawiając, status quo pozycji społecznej kobiet, nie pomijając Żydówek. Kreitman dała temu wyraz w “Diamentach” opisując wejście kobiet na rynek pracy[lxiii], pojawienie się tramwajarek, maszynistek, robotnic w fabrykach, także w przemyśle zbrojeniowym.


“Wszędzie, w fabrykach amunicji, w tramwajach i autobusach, nawet na kolei, pracowały kobiety. Coraz częściej zastępowały mężczyzn, którzy szli na front. (…) Nie tylko dziewczęta, ale i kobiety w średnim wieku obcinały włosy, wkładały na głowy kaski, niebieskie mundury, rękawiczki i niezdarne, męskie buty. (…) Z energią i niesamowitą cierpliwością wypełniały swój obowiązek wobec króla i kraju” (tłum. PW)[lxiv].


Kobiety polubiły pracę zarobkową, która je emancypowała, przynosząc wolność ekonomiczną, szansę samostawania się. Dlatego Kreitman przyjaźnie spoglądała ku sufrażystkom.


„Kobiety lubiły pracę. Nagle odkryły, że są siłą w kraju, siłą, z którą później trzeba będzie się liczyć, i nie miały ochoty po prostu siedzieć w warsztatach szyjąc spodnie. Dziewczęta żydowskie odkryły, że istnieje duże zapotrzebowanie na pracowników biurowych. Można się było nauczyć w ciągu sześciu miesięcy stenografii i pisania na klawiaturze, toteż nawet najbiedniejsze matki oszczędzały swoje ostatnie grosze i nie posyłały dziewcząt do pracy w warsztatach, gdy tylko te ukończyły szkołę w wieku czternastu lat. Zamiast pracownic fizycznych chciały uczynić z nich ‘panie’ z biura, które pracują mózgiem, a nie rękami” (tłum. PW)[lxv].

***

Na oczach Esther Kreitman zmieniał się zresztą cały świat. Stąd “Diamenty” to nie tylko opowieść o żydowskim szlaku brylantowym z Antwerpii przez Rotterdam do Londynu, lecz również o dysfunkcyjnej rodzinie stającej wobec wyzwań szybko sekularyzującego się świata:


“Dovid wszedł świeżo umyty i ogolony, wstawszy wcześnie, by uczcić swojego dziadka. Starzec uśmiechnął się do wnuka, lecz spojrzał na gładko ogoloną brodę, która wciąż miała ciemny cień z powodu czerni włosów. Był bardzo niezadowolony, że jego wnuk zgolił brodę. Boże, zachowaj nas!” (tłum. PW)[lxvi].


I nie dość, że młodzi Żydzi zaczęli golić brody, to jeszcze nosili się jak goje[lxvii]:

„Ich dzieci, Boże, zachowaj nas, zeszły z prawdziwej ścieżki. Słyszałem, że nawet chodzą do opery w szabas. (…) Syn czyta książki świeckie, a nawet książki nieżydowskie” (tłum. PW)[lxviii].


Granice między odrębnymi dotychczas światami ortodoksyjnych Żydów i zewnętrznym zacierały się połączone uniwersalną walką klas, napięciem między kapitalizmem a socjalizmem, powszechną biedą, rzadkim bogactwem:


„Próbował więc znaleźć sposób na zorganizowanie żydowskich robotników w nieżydowskim związku, aby omówić z nimi degenerację szefów i ucisk żydowskiego robotnika” (tłum. PW)[lxix].


Stanęli wobec siebie religijni i niereligijni[lxx], Żydzi i nie-Żydzi:


“Ha, ha! Jesteś jak wszyscy ci nowi imigranci! Myślisz, że szokująca jest praca w szabas przy zapalonych świecach? Tak to tutaj jest! Widziałeś tę starą kobietę? Kiedy dwa lata temu przyjechała z Polski była w takim szoku, że chciała uciec do domu. Przez cały czas płakała, ponieważ ludzie pracowali w szabas i nie chciała jeść w domu córki. Teraz jednak jak widzisz przyzwyczaiła się do tego wszystkiego. Wkrótce przekonasz się pan, panie Bruckner, że w Londynie bardzo, ale to bardzo trudno jest zachować szabas!” (tłum. PW)[lxxi].

***
<pJeśli w “Tańcu demonów” Dwojra zmagała się z odrzuceniem, niespełnieniem i lekceważeniem, to już w “Rodowodzie” bohaterowie starają się być kimś innym niż są. Krawiec Herszel (Jiches) oszczędza pieniądze, by móc wydać córkę za uczonego. Herszel, o czym wiedzą wszyscy, żywił urazę do matki, że ta wykształciła go na rzemieślnika[lxxii]. Niestety mimo jego ambitnych starań tylko jedna z córek spełnia oczekiwania ojca, druga zaś bez wiedzy rodzica poślubia syna rzeźnika. Herszla ogarnia przerażenie[lxxiii]:


“-Mazeł tow! Mazeł tow! Gratulacje! Tańczcie, chasydzki, tańczcie! - wrzasnął Beniamin do wszystkich Żydów ubranych w atłasowe kapoty i sztrajmle. (…)


-Tańczcie! Reb Herszel zasługuje na podwójne ‘Mazeł tow!’. Został dziś krewnym rzeźnika Pinchasa. Zyskał dzisiaj podwójny rodowód!”[lxxiv]


Podobnie było z autorką. Ten kompleks Herszla jest lustrem jej dramatu, więźniarki własnego rodowodu, nie potrafiącej się odnaleźć w obcym świecie, przez ten rodowód niedefiniowanym. Jej własne demony są tak potężne jak te, które zaszywają się w duszach jej bohaterów. Atakują i zaprzątają serca i głowy. I nie ma znaczenia czy są to ziemie polskie czy akcje prowadziła Hinde w Londynie. Łączy ich poszukiwanie odpowiedzi na klasyczne pytanie o tożsamość.


W swojej ucieczce przed rodziną, w której czuła się niechciana, Ester, tak jak bohaterka “Tańca demonów”, zgodziła się na zaaranżowane małżeństwo z szlifierzem diamentów z Antwerpii[lxxv]. Męża Avrahama Kreitmana, tak jak Dwojra, poznała w berlińskim koszernym hotelu w dniu ślubu. Ester (Dwojra) po ślubie wyrzuciła perukę, a jej mąż zgolił brodę. Ów akt sprzeciwu wobec nakazów religii i tradycji sprawił jednak, że stali się pariasami:


“Lipe wysłał potajemnie list do ojca, w którym informował go, że Berisz zgolił brodę, a Dwojrele nie nosi już peruki. Po otrzymaniu tych wiadomości reb Borech Lejb napisał do państwa młodych długi i gwałtowny list, w którym obrzucił ich wszystkimi wyzwiskami i przekleństwami, jakie udało mu się wymyślić. (…) W zakończeniu listu zapewnił młodą parę, że nie dostaną od niego ani grosza do końca swoich dni”[lxxvi].


Wraz z nastaniem I wojny światowej rodzina Kreitmanów przeniosła się do Londynu, gdzie by zarobić na utrzymanie Avraham naprawiał zamki w kobiecych torebkach, Ester zaś szydełkowała i prowadziła mały sklep. W 1926 na krótko wróciła z synem Morrisem do Polski, lecz pobyt u rodziny bardzo ją rozczarował, o czym w swoich wspomnieniach daje wyraz jej syn[lxxvii]. Zapamiętał on słowa skierowane przez babkę do matki:


„Podczas pierwszego spotkania po rozstaniu w Berlinie wiele lat wcześniej matka i córka wykonują ruchy ku letniemu uściskowi. Potem matka mówi córce: 'Ależ, Hindele, wcale nie jesteś tak brzydka, jak myślałam!’” (tłum. PW)[lxxviii].

***

Po powrocie do Londynu Esther zaczęła pisać i działała w kręgu socjalistów[lxxix]. Jej teksty ukazywały się w gazetach wydawanych w jidysz, pojawiały się na łamach literackiego czasopisma Abrahama Nochema Stenzla “Loshn un Lebn”[lxxx]. Jej opowiadania publikowane były w wydawnictwach żydowskich w Paryżu, Antwerpii, Nowym Jorku, Buenos Aires i Toronto. Przełożyła też na jidysz Karola Dickensa “Opowieść wigilijną” (“Vaynakht”, 1929) i George’a Bernarda Shawa “Intelligent Woman’s Guide to Socialism and Capitalism” (“Di froy in sotsializm un kapitalizm”, 1930). Nic dziwnego, że badaczka literatury jidysz Ruth R. Wisse pyta w “The Modern Jewish Canon: A Journey Through Language and Culture” czy gdyby Kreitman pozostała jednak w Warszawie dołączyłaby do piszących liberalnych i politycznie zaangażowanych głosów po pierwszej wojnie? Czy jej nazwisko widniało by dzisiaj obok Kadiei Mołodowskiej[lxxxi], Rejzl Żychlińskiej[lxxxii], Racheli Häring Korn[lxxxiii] i Racheli Auerbach[lxxxiv]? Wydaje się to bardzo prawdopodobne. W końcu jej teksty wspierały pracę kobiet, edukację dziewczyn, mówiła o edukacji seksualnej kobiet i ich niezależności.

