Krew, znój, łzy i pot

„Inna plaga prześladowała je [konie, muły i osły] bezlitośnie, a ta jedna plaga miała katastrofalne skutki. Pochodziła od niezwykle pięknych motyli, tak zwanych 88, ponieważ wydaje się, że mają ten numer wypisany na zewnątrz swoich cętkowanych skrzydeł z kapryśnymi czarno-białymi rysunkami. Jednak nie sposób sobie wyobrazić działań tych łagodnych Lepidoptera, z pozoru całkiem niewinnych, ale w rzeczywistości niezwykle zgubnych, w całej tej części Paragwaju. Tłoczyły się razem w kącikach oczu i nozdrzach zwierząt, szukając wilgoci i wkrótce powodując takie podrażnienie w miejscach, w których uparcie lądowały, i nie trwało długo, aby wytworzyć obfite wydzielanie, początkowo śluzu a wkrótce potem obfitej ropy! Zgroza! Co za rozpacz naszych nieszczęsnych wierzchowców walczących w obronie przed ogromnymi, biczującymi legionami maleńkich wrogów, coraz liczniejszych i zaciekłych! Co za ciągłe i męczące lawirowanie! Nie mogąc się paść, wychudły na naszych oczach i wkrótce były całkowicie ślepe! Na ziemi, otoczony przez tysiące napastników, każdy oczodół stał się ohydnym i odrażającym źródłem ropiejących rzek, które jeszcze bardziej przyciągały te straszne motyle. Z pewnością stracilibyśmy wszystkie nasze zwierzęta juczne i wierzchowce, gdybyśmy nie podjęli odpowiednich środków, nie wyposażając ich w opaskę ze słomy kukurydzianej pociętej na cienkie nici, która służyła jako tarcza dla oczu, nie zasłaniając im widoku”.  (Taunaya, 1874.Recordações de guerra e de viagem).

Ten motyl godny powieści Stephena Kinga to motyl osiemdziesiąt osiem (Diaethria candrena), który występuje od wschodniego Paragwaju po południowo-zachodnią Brazylię, północną Argentynę i Urugwaj. Dorosłe osobniki są często widywane w sadach, ponieważ żywią się gnijącymi owocami. Koncentrują się również na brzegach stawów i kałuż, w miejscach pokrytych popiołem po pożarach oraz na gołej glebie przesiąkniętej moczem zwierząt gospodarskich. To gromadzenie się było znane plemionom mówiącym językiem tupi-guarani jako panapaná, „banda motyli”. Dla ludzi angielskojęzycznych te motyle są „mud-puddling” [taplające się w błocie lub błotniste].

Motyl osiemdziesiąt osiem (błotnisty): widok od strony brzusznej i grzbietowej odpowiednio © Fernanda Hisi i Geoff Gallice. Wikimedia Commons:

Motyle podobno (dane są skąpe) gromadzą sole, zwłaszcza sód. Ten pierwiastek chemiczny jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych w skorupie ziemskiej, ale występuje w niewielkich ilościach w roślinach, ponieważ nie potrzebują go dużo. To problem dla roślinożerców, którzy potrzebują sodu w stężeniu od 100 do 1000 razy wyższym niż to, co otrzymują w pożywieniu. Roślinożercy polegają na swoim metabolizmie, aby gromadzić sód, a także na wszelkich alternatywnych źródłach, takich jak lizawki mineralne, które są naturalnymi złożami soli i innych minerałów: znajdują się w miejscach takich jak odsłonięte, błotniste obszary bogate w glinę i materię organiczną. Wystarczą też odchody i padlina.

Stado gaurów indyjskich (Bos gaurus) w lizawce solnej i motyle błotniste poniżej © Amog i Vinayaraj. Wikimedia Commons:

Większość motyli błotnistych to samce, więc naukowcy zasugerowali (znowu brakuje danych), że za tym zachowaniem stoją prezenty ślubne. Sód zebrany przez samce jest przekazywany samicom podczas kopulacji, a następnie potomstwu, pomagając im radzić sobie z dietą ubogą w sód. Ale ponieważ samice niektórych gatunków również taplają się w błocie, musi być w tej historii coś więcej.

