Chwilowo sprawujący władzę margines społeczny doszedł do wniosku, że przesadził (albo raczej, że odsłonił zbyt dużo) i wycofał się na z góry upatrzone pozycje. Oskarżenie, że ujawnianie marginesu marginesu jest propagowaniem faszyzmu, zostało wycofane i jesteśmy tam, gdzie byliśmy, czyli jak to mogliśmy zobaczyć podczas radosnych obchodów setnej rocznicy niepodległości naszego kraju, na czele idzie margines, a dopiero kawałek dalej margines marginesu, z którym margines sprawujący władzę zachowuje łączność duchową.
Ukazuje się właśnie książka Grzegorza Gaudena Lwów non fiction. Książki nie ma jeszcze na rynku, „Gazeta Wyborcza” opublikowała mały fragment. Ten fragment zaczyna się tak:
„W piątek 22 listopada 1918 roku, w ciemnościach nad ranem o godz. 5.30, Maurycy Ignacy Baczes, zamieszkały w sercu dzielnicy żydowskiej Lwowa przy ulicy Bóżniczej 20, róg Smoczej, usłyszał ze swojego trzypokojowego mieszkania na drugim piętrze graną na ulicy na harmonii melodię „Jeszcze Polska nie zginęła”. Potem dobiegło go bicie do bram okolicznych kamienic.
Dziesięć minut wcześniej porucznik Roman Abraham i chorąży Józef Mazanowski weszli na wieżę ratusza i wywiesili polski sztandar.”
Po 146 latach Lwów był w całości w polskich rękach.”
W dziesięć dni po formalnym ogłoszeniu niepodległości Lwów powrócił do Polski i uczciliśmy to pogromem. Grzegorz Gauden przez dwa i pół roku ślęczał w lwowskich archiwach wygrzebując świadectwa popełnionych w tym dniu zbrodni. Jak mówi: „Tego dnia we Lwowie Pan Tadeusz zabił Jankiela”. W opublikowanym fragmencie czytamy:
„Legionista w ceratowej kurtce, z rewolwerem wyglądał na lwowskiego inteligenta. Na ramieniu miał biało-czerwoną odznakę. Wysoki, silny, o czerstwej twarzy z blizną, był człowiekiem inteligentnym i należał do lepszych sfer „skoro ja, która sama gram na fortepianie, oceniam jego grę jako interesującą”. Tak Adela Neuer opisała zabójcę brata.
Trzech polskich legionistów dowodzonych przez mężczyznę w ceratowej kurtce zaatakowało dom przy ulicy Szpitalnej 21 o godz. 9 rano w sobotę, 23 listopada 1918 roku, w drugim dniu pogromu. Napastnicy wybili szyby w drzwiach i oknach mieszkania Neuera. Potem weszli do domu. Tam pianista odebrał Neuerowej biżuterię, którą chowała na piersiach, i zmasakrował kobiecie twarz kolbą rewolweru. Wybił jej zęby.
Proszony przez Neuera, aby przestał bić żonę, przerzucił się na jego teściową, staruszkę. Adela Neuer zeznała, że ona i inni obecni w mieszkaniu całowali pianistę po rękach i nogach, błagając, by nie zabijał.
Neuer też błagał o darowanie życia jemu i jego rodzinie. Pianista stwierdził, że szkoda byłoby pozostawić przy życiu tak silnego mężczyznę i że trzeba go zabić.”
Stara historia, sprzed stu lat, czy warto do tego wracać? To też był przecież margines marginesu. Uhuru, wolność w języku suahili.
Świętowanie stulecia niepodległości Polski obserwowane na ekranie komputera sprawiało wrażenie marszu postaci z obrazów Jerzego Dudy Gracza.
Brat mojej matki, Zbigniew Jasiński, opisywał scenę z 11 listopada 1918 roku kiedy goszcząca w Warszawie stara Amerykanka na wiadomość o ogłoszeniu polskiej niepodległości, przypięła swojemu pieskowi białoczerwoną kokardkę do obroży i wyszła z nim do Saskiego Ogrodu, gdzie piesek został skopany na śmierć, a Amerykanka tylko pobita. W kilka lat później, niemal w tym samym miejscu dwóch młodzieńców z marginesu marginesu oblało wózek z żydowskim niemowlęciem i podpaliło ten wózek, uciekając z miejsca zdarzenia z głośnym radosnym śmiechem.
Polska badaczka opisująca nieludzkie barbarzyństwo wobec żydowskich sąsiadów podczas wojny wyrzuciła z siebie bolesny okrzyk, że to mogło się zdarzyć tylko w Polsce. Ludzki odruch, ale absurdalny. Jesteśmy nieustannie świadkami niewyobrażalnego barbarzyństwa w różnych miejscach globu. Kambodża, Ruanda, Sudan, Syria, ISIS. Informacja o większości tych koszmarów nigdy do nas nie dociera. Strzelanina w USA jest koszmarem, o którym piszą wszyscy, ale o znikaniu całych wsi, o śmierci dziesiątków a czasem setek ludzi nie dowiadujemy się, o wojnach trwających przez dziesiątki lat, w których giną miliony, słyszymy czasem jakieś wzmianki. Nasza niepodległość jest skażona okrucieństwem, nieudolnością, korupcją, polskim piekłem. Możemy powiedzieć, że inni są zdolni do większego okrucieństwa, gotują sobie nawzajem znacznie gorsze piekło. Spójrzcie na Afganistan czy Pakistan, a zobaczycie bezmiar barbarzyństwa. Marne pocieszenie. Ale tak, wolność jest trudna wszędzie, czasem bywa gorsza od zniewolenia.