***

Pierwsza powieść Kreitman “Taniec demonów” (“Der szejdim tanc”) ukazała się w 1936 roku w warszawskim wydawnictwie Ch. Brzoza, a przełożona na angielski przez jej syna, pojawiła się jako “Deborah” w 1946 roku. Tłumaczenie wznowiono dopiero w 2004 przez David Paul Books, London and The Feminist Press New York. Po polsku ukazała się w 2019 w wydawnictwie Ośrodek “Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jako “Taniec Demonów” w przekładzie Andrzeja Pawelca.


“Diamonds” (“Briljantn”) została wydana przez Londyński W&F Foyle w 1944 roku, a wznowiona dopiero w 2009 roku także przez David Paul Press, z jidysz na angielski przełożyła Heather Valencia. Na język polski z jidysz tłumaczyli Monika Polit, Zofia Zięba, Jakub Zygmunt; redakcji językowej podjął się Łukasz Kuć a korekty Anna Marszał. Brylanty, ukazała się w Fame Art, 2021.


W 2004 przypomniano zbiór opowiadań Kreitman, pt.: “Rodowód - opowiadania i szkice” (“Jiches - dercejlungen un skicn”) z 1949 w tłumaczeniu Dorothee van Tendeloo i wydano jako: “Blitz and Other Stories” ponownie w wydawnictwie David Paul Press. Na polski przełożyła “Rodowód” Natalia Moskal, a wydał lubelski Ośrodek ”Brama Grodzka - Teatr NN” w 2016.


Norich, analizując tłumaczenie “Tańca demonów” z jidysz na angielski, zwraca uwagę, że Kreitman wraz z synem tworząc przekład swobodnie korygowali historię powieści. I tak w oryginalnej wersji w jidysz bohaterka zachwyca się “Królem Olch” Johanna Wolfganga Goethego, podczas gdy w powojennej wersji angielskiej podziwia już Aleksandra Puszkina. W wersji angielskiej, kiedy Dwojra z przyjaciółką spacerują po Ogrodzie Saskim widzą tabliczkę informującą, że “Żydom w chałatach i psom wstęp wzbroniony”:


“Nieortodoksyjni Żydzi wybierali się z kolei do wspaniałego Ogrodu Saskiego, gdzie ich pobratymcom zagradza wejście tabliczka: ‘ŻYDOM W CHAŁATACH I PSOM WSTĘP WZBRONIONY’”[lxxxv].


Tymczasem, uściśla Norich, w jidysz Kreitman pokazuje jak po ogrodzie przechadzają się w nowoczesnych strojach Żydzi tak jakby nie byli Żydami.


Struktura powieści również uległa zmianie. W oryginale mamy rozdziały z tytułami, w języku angielskim są one ponumerowane. Na marginesie trzeba wspomnieć, że w polskim przekładzie wydawca postanowił powrócić do tytułów, a tłumacz “Tańca demonów” Andrzej Pawelec w “Posłowiu tłumacza” dodaje, że rozdział pierwszy wersji angielskiej jest o połowę krótszy od pierwowzoru. Inna jest też struktura, np. rozdział trzynasty: o zaręczynach, ślubie i wyjeździe do Antwerpii w tłumaczeniu angielskim został podzielony na dwa[lxxxvi].


Zmiana tytułu miała zdaniem Norich sprawić, że opowieść nie będzie przeładowana emocją. “Taniec demonów” budzi bowiem niepokój, “Deborah” zaś przesuwa uwagę na bohaterkę. Tekst angielski zawiera brytyjskie idiomy i londyński cockney tam, gdzie pojawia się półświatek. Nie ma tu również słów: gojka, goj, lecz odpowiednio kobieta, mężczyzna. Angielski tekst zawiera wyjaśnienia żydowskich świąt i rytuałów. Dalej w wersji angielskiej, podkreśla badaczka, pojawia się brat tam, gdzie go nie ma w oryginale. Wreszcie tekst w jidysz mówi o tym, że matka nie lubi córki: “Zi gefelt nisht der muter", zaś w języku angielskim syn Ester napisał, że matka o niej nie myśli[lxxxvii].


Warto również dodać, jak pisze dalej w posłowiu “Tańca demonów” Pawelec, że książka po polsku ukazała się jako przekład zapośredniczony tj. z języka angielskiego, a nie bezpośrednio z jidysz. Tłumacz przypomina czytelnikom, że jest to sfabularyzowana autobiografia, w której autorka pominęła choćby narodziny braci Izaaka i Mojszego. Pawelec zwraca również uwagę na niuanse kulturowe, których nie zachowano w tłumaczeniu na angielski. I tak Ester w oryginale pokazuje polskość jako egzotyczną, zaś to co żydowskie jako zrozumiałe. Dwa współistniejące światy spotykają się tam raczej sporadycznie[lxxxviii]. Brak jest w przekładzie angielskim opowieści o antagonistycznych relacjach między polskimi chłopami a Żydami na targu. Zanika postać rzeźnika Dawida, prawdopodobnie, dodaje Pawelec, by nie eksponować antysemityzmu Polaków[lxxxix]. Znika nauczycielka, która nie nosiła peruki, a do tego rozmawiała z dziećmi i mężem po rosyjsku. Zaś gdy Rejzele wspomina historię budowy domu, wycięty został cały fragment, w którym rabin Awrom Ber, ukradkiem wyciera ręce, bo zmuszony był podać ją dziedzicowi. Taki kontakt fizyczny był bowiem “nieczysty”[xc]. W tekście angielskim, konstatuje tłumacz, nazwiska i imiona zapisane są w wersji zlatynizowanej lub w zapisie fonetycznym, a warstwa etnograficzna została ujednolicona:


“(…) sztelt staje się ‘wioską’ (village) lub ‘miasteczkiem’ (town); elementy garderoby otrzymują brzmienia ogólne, np. cap czy hat (‘czapka’, ‘nakrycie głowy’) z rozmaitymi dookreśleniami w miejsce konkretnego nakrycia głowy (sztrajmel, jarmułka); zawody czy funkcje mają odpowiedniki zachodnie lub są parafrazowane: beadle (‘woźny’) zamiast szamesa, ritual slaughterer (‘rytualny rzeźnik’) zamiast szojcheta, tsadik’s personal attendant (‘asystent cadyka’) zamiast gabaj”[xci].


Pawelec wymienia również zmiany powstałe w przestrzeni zwyczaju i religii: minjan zamienia się w kongregację, dintojrę w arbitraż, a rabin dajan w oficjalnego rabina[xcii]. Podobnie rzecz się ma z tłumaczeniem z oryginału na angielski “Rodowodu”. Jak zauważa literaturoznawczyni i tłumaczka Monika Adamczyk-Garbowska[xciii] w “Posłowiu” tegoż, tekst w jidysz cechują zarówno barwność, jak i dopieszczenie szczegółu. Przekład angielski spłyca choćby opisy związane z kulturą materialną jak: “(…) serwowanych potraw czy miejscowych zwyczajów”[xciv].

***

Odmienne doświadczenie dzieciństwa odbiło się w relacji Ester z braćmi, w mieszance sentymentu i obcości, niechęci, zazdrości i pewnego rodzaju przywiązania. Znamienne, że gdy Hinde tak jak jej bracia chciała wyemigrować do Ameryki i zwróciła się o pomoc do Baszewisa, ten odmówił[xcv]. Być może dlatego, że uważał siostrę za szaloną histeryczkę. Mimo to w swojej twórczości wracał do niej. Choćby w “Urzędzie mojego ojca”[xcvi] (“Majn tatns bes - din- sztub”, 1956) pisał o napadach śmiechu siostry, które prowadziły do omdlenia[xcvii]. Miała być również Ester pierwowzorem szalonej, niezrozumianej Rachel z “Szatana z Goraju”[xcviii] (“Der sotn in goray”, 1935). Poza tym zadedykował jej “Seans i inne opowiadania” (“Der seans”, 1968)[xcix]. Niestety wydawca pomylił imię. Niefortunna dedykacja jest dla Minde, zamiast Hinde[c]. Zresztą błędu tego nigdy nie skorygowano.


Co ciekawe, zauważa Norich w “The Homeless Imagination in the Fiction of Israel Joshua Singer”, zarówno starszy, jak i młodszy brat Kreitman we wspomnieniach powracali nostalgicznie do wczesnego dzieciństwa. Tymczasem Ester snuła swoją opowieść dopiero od chwili, gdy jej bohaterka ma już 14 lat[ci]. W przeciwieństwie do braci, wspominając dzieciństwo i młodość, nie była sentymentalna. Wynikała to, jak podkreśla badaczka, z jej jakby nie było genderowego spojrzenia na rodzinę i społeczeństwo, w którym przyszło jej żyć[cii]. Monika Adamczyk-Garbowska w “Biłgoraj, czyli raj… Autobiograficzna twórczość rodzeństwa Singerów” pisze, że nawiązanie Ester do lat wczesnej młodości było dla niej w zasadzie okazją do wyartykułowania buntu. Buntu kobiety, która wzrastała w ortodoksyjnym środowisku, w otoczeniu nie pozwalającym się jej rozwijać i podkreślającym nieustannie jej podrzędną, służebną rolę[ciii].