Motyle i inne owady odwiedzają lizawki mineralne, aby pobrać sód, ale te osady mogą nie wystarczyć na ich potrzeby. Wydzielina ciała niektórych zwierząt – pot – jest atrakcyjną alternatywą dla zuchwałego owada, który jest gotów zaryzykować zmiażdżenie przez rozgniewanego żywiciela w zamian za szczyptę soli. Kilka gatunków z drugiej co do wielkości rodziny pszczół, Halictidae, jest znanych jako pszczoły potowe, ponieważ używają spoconych ludzi jako lizawek solnych. Te pszczoły są nieszkodliwe, ale mogą być dość irytujące z powodu ciągłego unoszenia się i łaskotania.

Oprócz potu łzy są doskonałym źródłem soli, co entuzjastycznie wykorzystywały motyle osiemdziesiąt osiem w Paragwaju — ku nieszczęściu biednych koni i ich opiekunów. A zaskakująco duża liczba motyli, pszczół, much i innych owadów pije łzy. Oprócz koni, owady te pobierają słony napój z oczu bydła, owiec, świń, bawołów wodnych, antylop i słoni; nadają się też ptaki, krokodyle i żółwie. W Birmie, Indiach, Sri Lance i Tajlandii (i prawdopodobnie także w innych krajach) ludzie są mimowolnymi dawcami łez dla co najmniej sześciu gatunków ciem. Oprócz czynnika obrzydzenia należy unikać owadów szukających łez ze względu na ryzyko przeniesienia chorób oczu, takich jak wirus jaglicy i zapalenie spojówek u ludzi ( Bänziger & Büttiker, 1969 ).

Ćma Lobocraspis griseifusa wysysająca łzy © Bänziger & Büttiker, 1969:

Ponieważ lachryfagia – od łacińskiego lacrima (łza) i greckiego phagos (jedzenie, karmienie) – jest dość powszechna, Bänziger i in., 1992 zasugerowali, że chodzi o coś więcej niż tylko przyjmowanie sodu. Owady mogą szukać aminokwasów i białek, które występują we łzach w dość wysokich stężeniach. Naukowcy zauważyli, że pijące łzy pszczoły rzadko odwiedzają kwiaty lub przenoszą pyłek, co sugeruje, że mogą otrzymywać całość lub większość białka potrzebnego do wychowania młodych z łez.

Niestety, pot i łzy mogą nie zaspokajać zapotrzebowania niektórych owadów na minerały/białka.

Wiele ciem i motyli żywi się pozakwiatowym nektarem, sokiem lub rozkładającymi się owocami, podobnie jak motyle osiemdziesiąt osiem. Ale niektóre ćmy z podrodziny Calpinae (rodzina Erebidae) nie muszą siedzieć i czekać, aż owoc się otworzy: używają swojej grubej trąbki, która jest uzbrojona w haczyki i zadziory, do przebicia skórki owocu, aby się pożywić jego miąższem i sokiem. Niektóre gatunki z rodzaju Calyptra w Azji Południowo-Wschodniej znalazły inne zastosowanie dla swojej twardej trąbki: żywią się płynami wydzielanymi przez skaleczenia, rany, zadrapania, strupy i inne otwarte rany zwierząt.

Dystalny odcinek trąbki Gonodonta bidens, ćmy przekłuwającej owoce. Lgl to legulae (zdzierające kolce), a th to są haczyki do rozrywania © Zenker i in., 2010. Journal of Insect Science 11:42 Insectscience.org .

Od zbadania otwartej rany na skórze żywiciela do przekłucia jej w celu uzyskania dostępu do najbogatszego ze wszystkich płynów ustrojowych – krwi, wystarczy mały krok. Niektóre gatunki Calyptra rozwinęły zdolność nakłuwania skóry bydła, świń, mułów, jeleni, antylop, bawołów wodnych, słoni i nosorożców. Jeśli te ćmy mogą przebić skórę nosorożca, nie miałyby trudności z bezwłosym, cienkoskórym naczelnym: wiadomo, że co najmniej pięć ciem Calyptra żywi się ludźmi. Jak można się spodziewać, są one znane jako ćmy wampiry.