Uhuru. Wolność, która budzi demony. Kenia jest kolebką ludzkości, tu Richard Leakey znalazł szkielet chłopca sprzed ponad półtora miliona lat. Homo erectus. Wiele wskazuje na to, że gdzieś w tym regionie pojawił się Homo sapiens. Gatunek, którego okrucieństwo wykraczało daleko poza konieczność. Kenia zdobyła niepodległość od Brytyjczyków w 1963 roku. Pierwszym prezydentem został Jomo Kenyatta, który przed wojną studiował w Londynie antropologię u Bronisława Malinowskiego. W latach 30. Kenyatta błagał Brytyjczyków o lepszą oświatę dla czarnych, o reformę rolną, o stopniowe przygotowanie do niepodległości. Oczywiście Brytyjczycy nie zamierzali takich głupstw słuchać, a w 1963 roku pewnego dnia wyszli, ponieważ koszty utrzymania kolonii stały się zbyt wysokie. Wolność okazała się natychmiast piekłem, chociaż akurat w Kenii nieco mniejszym niż w sąsiednich krajach afrykańskich.
Przed wieloma laty somalijski dziennikarz w Londynie polecił mi książkę Roberta Ruarka Uhuru, która — jak mówił — nawet jeśli nie jest dobrą pozycją literatury pięknej — jest znakomitym studium wprowadzającym w świat afrykańskiej polityki. Rozmawialiśmy wcześniej o Jomo Kenyatcie i jego liście do londyńskiego Timesa. Pisał, w tym liście, że dostęp do oświaty i własnej ziemi jest warunkiem tego, aby w Afryce nie doszło do straszliwego rozlewu krwi.
W 1963 roku, prawie siedemdziesięcioletni Jomo Kenyatta został wybrany premierem, a następnie prezydentem niepodległej Kenii, ale była to wolność, do której nie było przygotowane ani społeczeństwo, ani jego elity. Brytyjczycy pozostawili za sobą sztuczne państwo, składające się z blisko czterdziestu grup etnicznych, które nie tylko miały za sobą długą tradycję wzajemnych walk, ale w których ten antagonizm świadomie i z premedytacją podsycano. Posiadaczy dyplomów uniwersyteckich można było policzyć na palcach, w większości byli to absolwenci socjologii lub ekonomii. Zdecydowana większość społeczeństwa nie umiała ani czytać, ani pisać, własnych przedsiębiorców nie było, nie było inżynierów, nie było agronomów, nie było ludzi mogących poprowadzić administrację państwa.
W latach sześćdziesiątych niemal wszyscy wykształceni na Zachodzie politycy afrykańscy przesiąknięci byli marksizmem i byli głęboko przekonani o tym, że tylko marksizm odpowiada na pytanie, co zrobić z wolnością bez kadr, bez struktur politycznych i stojąc w obliczu gmatwaniny plemiennych konfliktów. Jomo Kenyatta oparł się jednak naciskom, nie zgodził się na nacjonalizację, opowiadał się za gospodarką rynkową. W odróżnieniu od innych państw afrykańskich ta gospodarka funkcjonowała dość sprawnie, ale wzrost dochodu narodowego pochłaniał bardzo wysoki przyrost naturalny ludności, korupcja obcych oraz niebywała chciwość, nepotyzm i okrucieństwo, tym razem już własnych elit politycznych.
Ponieważ w większości innych państw afrykańskich rządzili marksistowscy dyktatorzy, toczyły się ustawiczne wojny domowe, miliony ludzi umierały z powodu wojny i głodu, więc nawet po śmierci Jomo Kenyatty uważano na Zachodzie, że Kenia jest jednym z lepiej rządzonych krajów na tym kontynencie.
Na początku obecnego stulecia korupcja w Kenii była tak koszmarna, że jedna z gazet w Nairobi opublikowała cennik łapówek, jakich sędziowie żądali za wyroki uniewinniające. Od 250 dolarów za gwałt i 500 za morderstwo, do niemal dwustu tysięcy za uniewinnienie przez sąd apelacyjny. Artykuł nosił tytuł: "Po co wynajmować prawnika, jak można kupić sędziego." Bank Światowy wstrzymał wszelkie pożyczki dla tego kraju jeszcze w roku 1997, ta decyzja została podjęta ze względu na niebotyczną korupcję polityków w Nairobi i, co tu dużo ukrywać, notoryczne rozkradanie wszystkiego, co tylko znajdowało się w zasięgu ich rąk. Cała władza znalazła się w rękach marginesu społecznego, innych elit nie było, a ci, którzy zdobywali wykształcenie na zachodnich uniwersytetach, albo stawali na głowach, żeby nie wracać do ojczyzny, albo wracali i wsiąkali w bagno korupcji. W 50 lat po uzyskaniu niepodległości prezydentem został Uhuru Kenyatta, syn pierwszego prezydenta, który wcześniej jako wicepremier był oskarżony o zbrodnię ludobójstwa, jako pośrednio odpowiedzialny za ataki bojówkarzy na cywilną ludność dwóch miast, które popierały jego rywala. Wolność jest trudna, bywa, że budzi tęsknotę do czasów niewoli.