***

Historiom, które tworzyła Ester Kreitman brak zapewne poetyckiej magii, którą czarował brat-noblista czy zdumiewającego szczegółu starszego z Singerów. Magdalena Ruta ocenia wręcz, że “Taniec demonów” nie wytrzymuje krytyki jako przedsięwzięcie artystyczne. Razi badaczkę natręctwo analiz stanu psychicznego bohaterki, jej egzaltacja, niezdecydowanie i niepokoje[civ]. Jednak proza Kreitman jest warta zainteresowania choćby dlatego, że pokazuje odmienny punkt widzenia. Punkt widzenia kobiety, Żydówki, imigrantki, matki, córki, siostry, żyjącej w ortodoksyjnym społeczeństwie przełomu wieków i pierwszej połowie XX wieku. W tym miejscu warto zapytać czy ta kolejność etykiet jest istotna? Być może dla Kreitman była. Może było dla niej ważne, po pierwsze, to że jest kobietą, a może raczej to, że urodziła się jako Żydówka, a może definiowała się jednak jako “siostra znanych braci” lub po prostu odrzucona córka? Może czuła się tak, jak w tygodniku “Ewa” w 1928 roku pisał Lemkin, tj. upośledzona tak jako kobieta, jako córka i siostra, i wreszcie jako Żydówka?


Ester zmarła 13 czerwca 1954 roku. Zgodnie ze swoją wolą, a wbrew tradycji żydowskiej, została skremowana. Nie chciała by po śmierci jej ciało opanował dybuk[cv] czy golem[cvi], co paradoksalnie wskazuje na jej niemoc zerwania z rodowodem.


Bibliografia

  • An-ski (Szlojme Zajnwil Rapoport), Na pograniczu dwóch światów. Dybuk, tłum. Awiszaj Hadari, Wydawnictwo Austeria, Kraków 2007.
  • M. Adamczyk - Grabowska, B Wróblewski, Biłgoraj czyli Raj . Rodzina Singerów i świat, którego już nie ma, [red.] Monika Adamczyk - Grabowska, Bogusław Wróblewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2005.
  • M. Adamczyk - Garbowska, Posłowie [w:] Ester Singer Kreitman, Rodowód.
  • A. Arno, Starsza siostra, Dwutygodnik.com, strona kultury, Źródło: https://www.dwutygodnik.com/artykul/6764-starsza-siostra.html.
  • M. Boyden, The Other ‘Other Singer’ Linguistic Alterity in Esther Kreitman’s Transit Fiction, Proofiexts Vol. 31, No 1-2 (Winter - Spring 2011).
  • M. Carr, La famille Singer: L'autre exil, Londres, trans. Hazel Karr, Editions Le Bord de l'eau, 2016.
  • W. Chrostowski, Hagada - siła opowieści, [w:] Wszystko co najwazniejsze,
    Źródło: https://wszystkoconajwazniejsze.pl/prof-waldemar-chrostowski-hagada-sila-opowiesci/.
  • My Uncle Yitzhak: A Memoir of I.B.. Singer Maurice Carr; The monthly magazine of opinion, DECEMBER 1992  https://www.commentarymagazine.com/articles/my-uncle-yitzhak-a-memoir-of-i-b-singer/
  • C. Friedman-Cohen, ROKHL AUERBAKH 1903–1976, Jewish Women’s Archive,
    Źródło: https://jwa.org/encyclopedia/article/auerbakh-rokhl.
  • Z. Ginczanka, Zuzanna Ginczanka. Poezje zebrane 1931–1944, red. Izolda Kiec, Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2019.
  • A.L. Goldman, The Long Neglected Sister of the Singer Family, April 4, 1991 https://www.nytimes.com/1991/04/04/books/the-long-neglected-sister-of-the-singer-family.html.
  • D.B. Green, This Day in Jewish History 1891: The Scorned Sister of Isaac Bashevis Singer Is Born, Haaretz,Źródło: https://www.haaretz.com/jewish/.premium-1891-scorned-sister-of-isaac-bashevis-singer-is-born-1.5424654.
  • A. Grupińska, Najtrudniej jest spotkać Lilit. Opowieści chasydek, Austeria, Warszawa 2008.
  • J. Hadda, Isaac Bashevis Singer: A Life, University of Wisconsin Press, 2003.
  • I. Howe, The Other Singer There are two Singers in Yiddish literature and while both are very good, they sing in different keys, March 1966 Commentary The monthly magazine of opinion. Źródło: https://www.commentarymagazine.com/articles/the-other-singer/.
  • F. Jones, Esther Kreitman 1854 - 1954, https://jwa.org/encyclopedia/article/kreitman-esther
  • M. Kaufman, The Women in Jewish Law and Traditions, Northale, New Jersey, London 1995.
  • E. Kreitman, Diamonds, trans. and with an introduction by Heather Valencia, David Paul, London 2010.
  • R. Kuwałek, Rabin Jakub Mordechaj Zylberman - dziadek rodzeństwa Singerów, [w:] Biłgoraj czyli Raj. Rodzina Singerów i świat, którego już nie ma, red. Monika Adamczyk - Grabowska, Bogusław Wróblewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2005.
  • A. Legierska, Patrycja Dołowy: Mamy prawo szukać Hindełe w sobie [WYWIAD],Opublikowany: 4 gru 2017,
    Źródło: https://culture.pl/pl/artykul/patrycja-dolowy-mamy-prawo-szukac-hindele-w-sobie-wywiad
  • R. Lemkin, Kobieta żydowska a feminizm, Tygodnik “Ewa”, Warszawa 1928, nr 3.
  • S. Levitan, ROKHL HÄRING KORN 1898–1982, Jewish Women’s Archive,
    Źródło: https://jwa.org/encyclopedia/article/korn-rokhl-haring.
  • J. Łumiński, Tańce i obrzędy żydowskie [w:] Czasopismo Akcent. Na pograniczu Narodów i Kultur, 3 (29) 1987.
  • A. Norich, Afterword, [w:] ‘The Dance of The Demons’ Esther Singer Kreitman. The true - life inspiration for Yentle, tłum. Maurice Carr, Introduction by Ilan Stavans. Afterword by Anita Norich
  • A. Norich, The Family Singer and the Autobiographical Imagination, Prooftexts, t. 10, 1990, nr 1
  • A. Norich, The Homeless Imagination in the Fiction of Israel Joshua Singer, Indiana University Press, 1991
  • A. Oreck, Modern Jewish History: The Golem, Jewish Virtual Library a Project of AICE,
    Źródło: https://www.jewishvirtuallibrary.org/the-golem.
  • A. Pawelec, Posłowie tłumacza [w:] E. Singer Kreitman, Taniec…,
  • A. Ramos Gonzalez, Diagnostics of a Writer: The Case of Fraylin Esther S, [w:] Mosaic: An Interdisciplinary Critical Journal
  • M. Ruta, Taniec demonów, czyli wizja świata w literackiej biografii Hinde Ester Kreitman [w:] Biłgoraj, czyli raj…Rodzina Singerów i świat którego już nie ma, Czasopismo Akcent. Na pograniczu Narodów i Kultur, 2003, nr. 3.
  • D. Septimus, Esther Singer Kreitman was a published author, but she was overshadowed by her brothers,(Originally published in the Jerusalem Post (November 18, 2005).
    Źródło: https://www.myjewishlearning.com/article/esther-kreitman/
  • C. Sinclair, Esther Singer Kreitman: the trammelled talent of Isaac Bashevis Singer’s neglected sister, Lilith, Spring 1991.
  • C. Sinclair, Esther, the Silenced Singer, Los Angeles Times, APRIL 14, 1991 12 AM,
    Źródło: https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1991-04-14-bk-96-story.html
  • E. Singer Kreitman, Taniec demonów, tłum. Andrzej Pawelec, Fame Art, Lublin 2019
  • E. Singer Kreitman, Nowy Świat [w:] Ester Singer Kreitman, Rodowód, tłum. Natalia Moskal, Ośrodek “Brama Grodzka - Teatr NN” Fame Art, Lublin 2016
  • I.B. Singer, Jentł, chłopiec z jesziwy [w:] Krótki piątek i inne opowiadania, tłum. Dorota Bogutyn, Muza S. A., 1992.
  • I.B. Singer, Seans i Inne opowiadania, tłum. Maria Olejniczak-Skarsgard, Muza SA, Warszawa 2006.
  • I.B. Singer, Szatan z Goraju, tłum. Monika Adamczyk-Garbowska, Chone Shmeruk, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2003.
  • I.B. Singer, Urząd mojego ojca, tłum. Elżbieta Zychowicz, Muza SA, Warszawa 2000.
  • I.J. Singer, East of Eden, przekład na angielski. Maurice Samuel, Alfred A. Knopf, 1939, Original from the University of Michigan 2008
  • I.J. Singer, Of a World That Is No More, przekład na angielski Joseph Singer, Vanguard Press, New York 1970. Źródło: https://archive.org/details/ofworldthatisnom00sing/page/28/mode/1up, 2021-06-05.
  • B. Szwarcman-Czarnota, Reyzl Zhikhlinski 27.07.1919—13.06.2001, culture.pl, Źródło: https://culture.pl/en/artist/reyzl-zhikhlinski.
  • Moja dzika koza. Antologia poetek jidysz, wybór i opracowanie Karolina Szymaniak, Joanna Lisek, Bella Szwarcman-Czarnota, przełożone przez dziewiętnaście kobiet, Wydawnictwo Austeria, Kraków – Budapeszt – Syrakuzy, 2019
  • H. Valencia, CZELADZ, BERLIN AND WHITECHAPEL: The World of Avrom Nokhem Stencl, European Judaism: A Journal for the New Europe, vol. 30, no. 1, 1997.
    Źródło: JSTOR, www.jstor.org/stable/41431155. Accessed 5 June 2021.
  • S. Weinman, Unsung. A reissued novel shines a light on the most neglected Singer sibling, Tablet . A new read on Jewish life, Źródło: https://www.tabletmag.com/jewish-arts-and-culture/books/7415/unsung .
  • Y. Wise, Ester Kreitman: The first Jewish feminist?, Jewish Quarterly, Mar. Abingdon:Taylor & Francis, 2015.
  • V. Woolf, Własny pokój. Trzy gwinee, [red.] Magdalena Pluta, tłum. Ewa Krasińska, Sic! 2002.