Jeśli chcesz umieścić ćmy krwiopijców na liście dziwacznych stworzeń z odległych krajów tropikalnych, pomyśl jeszcze raz. Ćma-wampir Calyptra thalictri, pochodząca z Azji i wschodniej Rosji, powoli rozszerzyła swój zasięg na północną Europę, obserwuje się ją w Finlandii i Szwecji. Zobacz, jak C. thalictri przeżywa moment wampiryzmu, ale nikt nie powinien tracić snu z tego powodu: ćma żywiąca się ludzką krwią jest nieszkodliwa i niezwykle rzadka. Dieta Calyptra składa się głównie z owoców o miękkiej skórce (ulubiona jest malina), które nakłuwają, aby dostać się do bogatych w cukier soków.

Calyptra thalictri © Ilia Ustyantsev, Wikimedia Commons:

Około 14 tysięcy gatunków owadów jest hematofagami, to znaczy żywią się krwią zwierząt. Większość z nich jest z konieczności hematofagiczna: potrzebuje krwi jako źródła składników odżywczych i nie może przetrwać na żadnym innym pożywieniu. Z drugiej strony niektóre motyle i ćmy są fakultatywnymi hematofagami: krew nie jest dla nich niezbędna, ale zwiększa ich szanse na przeżycie. W przypadku ciem wampirów krwią żywią się tylko samce. Tak więc, podobnie jak w przypadku motyli błotnistych, samce ćmy najwyraźniej szukają sodu jako prezentu ślubnego, który przekazują samicom podczas krycia.

Okaz hematofaga z konieczności. Z Archive of Dracula (1931), Wikimedia Commons:

Hipoteza gromadzenia sodu sugeruje, że taplanie się w błocie, lizanie potu, picie łez i wysysanie krwi są zachowaniami pokrewnymi. Warto również zauważyć, że jedna adaptacja morfologiczna, tj. solidna i kolczasta trąbka, pozwoliła niektórym ćmom ewoluować od popijania nektaru do przebijania owoców i skóry. Ćmy Calpinae stanowią kolejny przykład spektakularnej zdolności owadów do przystosowania się i wykorzystania wszystkiego, co ma do zaoferowania natura.

Nawiasem mówiąc, gdybyście się zastanawiali, czy porucznik Taunay – późniejszy wicehrabia – nie przesadził, czy nie zmyślił swojej historii o motylach (konfabulacje nie są niczym niezwykłym we wspomnieniach wojennych), podobny, choć mniej dramatyczny epizod miał miejsce około pół wieku później w okolicach Wodospadów Iguazu, niedaleko paragwajskich pól śmierci. Konie „ochotników” miały oczy oblegane w nocy przez nie mniej niż jedenaście gatunków ciem (Shannon, 1928. Science 68: 461-462).

Czy zatem koniowate są zagrożone atakami Lepidoptera w środkowej Ameryce Południowej? Nie są. Od czasu wojny wszystkie zaangażowane kraje zmieniły się nie do poznania: większość ich naturalnych siedlisk została przekształcona w pola soi, pastwiska i nieużytki. Liczba motyli, ciem i prawie wszystkich innych dzikich zwierząt spadła, a niektóre są bliskie wyginięcia. W tych niegościnnych środowiskach motyle osiemdziesiąt osiem nigdy nie osiągnęły rozmiarów biblijnej plagi z przeszłości, ku uldze miejscowego bydła. Każdy medal ma dwie strony.  

Motyle osiemdziesiąt osiem, nie dręczą już koni. W tle wodospady Iguazu © Leoadec, Wikimedia Commons:

Blood, toil, tears and sweat

Why Evolution Is True, 9 stycznia 2023

Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska


*Athayde Tonhasca Júnior  jest brytyjskim entomologiem.