Bóg Kościołem upupiony

Stanisław Obirek prezentuje tę swoją jezuicką przygodę jako doświadczenie wolności w świecie zniewalającym umysły. Mam wrażenie, że trochę to teatralna wolność. Kościół i komunizm (przynajmniej ten, który wyłonił się w Polsce po 1956 roku) miały  podobną strategię - wyrobionej publiczności zezwalano na troszkę teatralnej wolności, pod warunkiem, żeby ta publiczność nie pchała się z nią na ulicę.

Obirek uciekł z jarmarcznej rzeczywistości pegeeru, w której partyjne uszczęśliwianie ludu państwową pańszczyzną zlewało się z prymitywną religijnością; od zabójczego dla wszelkiego samodzielnego myślenia centralnego sterowania połączonego z zabójczą dla rozwoju jednostki nieustającą peregrynacją bezbrzeżnej intelektualnej pustki. Ludzie reagowali ludowym antyklerykalizmem połączonym z ludowym dystansem do Partii i spirytusową duchowością, a nauczycielom z powołania udawało się czasem wyłuskiwać rodzynki z ciasta i popychać je w kierunku samodzielnego myślenia.          

Ciekawa rzecz, Stanisław Obirek wielokrotnie mówi, że Kościół katolicki jest instytucją feudalną. Nie zauważa jednak, a może Artur Nowak po prostu o to nie pytał, że Kościół katolicki był od zarania filarem i strażnikiem feudalizmu, że komunizm zachował pańszczyznę na wsi i przeniósł ją do fabryk, próbując dogonić i przegonić paskudny kapitalizm w oparciu o feudalną mentalność, wierząc, że dryl będzie sprawniejszy od chaosu wolności. Komunistyczną awangardą byli głównie inteligenci, jedni uprawiający teatralną wolność na partyjnym dworze, inni korzystający z prawa do teatralnej wolności w KIK-u lub innych podobnych miejscach. Jedni i drudzy kusili lud wolnością, która nie miała nic wspólnego z samodzielnością i która dla tego ludu pozostawała niezrozumiałą fanaberią. Była to wolność intelektualnie wyuzdana, mistyczna i idylliczna, która pozwalała kochać i gardzić równocześnie, nie przerywając snu o własnej wielkości.

Młody Stanisław Obirek to postać wymykająca się z jarmarcznej rzeczywistości, w której ksiądz, sekretarz i dyrektor PGR pilnują, żeby nic się nie zmieniło. Dociera do Gombrowicza. (Domyślamy się, że w liceum nauczycielka polskiego wygrywa z nauczycielką biologii, oferując ciekawsze wyzwania i ciekawsze nagrody.) Obirek przeżywa fascynację gombrowiczowską dekonstrukcją polskiego upupienia.

Słowa dekonstrukcja jeszcze wtedy nie używano, ale odkrycie bezmiaru upupienia musiało urzekać przybysza z zaścianka dolnego. Literatura prowadzi go do teatru, a teatr do teatrologii.

Bycie ateistą w komunistycznym świecie nie było wygodne, zakrawało na kompromis z władzą i utrudniało bunt. Obirek do religijności powraca przez teatr i ciekawych ludzi. Odkrywa teatralną wolność, splecioną z mistycyzmem i wolnością wewnętrzną. To kusi bardziej niż zwyczajna artystyczna bohema, która zalatuje nieustanym pozerstwem, tu jednak można uczciwie powiedzieć „teatr mój widzę ogromny”. Jezuici, których spotyka są całkowitym przeciwieństwem przaśnych księży, którzy uczyli go religii i budzili wstręt swoimi zachowaniami. Nagle spotyka się z ludźmi, którzy imponują rozległością horyzontów, zachęcają do myślenia, a nie odwrotnie, oferując równocześnie zarówno ucieczkę od świata, jak i atrakcję jego naprawiania w drodze rozważań o teologii moralnej. To może brzmieć jak ironia dla każdego, kto zapomniał, jak poważne może być przeżywanie w młodości pytań egzystencjalnych. Jak atrakcyjne może być prawo do kwestionowania zastanego porządku, prawo do szukania odpowiedzi i przekonanie, że znajduję się w otoczeniu ludzi mówiących raczej jak szukać niż co mam myśleć.  