 

Prace o Ester

Biographical entry in Found Treasures: Stories by Yiddish Women Writers. Edited by Frieda Forman, Ethel Raicus, Sarah Silberstein Swartz and Margie Wolfe. Introduction by Irena Klepfisz. Toronto: 1994, 357–359.

Cambridge Biographical Encyclopedia, 2nd edition (1998), s.v. “Kreitman, Esther.”

Fogel, Joshua A. Introduction to “The New World,” by Esther Kreitman. Yale Review 73 (Summer 1984): 525–526.

Goldman, Ari L. “The long neglected sister of the Singer family.” New York Times, April 4, 1991: C15.

Homberger, Eric. “Charles Reznikoff’s Family Chronicle: Saying thank you and I’m sorry.” In Charles Reznikoff, Man and Poet, edited by Milton Hindus, 327–342. Orono, Maine: 1984.

Jones, Faith. “Esther Kreitman: Renewed recognition of her work.” Canadian Jewish Outlook 38, no. 2 (Mar/Apr 2000): 17–18.

Norich, Anita. The Homeless Imagination in the Fiction of Israel Joshua Singer. Bloomington: 1991.

Norich, Anita. “The family Singer and the autobiographical imagination.” Prooftexts 10, no. 1 (Jan. 1990): 97–107.

Pitock, Todd. “Forgotten Singer, forgotten song: Hinde Esther Singer Kreitman.” Jewish Affairs Winter 1993: 127–133.

Prager, Leonard. “Esther Kreitman.” Yiddish Culture in Britain. Frankfurt: 1990, 382–388.

Prawer, S.S. “The first family of Yiddish.” Times Literary Supplement 4178 (April 29, 1983): 419–420.

Sinclair, Clive. Introduction to Deborah, by Esther Kreitman. Trans. By Maurice Carr. London: 1983.

Sinclair, Clive. “Esther, the silenced Singer.” Los Angeles Times, Sunday, April 14, 1991: BR1, 11.

Sinclair, Clive. “Esther Singer Kreitman: the trammeled talent of Isaac Bashevis Singer’s neglected sister.” Lilith, Spring 1991: 8–9.

Singer, Isaac Bashevis. “My sister.” In In My Father’s Court. New York, 1975: 151–155.

Wisse, Ruth R. The Modern Jewish Canon: a Journey Through Language and Culture. New York: 2000

Przypisy:

[1] Rafael Lemkin, Kobieta żydowska a feminizm, “Ewa”, Warszawa 1928, nr 3, s. 2. Feministyczny, żydowski tygodnik “Ewa” wydawany był w latach 1928 - 1933 przez Paulinę Appenszlak i Izę Wagmanową. Poruszał zagadnienia polityczne, takie jak prawa wyborcze kobiet, jak i społeczne, np. kontrola urodzeń i świadome macierzyństwo.

[2] Magdalena Ruta, Taniec demonów, czyli wizja świata w literackiej biografii Hinde Ester Kreitman [w:] Biłograj, czyli Raj…Rodzina Singerów i świat którego już nie ma [w:] Akcent. Na pograniczu Narodów i Kultur, 2003, nr. 3, s. 88 - 96. lub [w:] Biłgoraj czyli Raj . Rodzina Singerów i świat, którego już nie ma red. Monika Adamczyk - Grabowska, Bogusław Wróblewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie - Sklodowskiej, Lublin 2005.

[3] Ester Singer Kreitman, Taniec demonów, tłum. Andrzej Pawelec, Fame Art, Lublin 2019, s. 20.

[4] Yentl (lub Jentł) – amerykańsko-brytyjski melodramat z 1983 roku na podstawie książki Izaaka Baszewisa Singera “ Barbra Streisand wyreżyserowała i wcieliła się w rolę Jenteł.

[5] Isaac Bashevis Singer, Jentł, chłopiec z jesziwy, [w:] Krótki piątek i inne opowiadania, tłum. Dorota Bogutyn, Muza S. A., 1992.

[6] Ester Singer Kreitman, Taniec…, s.175.

[7] Ibidem.

[8] Więcej o autorce: http://zydzi.autobiografia.uni.wroc.pl/dr-hab-magdalena-ruta/.

[9] Ester Singer Kreitman, Taniec…, s. 20.

[10] Ibidem, s. 212.

[11] Ibidem, s.175.

[12] Israel Joshua Singer, East of Eden, tłum. Maurice Samuel, Alfred A. Knopf, 1939

Original from the University of Michigan 2008.

[13] Israel Jehoszua Singer, Of a World That Is No More, tłum. Joseph Singer, Vanguard Press, New York 1970, s. 29, Źródło: https://archive.org/details/ofworldthatisnom00sing/page/28/mode/1up, 2021-06-05.

[14] misnaged to przeciwnik chasydów i zwolennik ortodoksyjnego judaizmu, Więcej: https://sztetl.org.pl/pl/slownik/misnagd.

[15] Robert Kuwałek, Rabin Jakub Mordechaj Zylberman - dziadek rodzeństwa Singerów, [w:] Biłgoraj czyli Raj. Rodzina Singerów i świat, którego już nie ma, red. Monika Adamczyk - Grabowska, Bogusław Wróblewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2005, s. 125.

[16] Magdalena Ruta, Taniec demonów, czyli wizja świata w literackiej biografii Hinde Ester Kreitman [w:] Biłgoraj czyli…, s. 150.

[17] Ester Singer Kreitman, Taniec…, s. 25.

[18] Ester Singer Kreitman, Nowy Świat [w:] Ester Singer Kreitman, Rodowód, tłum. Natalia Moskal, Ośrodek “Brama Grodzka - Teatr NN” Fame Art, Lublin 2016, s. 21.

[19] Ibidem, s. 26.

[20] Alicia Ramos Gonzalez, Diagnostics of a Writer: The Case of Fraylin Esther S, [w:] Mosaic: An Interdisciplinary Critical Journal:

[21] Więcej o Anicie Norich: https://jwa.org/encyclopedia/author/norich-anita i https://lsa.umich.edu/english/people/faculty/norich.html.

[22] Anita Norich, Afterword, [w:] ‘The Dance of The Demons’ Esther Singer Kreitman. The true - life inspiration for Yentle, tłum. Maurice Carr, Introduction by Ilan Stavans. Afterword by Anita Norich.

 

Biographical Essays by Maurice Carr and Hazel Karr”, The Helen Rose Scheuer Jewish Women’s Series, The Feminist Press Athe University of New York, New York 2009, s. 265-283.

[23] Więcej o tym znanym rabinie w: Robert Kuwałek, op.cit., s.125-140.

[24] Magdalena Ruta, Taniec…, s.150.

[25] Anka Grupińska, Najtrudniej jest spotkać Lilit. Opowieści chasydek, Austeria, Warszawa 2008, s. 250.

[26] Ester Singer Kreitman, Taniec…, s. 19.

[27] Haskala - ruch intelektualny zwany oświeceniem żydowskim końca XVIII wieku, który czerpał z myśli oświeceniowej. Więcej o ruchu w: Portal Delet, https://www.jhi.pl/psj/haskala.

[28]  Ester Singer Kreitman, Taniec…, s. 319.