Jerzy Duda Gracz mówił, że jest chory na Polskę. To dość częsta choroba, chociaż czasem zmienia się nazwa kraju. Jerzy Giedroyc też był chory na Polskę, ale inaczej. Inny talent, inne środki wyrazu. Najpiękniej o chorobie Jerzego Dudy Gracza opowiada jego córka Agata, o tym specyficznym patriotyzmie zanurzonym w języku, w kulturze, w przywiązaniu do swojskości, do „polskiego gatunku”. Ten gatunek, jak mówi, to mieszanka sprzecznych cech i fobii, kompleksów, pychy, nieuctwa, chamstwa, bohaterstwa i żarliwej wiary.
„U nas nic nie jest wyważone, tylko jaskrawe i absurdalnie krańcowe. Najbardziej rzuca się w oczy nasz narodowy brak umiejętności wyciągania wniosków z historii oraz agresywna pogarda dla wszystkiego, co „nie nasze”. A ” nie nasze” jest to, czego nie rozumiemy i co budzi w nas lęk.
Te zjawiska szybko stają się wrogie i sprzeczne z naszą polsko-katolicką moralnością. A to jest bardzo pojemny wór, do którego byle krzykacz może wrzucić wszystko: od feministek, gejów i Żydów, po in vitro, gender i uchodźców. Za tym zaś idzie kolejna typowo polska cecha: ferowanie wyroków bez znajomości faktów. Oraz pogarda dla nich.”
Niemal zabawne, a równocześnie zrozumiałe jest to wyobrażenie, że te zjawiska są „typowo polskie”, chociaż to samo, czasem w znacznie drastyczniejszych postaciach, znajdziemy w społeczeństwie rosyjskim, czy ukraińskim, w Ameryce Łacińskiej, czy społeczeństwach arabskich. Ale swoje chamstwo, to swoje, boli bardziej, wydaje się wyjątkowe.
W tym wywiadzie Agata Duda Gracz opowiada o sobie i o swoim spektaklu „Będzie pani zadowolona”, ale Agata Duda Gracz, kiedy opowiada o sobie, sprawia wrażenie, jakby mówiła o swoim ojcu. Jest kontynuacją, twórczą, dynamiczną, ale nieustanną kontynuacją. Ucieka od polityki, fascynuje ją swojski, moralny turpizm. O swoim ojcu niejednokrotnie opowiadała w innych miejscach, więc bez trudu zauważamy wszystkie powiązania.
Tu mówi o sobie, że jest po stronie „ściętych drzew, niedouczonych dzieci, wyrzucanych z pracy pozbawionych prawa ludzi i koni z Janowa”. Dziennikarka pyta, kogo wini?
„Dopuściliśmy do tego. My – wykształciuchy. My – obyta, oczytana zgraja mająca w pogardzie „katoli” i „hołotę”. My – pseudoelity. Pani – jako dziennikarka, ja – jako reżyser i każdy, który teraz dowiedział się, że jest „gorszego sortu”.”
Wszyscy jesteśmy winni, wszyscy popełnialiśmy błędy, wszyscy coś zaniedbaliśmy. Agata Duda Gracz jest reżyserem, patrzy na świat przez pryzmat tego, co może przekazać przez scenę. Historię mordu z lat siedemdziesiątych przeniosła w lata dziewięćdziesiąte, chcąc pokazać Łazarza, kiedy cudotwórca już sobie poszedł i trzeba wrócić do codzienności z bagażem tego, co się stało. Łazarz dostaje wolność życia dalej. Tu jednak Łazarz to mordercy i świadkowie mordu, obrońcy mrocznej swojskości. Pisząc swój scenariusz zastanawiała się nad złem tkwiącym w dobrych ludziach. Pytanie można postawić inaczej, ilu morderców jest wśród nas i jak łatwo uwolnić potwora? Kiedy wybucha wolność, czasem nie ma komu powstrzymać morderców, a Pan Tadeusz idąc zamordować Jankiela dumnie założy białoczerwoną opaskę. Potem powstaje państwo z jego aparatem przemocy, który ma zapanować nad złem tkwiącym w dobrych ludziach. Kiedy margines społeczny przejmuje władzę państwową, margines marginesu dostaje mundury i broń z magazynów państwowych. Okazuje się wtedy, że kiedy rządzi margines społeczny, margines marginesu jest ogromy, a dobrych ludzi skorych do ujawnienia swego zła niemal bez liku.
Rosyjski poeta Osip Mandelsztam czytając w łagrze „Prawdę” ze zdumieniem stwierdził, iż nie wiedział, że dostaliśmy się w łapy humanistów.