Moja ciekawość drogi do jezuickiego zakonu człowieka z pegeerowskiej wsi została tylko po części zaspokojona. Artur Nowak nie zadawał i pewnie nie mógł zadawać moich pytań. Pojawia się tu i Hozjusz, który sprowadził jezuitów do Polski, którego Obirek trochę broni, a Nowak nie naciska i nie przypomina jego namawiania francuskiego kandydata na polskiego króla do złamania Konfederacji Warszawskiej, ani jego konszachtów, żeby powtórzyć w Polsce rzeź protestantów, Piotr Skarga jest w tej rozmowie trochę zwekslowany na jego pomoc dla ubogich, a równocześnie Stanisław Obirek pochwala kardynała Macharskiego, za to, że nie zamierzał popierać projektu kanonizacji Skargi. Zwycięstwo kontrreformacji w Polsce nie było wyłączną zasługą jezuitów, z wielkich postaci tamtego czasu brakuje w tej rozmowie Jana Zamojskiego, w młodości protestanta, potem przywódcę szlachty walczącej z możnymi, by zostać pierwszym z możnych, tworząc po drodze ordynację viritim, a potem republikę szlachty folwarcznej, ustrój oparty na pracy niewolniczej, nie tylko akceptowanej ale i solidnie wspieranej przez Kościół katolicki.

Kontrreformacja utrwaliła niewolniczy status świata, z którego wywodzi się Stanisław Obirek, zamykając na stulecia drogę do wolności. Folwarczna szlachta chciała wolności, ale wolnością dzielić się nie zamierzała, przeciwnie ich perłą w koronie była wolność zniewalania (nic dziwnego, że Bracia Polscy, czy szerzej antytrynidarze stali się wrogiem numer jeden tego Kościoła).   

Mówiąc o swoich poglądach Obirek bardzo zdecydowanie deklaruje przywiązanie do myślenia lewicowo-liberalnego. Mówi, że jego lewicowość ma związek z jego pochodzeniem:

„Od dzieciństwa miałem poczucie przynależności do klasy pariasów, ludzi mało ważnych lub w ogóle nic nie znaczących. Przecież komunistyczna Polska tylko w teorii stworzyła egalitarne społeczeństwo. Tak naprawdę miała swoją hierarchię społeczną opartą może nie na statusie materialnym, ale na wierności doktrynie. To samo zacząłem postrzegać w Kościele polskiego papieża.”

W tym miejscu (jak w wielu innych miejscach tej lektury), miałem się ochotę włączyć do rozmowy i zapytać o stosunek do faktu, że w krajach, w których zwyciężyła kontrreformacja, po stuleciach widzieliśmy atrakcję nieliberalnej lewicowości. Po wojnie Włochy i Francja miały tak silne partie komunistyczne, że mogły zasadnie marzyć o parlamentarnym zwycięstwie. W Hiszpanii, która była teatrem pierwszej wojny komunizmu z faszyzmem, ani jedna, ani druga strona żadnej wolności nie obiecywała, jedni chcieli ustroju państwowej pańszczyzny, drudzy byli wierni tradycji systemu politycznego opartego na ziemiaństwie i Kościele katolickim. Co nas prowadzi do Ameryki Łacińskiej i tamtejszych konfliktów między faszyzującymi rządami katolickiej prawicy i lewicą marzącą o rządach ludu. Tu pojawia się również lewica katolicka i teologia wyzwolenia. Czy rozumiem fascynację teologią wyzwolenia? Oczywiście, że rozumiem, a czytając zapis tej długiej rozmowy próbowałem zrozumieć lepiej.

W odróżnieniu od Obirka jestem tylko liberałem, a lewicowość i prawicowość uważam za pojęcia mętne i mylące (popychające do wierności doktrynie, a jeszcze częściej do wierności środowiskowej narracji). Czy Kościół pomagający ubogim może być Kościołem przygotowującym do samodzielności? Pamiętam moją własną fascynację ruchem księży społeczników, tworzących chłopską spółdzielczość, a później ruchem księży-robotników. Ani jedni, ani drudzy nie mieli dobrych notowań wśród hierarchów. Oczywiście mamy tu poplątanie z pomieszaniem, bo ta organizowana przez księży chłopska spółdzielczość bywała skażona narodowym i religijnym szowinizmem (bywała nie znaczy, że była zawsze i wszędzie, byli już wcześniej księża podobni do Wojciecha Lemańskiego).