Więcej o ojcu żydowskiego oświecenia na: Jewish Virtual Library A Project of Aice: Moses Mendelssohn (1729 - 1786), https://www.jewishvirtuallibrary.org/moses-mendelssohn,także w Stanford Encyclopedia of Philosophy https://plato.stanford.edu/entries/mendelssohn/ oraz w książce: Krzysztof Pilarczyk, Robert Dubiański: Moses Mendelssohn a judaizm i kultura żydowska, “Studia Gdańskie”, Tom XXXVIII, 2016, s. 75 - 87.

[29] Ester Singer Kreitman, Taniec…, s. 319.

[30] Ibidem, s. 20.

[31] Ibidem, s. 213.

[32] Ibidem, s. 213 - 214 i 250 - 251.

[33] Rodzina Brontë była rodziną literatów z pierwszej połowy XIX wieku. Do historii przeszły trzy piszące siostry: Charlotte (Dziwne Losy Jane Eyre), Emily (Wichrowe Wzgórza), Anne (Agnes Grey).

[34] mame loszn, czyli jidysz, to język matki, jako że kobiety zwykle nie znały języka świętego, czyli hebrajskiego, loszn kojdesz.

[35] Clive Sinclair, Esther Singer Kreitman: the trammelled talent of Isaac Bashevis Singers neglected sister, Lilith, Spring 1991, s. 8-9.

[36] Lilit w tradycji żydowskiej pierwsza żona Adama. Odeszła, bo nie zgadzała się z podrzędną rolą kobiety. Opisuje się Lilit jako zło, ale także jako tę, która korzysta z wolnej woli i myśli samodzielnie. Więcej na Lilith. Independent, Jewish & Frankly Feminist, https://www.lilith.org.

[37] Commentary Bk, My Uncle Yitzhak: A Memoir of I. B. Singer, Commentary, December 1992, https://www.commentarymagazine.com/articles/my-uncle-yitzhak-a-memoir-of-i-b-singer/.

[38] Por. Waldemar Chrostowski, Hagada - siła opowieści, [w:] Wszystko co najwazniejszehttps://wszystkoconajwazniejsze.pl/prof-waldemar-chrostowski-hagada-sila-opowiesci/.

[39] Anita Norich, op.cit., s. 269.

[40] Por. Zuzanna Ginczanka, Zuzanna Ginczanka. Poezje zebrane 1931–1944, red. Izolda Kiec, Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2019, a także Moja dzika koza. Antologia poetek jidysz, wybór i opracowanie Karolina Szymaniak, Joanna Lisek, Bella Szwarcman-Czarnota, przełożone przez dziewiętnaście kobiet, Wydawnictwo Austeria, Kraków – Budapeszt – Syrakuzy, 2019.

[41] Można by się pokusić, by dodać Kreitman do następującej listy: Nine Jewish Women You Should Be Reading: https://blogs.brandeis.edu/freshideasfromhbi/nine-jewish-women-you-should-be-reading/.

[42] Więcej o Danielu Septimusie: https://www.myjewishlearning.com/author/daniel-septimus/.

[43] Safaria. A Living Library of Jewish Texts, https://www.sefaria.org.

[44] Virginia Woolf, Własny pokój. Trzy gwinee, red. Magdalena Pluta, tłum. Ewa Krasińska, Sic! 2002.

[45] Daniel Septimus, Esther Singer Kreitman was a published author, but she was overshadowed by her brothers, Originally published in the Jerusalem Post, November 18, 2005, https://www.myjewishlearning.com/article/esther-kreitman/.

[46] Ester Singer Kreitman, Taniec…, s. 212.

[47] Ibidem, s. 313. Więcej o rytualnym tańcu weselnym w: Jacek Łumiński, Tańce i obrzędy żydowskie [w:] Akcent. Na pograniczu Narodów i Kultur, 3 (29) 1987, s. 27-39.

[48] Ester Singer Kreitman, Taniec demonów, tłum. Andrzej Pawelec, Fame Art, Lublin 2019 s. 313.

[49] Magdalena Ruta, Taniec…, s. 88-96. lub Biłgoraj czyli Raj . Rodzina Singerów i świat, którego już nie ma, red. Monika Adamczyk - Garbowska, Bogusław Wróblewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie - Skłodowskiej, Lublin 2005. , s. 159.

[50] Więcej o tym badaczu: https://manchester.academia.edu/YaakovWise/CurriculumVitae.

[51] Yaakov Wise, Ester Kreitman: The first Jewish feminist?, Jewish Quarterly, Mar. Abingdon:Taylor & Francis, 2015, s. 44-47.

[52] Ester Singer Kreitman, Taniec.., s. 253.

[53] Ibidem, s. 237.

[54] Michael Kaufman, The Women in Jewish Law and Traditions, Northale, New Jersey, London 1995, s. 28.

[55] Esther Kreitman, Diamonds, trans. and with an introduction by Heather Valencia, David Paul, London 2010, s. 78.

[56] E. Kreitman, Diamonds…, s. 223.

[57] E. Singer Kreitman, Taniec…, s. 59.

[58] Ibidem, s. 254 - 255.

[59] Ibidem, s. 227.

[60] E. Kreitman, Diamonds…, s. 159.

[61] Ibidem, s. 258 - 259.

[62] Ibidem

[63] Ibidem, s. 225.

[64 Ibidem, s. 226.

[65] Ibidem.

[66] Ibidem, s. 116.

[67] Ibidem, s. 131.

[68] Ibidem, s. 132-133.

[69] Ibidem, s. 52.

[70] Ibidem, s. 230.

[71] Ibidem, s. 232.

[72] Ester Singer Kreitman, Rodowód…, s. 71.

[73] Ibidem, s. 96.

[74] Ibidem.

[75] E. Kreitman, Taniec…, s. 262.

[76] Ibidem, s. 350.

[77] Maurice Carr, La famille Singer: L'autre exil, Londres, trans. Hazel Karr, Editions Le Bord de l'eau, 2016.

[78] Commentary Bk, My Uncle Yitzhak: A Memoir of I.B. Singer, Commentary, December 1992, https://www.commentarymagazine.com/articles/my-uncle-yitzhak-a-memoir-of-i-b-singer/.

[79] Patrz: Faith Jones, Esther Kreitman 1854 - 1954, https://jwa.org/encyclopedia/article/kreitman-esther.

[80] Heather Valencia, CZELADZ, BERLIN AND WHITECHAPEL: The World of Avrom Nokhem Stencl, European Judaism: A Journal for the New Europe, vol. 30, no. 1, 1997, pp. 4–13. JSTOR, www.jstor.org/stable/41431155. Accessed 5 June 2021.

[81] Joanna Lisek, Kol isze - głos kobiet w poezji jidysz (od XVI w. do 1939 r.), Fundacja Pogranicze (Sejny), Pogranicze 2018 oraz strona książki: http://kolisze.pl/.

[82] Bella Szwarcman-Czarnota, Reyzl Zhikhlinski 27.07.1919—13.06.2001, culture.pl https://culture.pl/en/artist/reyzl-zhikhlinski.

[83] Seymour Levitan, ROKHL HÄRING KORN 1898–1982, Jewish Women’s Archive, https://jwa.org/encyclopedia/article/korn-rokhl-haring.

[84] Carrie Friedman-Cohen, ROKHL AUERBAKH 1903 – 1976, Jewish Women’s Archive, https://jwa.org/encyclopedia/article/auerbakh-rokhl.

[85] E. Singer Kreitman, Taniec…, s. 189.

[86] A. Pawelec, Posłowie tłumacza [w:] E. Singer Kreitman, Taniec…, s. 391-392.

[87] A. Norich, Afterword…, s. 276.

[88] A. Pawelec, op. cit., s. 391.

[89] Ibidem, s. 392.

[90] Ibidem.

[91] Ibidem, s. 393.

[92] Ibidem.

[93] Więcej o autorce: http://akcentpismo.pl/ludzie-akcentu/monika-adamczyk-garbowska/.

[94] Monika Adamczyk - Garbowska, Posłowie [w:] Ester Singer Kreitman, Rodowód, s.182.

[95] D. Septimus, op. cit.

[96] I.B. Singer, Urząd mojego ojca, tłum. Elżbieta Zychowicz, Muza SA, Warszawa 2000.

[97] Janet Hadda, Isaac Bashevis Singer: A Life, University of Wisconsin Press, 2003, s. 45

[98] I.B. Singer, Szatan z Goraju, tłum. Monika Adamczyk - Garbowska, Chone Shmeruk, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2003.

[99] Ilan Stavans, op. cit, s. VII.

[100] A. Norich, The Homeless Imagination in the Fiction of Israel Joshua Singer, Indiana University Press, 1991, s. 93-95.

[101] A. Norich, The Family Singer and the Autobiographical Imagination, Prooftexts, t. 10, 1990, nr 1. s. 94.

[102] M. Adamczyk - Grabowska, op. cit., s. 147.

[104] M. Ruta, Taniec…, s. 88 - 96 oraz M. Ruta, Biłgoraj…, s. 151.

[105] Por. An-ski (Szlojme Zajnwil Rapoport), Na pograniczu dwóch światów. Dybuk, tłum. Awiszaj Hadari, Wydawnictwo Austeria, Kraków 2007. W 1937 Michał Waszyński wyreżyserował film w języku jidysz pt.: “Dybbuk”. Więcej w: Robert Birkholc, Dybbuk – Michał Waszyński, Culture.pl,  https://culture.pl/en/work/dybbuk-michal-waszynski.

[106] Por. Alden Oreck: Modern Jewish History: The Golem, Jewish Virtual Library a Project of AICE, https://www.jewishvirtuallibrary.org/the-golem.

 

*Patrycja Walter – Studiowała filozofię i politologię na UAM i w Collegium Civitas. Od wielu lat mieszka w Holandii. Zajmuje się głównie problematyką kobiecą.

 


Skomentuj Wyślij artykuł do znajomego: Wydrukuj












Eksperyment
Hili: Idę sprawdzić co nowego.
Ja: Gdzie?
Hili: W południowej części ogrodu, tam powinno być cieplej.

Więcej

Lekcje z Karabachu
dla ofiar i  prześladowców
Alberto M. Fernandez


Łatwo byłoby powiedzieć, że Ilham Alijew, skorumpowany, chełpliwy dyktator Azerbejdżanu, przechytrzył i pokonał administrację Bidena i przywództwo Unii Europejskiej. Ale to nie jest cała prawda. Prawda jest taka, że chcieli być przechytrzeni w sprawie niewygodnego istnienia Ormian w Górskim Karabachu. Jest to problem, którego zniknięcia pragnęli. Starożytny naród chrześcijański, żyjący przez stulecia w swojej górzystej ojczyźnie, został umieszczony w granicach Azerbejdżańskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej przez ówczesnego sowieckiego komisarza ds. narodowości Józefa Stalina w 1923 roku. Po rozpadzie Związku Radzieckiego granice te były w dużej mierze traktowane przez społeczność międzynarodową jako święte. Teraz wygląda na to, że reżim Alijewa zakończył akceptowanie Ormian po dziewięciu miesiącach rosnącego głodu i cierpień, po których nastąpiła krótka, ale krwawa inwazja.

Więcej

Zakrzykiwanie cywilizowanego
dialogu
Phyllis Chesler

Demonstranci protestują przeciwko premierowi Izraela Benjaminowi Netanjahu w Nowym Jorku, 20 września 2023. Fot. Luke Tress/Flash90

Jak można usłyszeć kogoś w hałasie? Jak można brać pod uwagę czyjś głos i wdawać się z  nim dyskusję, skoro rozdzierające uszy, wstrząsające ziemią bębny, gwizdki, megafony i nieprzerwanie skandowane krzyki zagłuszają wszystko oprócz chaotycznego, przerażającego hałasu?


O to właśnie chodzi. Ci, którzy demonstrują w ten sposób, nie chcą słyszeć – i nie chcą, aby ktokolwiek inny słyszał cokolwiek prócz ich własnego wrzasku. Z powodu nieustannego hałasu nie można nawet usłyszeć wywiadów z tymi demonstrantami. Ten hałas można wręcz zakwalifikować jako formę tortur. Jest intensywnie, głośno, wściekle, balistycznie, militarystycznie. Czas rozmów już dawno minął. Nadszedł czas wojny. 

Moglibyśmy nazwać to „kulturą anulowania” w stylu młodzieżowym, z wrzaskiem, chamstwem, w imię demokracji.

Więcej
Blue line

Płeć męska lub żeńska:
nie ma nic pomiędzy
Zachary A. Elliott


Płeć męska i żeńska są pradawne i pojawiły się w krajobrazie ewolucyjnym ponad miliard lat temu. Jest to znacznie starsze niż ludzie, starsze niż większość gatunków roślin i zwierząt, starsze niż większość organizmów morskich, a nawet starsze niż sam mózg. To coś więcej niż tylko utrzymywanie przy życiu jednostki, jak to robi żywność i woda - dwie płci utrzymują przy życiu całe gatunki, produkując więcej genetycznie unikatowych osobników w drodze rozmnażania płciowego: mieszania genomów i fuzji komórek płciowych zwanych gametami. Ewolucja płci męskiej i żeńskiej jest głównym powodem istnienia różnorodności gatunków roślin i zwierząt. Dlatego my, ludzie, istniejemy. Dlatego ty istniejesz.

Więcej

Dlaczego Hamas wysyła
Palestyńczyków na śmierć?
Khaled Abu Toameh

<span>Hamas wysyła teraz Palestyńczyków w Gazie, by atakowali Izraelczyków na granicy z Izraelem za pomocą materiałów wybuchowych, koktajli Mołotowa i kamieni, ponieważ Hamas jest najwyraźniej zdenerwowany faktem, że jego przyjaciele w Katarze zmniejszyli swoje miesięczne dotacje finansowe. Na zdjęciu: protestujący na granicy z Izraelem w maju 2019 (<span>Abed Rahim Khatib/Flash90</span> ).</span>

Ostatnio wspierana przez Iran palestyńska grupa terrorystyczna Hamas ponownie zachęca Palestyńczyków żyjących pod jej rządami w Strefie Gazy do maszerowania w kierunku granicy z Izraelem i atakowania Izraelczyków. Podobne protesty w 2018 r., również zachęcane i sponsorowane przez Hamas, doprowadziły do śmierci lub obrażeń setek Palestyńczyków.


Te antyizraelskie protesty trwały rok i zakończyły się bez zauważalnych osiągnięć Hamasu. Izrael zgodził się złagodzić niektóre ograniczenia nałożone na Strefę Gazy, takie jak rozszerzenie strefy połowowej o trzy mile i zezwolenie na import większej ilości surowców dla fabryk cywilnych.

Więcej
Blue line

Jaka religia,
jaki ateizm?
Andrzej Koraszewski 

Warszawa \

Poruszenie w sieci z powodu opublikowania informacji statystycznych. Dane z ostatniego spisu ludności pokazują, że  liczba osób deklarujących się jako katolicy zmalała od 2011 roku o ponad sześć i pół miliona. W zasadzie nie powinniśmy się dziwić. Fala skandali pedofilskich, afery finansowe, antyaborcyjna obsesja. To wszystko wywołało wrzenie w mediach głównego nurtu i w mediach społecznościowych. Ucieczka młodego pokolenia od religii w szkołach, spadek powołań, bunt wierzących i (prawdopodobnie w najmniejszym stopniu) wpływ nauki.

Więcej

Palestyńczycy: Izraelskie
ustępstwa są oznaką słabości
Bassam Tawil

<span>W osiemnastą rocznicę wycofania się Izraela ze Strefy Gazy wspierane przez Iran palestyńskie grupy terrorystyczne wciąż mówią o konieczności nasilenia ataków na Izrael aż do „wyzwolenia całej Palestyny”, od rzeki Jordan po Morze Śródziemne. Na zdjęciu: Pokojowa demonstracja Palestyńczyków. </span>

Po osiemnastu latach od wycofania się Izraela ze Strefy Gazy wspierane przez Iran palestyńskie grupy terrorystyczne wciąż mówią o konieczności nasilenia ataków na Izrael aż do „wyzwolenia całej Palestyny”, od rzeki Jordan po Morze Śródziemne.
Grupy te w dalszym ciągu postrzegają wycofanie się Izraela ze Strefy Gazy nie jako humanitarny dar umożliwiający Gazańczykom zbudowanie „Singapuru Bliskiego Wschodu”, jak to ujął były izraelski prezydent Szimon Peres, ale zamiast tego jako początek „Planu dziesięciopunktowego” Organizacji Wyzwolenia Palestyny z 1974 r. (znanego również jako „plan etapowy”) „całkowitego wyzwolenia” całej ziemi „od rzeki [Jordan] do Morza [Śródziemnego]” – eufemizm określający eliminację Izraela. Plan zasadniczo stwierdza, że Palestyńczycy powinni wziąć każdą ziemię, jaką im dadzą i wykorzystać ją jako bazę do zdobycia reszty.

Nadal deklarują, że chcą poprzez „walkę zbrojną” ustanowienie „niezależnej bojowej władzy narodowej” na każdym terytorium „wyzwolonym” spod izraelskiego panowania.

Więcej

Trudna sztuka zrozumienia
istoty rzeczy
Lucjan Ferus


Na wstępie krótkie wyjaśnienie. Powyższy tytuł nawiązuje do znanej konstatacji Alberta Einsteina: „Każdy głupi może wiedzieć, sztuką jest zrozumieć”. Pozwolę sobie nieco inaczej widzieć ten problem: jeśli głupi posiada jakąś wiedzę, nie jest już głupi, bo głupota (potocznie pojmowana), to rozumowe ograniczenie w aspekcie posiadania wiedzy. Dlatego kusi mnie drobna zmiana: „Każdy głupi może wierzyć, sztuką jest zrozumieć”. Aby osoby wierzące nie czuły się dotknięte, uzasadnię o co mi chodzi.