Zderzenie młodego polskiego intelektualisty z Zachodem, było kontynuacją terapii szokowej, jaką było wcześniej odkrywanie Gombrowicza i awangardy świata teatru. Nowe myślenie, nowe herezje, nowe dekoracje w teatrze życia.

Jezuici, których spotyka poza Polską są często bardzo krytyczni wobec Jana Pawła II. Krytykują jego konserwatyzm, zamrażanie posoborowych zmian, a przede wszystkim stosunek do seksualności i wrogość do antykoncepcji. Encyklika Humanae Vitae była encykliką Pawła VI, ale Wojtyła maczał palce w jej przygotowaniu i w znacznym stopniu wyznaczała jego stanowisko w tej tak ważnej dla współczesnego człowieka sprawie. Polski papież przede wszystkim tłumił wszelką dyskusję. Zwolennicy dyskutowania o zmianach w Kościele znaleźli się na cenzurowanym. Mieszkający wśród jezuitów przybysz z Polski nie miał problemu z wyborem między lojalnością wobec rodaka na papieskim tronie, a poczuciem wspólnoty z tymi, którzy marzyli o Kościele z ludzką twarzą.

Czy Kościół z ludzką twarzą jest możliwy? Socjalizm z ludzką twarzą nie wyszedł i chyba marząc o nim byliśmy naiwni. Przeszkodą był nie tylko Trzeci Rzym, czyli komunistyczna Moskwa, ale założenia ideologiczne, które dopuszczały tylko wolność limitowaną. Artur Nowak nie zaczepia Obirka o kwestię sprzeczności między nauką i religią. Owszem mamy uwagi na temat tego, że Biblię pisali ludzie, ale już nic o trudnościach nauczania religii w zgodzie z nauką, jest postać księdza Hellera, wzmianka, że Jan Paweł II (dość mętnie) zaakceptował teorię ewolucji, ale już nic o tym jak uczciwie pogodzić to wszystko, bez żadnych Inteligentnych Projektów.

Dla mnie to kluczowa sprawa, religie nie znikną, mogą przestać blokować naukę, mogą uczyć bogacenia się razem, a nie jeden kosztem drugiego.

Czy dobrze rozumiem, że receptą byłego jezuity, który nadal chciałby, żeby Kościół, z którego wyszedł, był bardziej ludzki, jest prywatyzacja Pana Boga? Czy jest to możliwe? W jednostkowym wymiarze z pewnością, ale ludzie potrzebują wspólnot, a we wspólnotach szukających absolutu dzieją się zawsze dziwne rzeczy.

I tu ciekawostka, w tej długiej rozmowie, nie tylko praktycznienie nie ma ekonomii, właściwie nie ma w niej Boga. Ewolucję Pana Boga Stanisława Obirka czytelnik musi sobie wydedukować sam. W ostatnich zdaniach książki dowiadujemy się, że jest to świadomy zabieg. Nie ma znaczenia kto jest wierzący, a kto ateistą, ważne co nas łączy. Ważna wrażliwość na los drugiego człowieka, ważne jest nie tylko żądanie wolności dla mnie, ale gotowość dawania wolności innym.

Stanisław Obirek porzucił Kościół widząc, że wysiłki zmienienia tego od środka niczego nie zmieniają. Instytucja jest paskudna, by nie powiedzieć odrażająca. Dobrze mu poza Kościołem i wie, że nadal są w nim ludzie, którzy coś próbują zmienić. Wydaje się również nadal zastanawiać, jak to zrobić, żeby religia była raczej inspiracją niż kajdanami. Chrześcijańskich humanistów było sporo i są oni również inspiracją dla ateistów. Niestety, wierzący widują ich częściej na pomnikach niż dowiadują się tego, o czym oni mówili.