Więcej

Kult „antysyjonizmu”
i jego początki
Izabella Tabarovsky


Amerykańscy postępowi ideolodzy utworzyli nową ideologię opartą na zwalczaniu  wszechpotężnego potwora, którego nazywają „syjonizmem”. Aby z nimi walczyć, musimy zrozumieć pochodzenie ich urojenia, a pochodzi ono z sowieckiego akademickiego aparatu propagandowego.
Grupa antyizraelskich naukowców i działaczy BDS podjęła nowy krok w kierunku odbudowania dawno zapomnianej sowieckiej dyscypliny „naukowego antysyjonizmu” na amerykańskich kampusach. „Kolektyw założycielski”, składający się z 10 osób, założył Instytut Krytycznych Studiów nad Syjonizmem [Institute for the Critical Study of Zionism – ICSZ], którego celem jest „wspieranie oddzielenia studiów nad syjonizmem od studiów żydowskich” oraz „odzyskanie środowiska akademickiego i dyskursu publicznego na rzecz studiów nad syjonizmem”.

Więcej

Afryka: dzielenie kury,
która znosi złote jaja
Amir Taheri

<span>(Źródło: iStock)</span>

"Reset!" Magiczne słowo często używane podczas pierwszej wizyty sekretarza stanu USA Antony’ego Blinkena w Afryce, z przesłaniem, że „lata zaniedbań” pod rządami Trumpa dobiegły końca i że za prezydentury Bidena nadejdzie nowy złoty świt w stosunkach USA z tym burzliwym kontynentem. Niewiele osób pamiętało wówczas, że Hillary Clinton podczas pierwszej administracji Obamy posługiwała się frazesem „resetu” w sprawie stosunków USA-Rosja.
Ale jeśli „reset” Hillary Clinton potrzebował dziesięciu lat, zanim okazał się niebezpieczną iluzją, „reset” Blinkena okazał się kolejną monumentalną gafą w ciągu niecałych dwóch lat. Administracja Bidena urządza zwykłą dyplomatyczną farsę, organizując szczyt USA-Afryka.

Więcej

Porozumienia z Oslo –
jak zawiódł izraelski wywiad
Ze'ev B. Begin i Yigal Carmon

 Podpisanie Porozumień z Oslo 13 września 1993 r. (Wikipedia)

Wszechstronnie dyskutowano na temat niepowodzeń izraelskiego wywiadu podczas wojny Jom Kippur w 1973 r. oraz amerykańskiego wywiadu przed 11 września 2001 r. Ale była jeszcze jedna porażka izraelskiego wywiadu, która zasługuje na uwagę: przez ponad dwa lata po podpisaniu Porozumień z Oslo 13 września 1993 r. jego eksperci nie wykryli zagrożenia ze strony Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP) Jasera Arafata. Klimat polityczny, jaki panował w Izraelu na początku lat 90., miał negatywny wpływ na ocenę sytuacji przez izraelski wywiad, a z tych wydarzeń można wyciągnąć ogólną lekcję. W tym artykule zostaną najpierw omówione kluczowe niepowodzenia izraelskiego wywiadu w tamtych latach, a następnie ocenimy rolę, jaką odegrał w tych niepowodzeniach ówczesny klimat politycznym w Izraelu.

Więcej
Blue line

Myślenie intuicyjne
i analityczne
Steven Novella


Oto stosunkowo proste zadanie matematyczne: Kij baseballowy i piłka kosztują łącznie 1,10 dolara. Kij kosztuje o 1 dolara więcej niż piłka. Ile kosztuje piłka? 

Więcej

Kolejne palestyńskie
marzenie
Raymond Ibrahim 

29 sierpnia 2023 r. szejk Issam Amira, wybitny członek palestyńskiej partii Hizb al-Tahrir, argumentował, że „wyzwolenie” Palestyny jest niczym w porównaniu z potencjalnie wielkimi podbojami, jakie islam przygotował dla reszty świata nie-muzułmańskiego – w tym Stanów Zjednoczonych. (Zdjęcie: MEMRI)

Szejk Issam Amira, wybitny członek palestyńskiej partii Hizb al-Tahrir, 29 sierpnia 2023 r. ogłosił, że „wyzwolenie” Palestyny jest niczym w porównaniu z potencjalnie wielkimi podbojami, jakie islam przygotował dla reszty świata nie-muzułmańskiego – w tym Stanów Zjednoczonych:

„Czym jest sprawa palestyńska w porównaniu na przykład z podbojem Rzymu? Albo podbojem całej Ameryki Łacińskiej? Albo podbojem Ameryki Północnej?”

Amira powiedział następnie, że osobiście wie, że Australijczycy „umierają ze strachu” z powodu bliskości narodów muzułmańskich, Malezji i Indonezji, „ponieważ wiedzą, że pewnego dnia armie muzułmańskie przybędą z Indonezji i sprowadzą islam do Australii, czy im się to podoba, czy nie”.
Jaką zbrodnię te niemuzułmańskie miasta, narody i kontynenty popełniły przeciwko muzułmanom, żeby zasłużyć na brutalny podbój?

Więcej
Blue line

Nieuniknione dysproporcje
możliwości 
Hannah Gal

Thomas Sowell (Zdjęcie: Basic Books)

„Bez względu na sytuację istot ludzkich na początku gatunku” – pisze Thomas Sowell w swojej nowej książce Social Justice Fallacies – „minęły dziesiątki tysiącleci, zanim ktokolwiek ukuł pojęcie sprawiedliwości społecznej”. W niezmiernie długim czasie „różne narody ewoluowały odmiennie w bardzo różnych miejscach na świecie, rozwijając różne talenty, co spowodowało wzajemną nierówność osiągnięć w różnych przedsięwzięciach”. Robili to „niekoniecznie zapewniając równość, a nawet porównywalność w którymkolwiek z tych przedsięwzięć”. 

Więcej

Dlaczego Palestyńczycy
uciekają ze Strefy Gazy?
Bassam Tawil

<span>Tysiące Palestyńczyków w dalszym ciągu ucieka ze Strefy Gazy w poszukiwaniu lepszego życia w innych krajach. Uciekają, ponieważ nie mogą dłużej tolerować życia pod islamistycznym ruchem Hamasu. Oni nie uciekają z powodu Izraela. Na zdjęciu: Palestyńczycy w Gazie w kolejce po wizy do Turcji. (Kadr z wideo na TikTok)</span>

Tysiące Palestyńczyków w dalszym ciągu uciekają ze Strefy Gazy w poszukiwaniu lepszego życia w innych krajach, w tym w Kanadzie i Unii Europejskiej. W ostatnim czasie pojawiło się wiele informacji na ten temat.. 

Więcej

Problem imigracji
i polityki imigracyjnej
John Lloyd

Migranici zatrzymani w ośrodku dla uchodźców w północnej Grecji. (Wikipedia) 

Imigracja z krajów biednych ma przewrotny wpływ na bogatych. Zamiast wypracowywać, poprzez obserwację i doświadczenie, jak zająć się biedą i przemocą, które wstrząsają tak wieloma krajami rozwijającymi się, preferowaną reakcją jest połączenie pozerstwa moralnego i ignoranckich uprzedzeń. Sir Paul Collier, profesor z Oksfordu, wyróżnia się jasnym myśleniem na ten temat i niestrudzonym nawoływaniem do zmiany. Jego praca i jego wezwania do reformy sposobu, w jaki stawiamy czoła tej coraz bardziej palącej sprawie, zasługują na znacznie większą uwagę.

Więcej

Dlaczego lekceważą sytuację
Palestyńczyków w Libanie?
Bassem Eid

Obóz palestyński Nahr al-Baret zbombardowany przez armię libańską w 2007 roku<span style=\

Jako palestyński działacz na rzecz praw człowieka często jestem rozczarowany tym, jak wielu rzekomych zwolenników naszej sprawy jest w rzeczywistości tak zaślepionych niechęcią do jednego z naszych sąsiadów – Izraela – że ignoruje cierpienia, jakie nasz naród znosił od dziesięcioleci gdzie indziej. Dlaczego organizacje takie jak Students for Justice in Palestine (SJP) plamią naszą sprawę, oddając się wściekłemu antysemityzmowi, ale nie mają nic do powiedzenia na temat losu Palestyńczyków?

Więcej

Płacimy za grzechy
dziadów
Andrzej Koraszewski

Dni kolonialne. Poznań w 1938 r.

Film Agnieszki Holland apeluje do naszej wrażliwości, artystka namawia nas, żebyśmy byli bardziej ludzcy, a może tylko mniej nieludzcy. Ten film nie wyjaśnia problemu masowej imigracji. Nie taki jest jego cel. Ten film nie odpowiada również na pytanie, jaka polityka imigracyjna byłaby mądra i skuteczna, ani dlaczego mamy dziś do czynienia z rosnącą falą migracyjną. Ponownie możemy powiedzieć, że nie taki jest jego cel. Ktokolwiek wygra zbliżające się wybory, kolejny rząd będzie musiał szukać polityki imigracyjnej mądrzejszej, bardziej skutecznej i bardziej ludzkiej, niż ta, którą mamy obecnie.

Więcej

Terror palestyński
jest wojną religijną
Itamar Marcus

Kaznodzieja z Gazy Hussein Qasem: Żydzi są wrogami ludzkości: Jesteśmy spragnieni ich krwi [Kazanie nadane przez telewizję 23 czerwca 2023r.]

Jedenastego września 2001 roku światem wstrząsnęły akty terroryzmu dokonane przez Al-Kaidę na amerykańskiej ziemi. Te ataki terrorystyczne przypomniały o niszczycielskiej sile terroru religijnego i potrzebie globalnych działań przeciwko terroryzmowi na tle religijnym.

ONZ uznała, że terroryzm na tle religijnym jest znaczący, niebezpieczny i na tyle wyjątkowy, że można go umieścić w osobnej kategorii, i wyznaczyła 22 sierpnia Międzynarodowym Dniem Upamiętniającym Ofiary Aktów Przemocy ze względu na religię lub przekonania.

 Najwyższy czas zrozumieć, że palestyński terror przeciwko Izraelowi jest także wojną religijną przeciwko Żydom.

Więcej

„Kryzys klimatyczny”
to mistyfikacja
Robert Williams

<span> „Modele klimatyczne mają wiele niedociągnięć i nie są w najmniejszym stopniu wiarygodne jako narzędzia polityki.… ignorują fakt, że wzbogacanie atmosfery CO </span><sub>2</sub><span> jest korzystne… Nie ma statystycznych dowodów na to, że globalne ocieplenie nasila huragany, powodzie, susze i takich jak klęski żywiołowe lub zwiększanie ich częstotliwości”. — Z deklaracji „Nie ma zagrożenia klimatycznego” podpisanej przez 1609 naukowców. </span>

Ponad 1600 naukowców, w tym dwóch fizyków, laureatów Nagrody Nobla, podpisało deklarację stwierdzającą, że „nie ma kryzysu klimatycznego”. Niestety, jest mało prawdopodobne, aby deklaracja ta spotkała się z zainteresowaniem mediów głównego nurtu, ale ważne jest, aby ludzie wiedzieli: należy położyć kres masowej histerii klimatycznej i niszczeniu gospodarki USA w imię zmian klimatycznych.
„Nauki o klimacie powinny być mniej polityczne, a polityka klimatyczna powinna być bardziej naukowa” – stwierdza deklaracja podpisana przez 1609 naukowców.

Więcej

“Żyd zachowuje się źle”
– sfilmujmy to
David Collier


Żaden naród na ziemi nie jest bardziej pod czujnym okiem kamer niż Żydzi. Z jednej strony organizacje żydowskie używają kamer do ochrony – a każda żydowska szkoła i każda synagoga ma sieć kamer CCTV działających jako środek odstraszający. Jednak na każdą kamerę zapewniającą Żydom ochronę przypada 100 innych, a ich celem jest  demonizacja Izraela.

Więcej
Blue line

Błądzenie -
ludzka rzecz (II)
Lucjan Ferus

(Rycina z artykułu „Najważniesze odkrycia Izaaka Newtona”.

Jest to kontynuacja pierwszej części o tym samym tytule.  „Np. taki Izaak Newton, dzięki wielkiemu talentowi i mądrości w dziedzinie matematyki, wyliczył z niesłychaną dotąd dokładnością wymiary globu ziemskiego. Rozwiązywał nieomal od ręki niesłychanie trudne problemy matematyczne, które najznamienitszym matematykom tamtych czasów zajmowały całe miesiące. Swe największe dzieło Principia napisał w ciągu niecałych 18 miesięcy. Tworzył on swoje konstrukcje geometryczne i równania matematyczne, jak Mozart swoje symfonie i opery - tak szybko jak tylko atrament spływał z pióra, bez cienia wysiłku.

Więcej

Abbas już wcześniej
powiedział to wszystko
Z materiałów MEMRI


Oświadczenia złożone przez prezydenta AP Mahmouda Abbasa na 11. sesji Rady Rewolucyjnej Fatahu w dniu 24 sierpnia 2023 r. , które spotkały się z międzynarodową krytyką ze strony mediów i polityków, nie były nowe. Były one bardzo podobne do jego wypowiedzi z kwietnia 2018 roku. Stwierdzenia te są w rzeczywistości częścią kompleksowej ideologii antysemickiej, którą Abbas propagował i którą rozwijał przez lata. Ideologia ta obejmuje zrzucanie winy za prześladowania europejskich Żydów, od średniowiecza po Holokaust, na ich zachowanie lub „rolę społeczną” w Europie, przy jednoczesnym powtarzaniu klasycznych antysemickich stereotypów.

Więcej

Jak (i dlaczego) ośmiornica
edytuje swój RNA
Ricki Lewis


Tym, co najbardziej kocham w nauce w ogóle, a w genetyce w szczególności, jest to, że nowe odkrycia wywracają do góry nogami wszystko, co myśleliśmy, że o czymś wiemy. Tak było w 1977 r., kiedy odkryto, że „interweniujące sekwencje DNA” – czyli „introny” – zakłócają geny kodujące białka.

Czasami odkrywamy nowe sposoby działania organizmów. Zmiana ekspresji genów – zestawu genów, które w określonych okolicznościach ulegają transkrypcji na mRNA, a następnie translacji na białka – to sposób, w jaki organizmy szybko reagują na wyzwanie. W przypadku ośmiornicy może to być nagły spadek temperatury wody, który spowalnia aktywność enzymów.

Więcej

Wątpliwy związek między
edukacją a antysemityzmem
Jeff Jacoby

Boštjan Zupančič, wieloletni wybitny europejski sędzia i prawnik, jest także zaciekłym antysemitą.

Jaki człowiek uważa Żydów za „głównych wrogów zachodniej cywilizacji”? Jaki człowiek szerzy karykatury złośliwie uśmiechniętych Żydów z haczykowatymi nosami lub twierdzi, że niemieccy Żydzi wykorzystali swoje wpływy do wprowadzenia „wszelkiego rodzaju perwersji seksualnych”, w tym „sadyzmu, masochizmu i dużej ilości homoseksualizmu”?


Prawdopodobnie nie zdziwiłoby cię, gdyby powiedziano ci, że te groteskowe i pełne nienawiści obelgi, które ostatnio przyciągnęły uwagę brytyjskiej prasy, wypowiedział podpierający się kłykciami prostak, który nigdy nie skończył szkoły podstawowej. 

Więcej
Dorastać we wszechświecie

Poranne refleksje
mieszkańca Polski
Andrzej Koraszewski

Arabscy Izraelczycy
przeprowadzają się do Strefy C
Elder of Ziyon 

Donald Tusk, „człowiek
Euroislamu” w Unii Europejskiej
Grzegorz Lindenberg

Jerycho NIE jest miejscem
palestyńskiego dziedzictwa
Robert Williams

Dlaczego film Holland
jest zły
Jan Wójcik

Zwykła kobieta
na wojnie
Michael Oren

YouTube  
i polscy neonaziści
Z marteriałów MEMRI

ARABSKA gazeta w Londynie
i jej karykatury 
Camera UK

Śmierć
byłego nauczyciela historii
Marcin Kruk

Pierwszy Sekretarz Wszystkich
Narodów Świata przemówił
Andrzej Koraszewski 

Błądzenie
- ludzka rzecz
Lucjan Ferus

Celem procesu pokojowego
było zwiększenie terroryzmu
Itamar Marcus

Erdoğan: ochoczy zakładnik
antyzachodniej doktryny Putina
Burak Bekdil

Modlitwa
za rok 5784
Caroline B. Glick

Początki XIV-wiecznej
Czarnej Śmierci?
Ricki Lewis

Blue line
Polecane
artykuły

Walka z malarią


Przedwyborcza kampania


Nowy ateizm


Rzeczywiste łamanie


Jest lepiej


Aburd


Rasy - konstrukt


Zielone energie


Zmiana klimatu


Pogrzebać złudzenia Oslo


Kilka poważnych...


Przeciwko autentyczności


Nowy ateizm


Lomborg


&#8222;Choroba&#8221; przywrócona przez Putina


&#8222;Przebudzeni&#8221;


Pod sztandarem


Wielki przekret


Łamanie praw człowieka


Jason Hill


Dlaczego BIden


Korzenie kryzysu energetycznego



Obietnica



Pytanie bez odpowiedzi



Bohaterzy chińskiego narodu



Naukowcy Unii Europejskiej



Teoria Rasy



Przekupieni



Heretycki impuls



Nie klanial



Cervantes



Wojaki Chrystusa



 Palestyńskie weto



Wzmacnianie układu odpornościowego



Wykluczenie Tajwanu z WHO


Listy z naszego sadu
Redaktor naczelny:   Hili
Webmaster:   Andrzej Koraszewski
Współpracownicy:   Jacek, , Małgorzata, Andrzej, Henryk