Przemysł zmasowanej dezinformacji

Tak się składa, że jestem po lekturze książki norweskiej pisarki, Hege Storhaug, która od ponad 20 lat zajmuje się badaniem problemu muzułmańskich imigrantów w Skandynawii (i nie tylko) oraz polityki władz w odniesieniu do kwestii przestępczości wśród muzułmańskich przybyszów. Niezliczone dowody wskazują na to, że we wszystkich krajach skandynawskich policja nie tylko ma nakaz skąpego informowania społeczeństwa o tej przestępczości, ale i sama jest niezorientowana, ponieważ nie prowadzi rzetelnych statystyk i badań. Również prasa, a przynajmniej prasa głównego nurtu, starannie unika podawania informacji o tożsamości sprawców ataków.

 

W tym przypadku, władze szwedzkie poinformowały, że nie tylko nie było islamistycznego zamachu terrorystycznego, ale nie było żadnego zamachu. Skąd zatem wziął swoją informację Donald Trump? Podobno z Fox News. Nikt się już dalej nie bawił w badanie, kto i co przekazał oraz na jakiej podstawie.

 

Media konserwatywne ucieszyły się, kiedy zaledwie w dzień później wybuchły w Sztokholmie zamieszki i starcia młodzieży muzułmańskiej z szwedzką policją. Te zamieszki oczywiście w żaden sposób nie były potwierdzeniem, że powtórzona przez Trumpa wiadomość była prawdziwa. Żadna ze stron nawet nie próbowała dojść do dna w tej konkretnej sprawie. Donald Trump nie powiedział oczywiście – „nie mogę wykluczyć, że powieliłem niesprawdzoną i fałszywą informację, więc dla samej zasady zlecę jej zbadanie, bo mogłem okazać nadmierne zaufanie do źródła”.

 

Taka postawa polityka wydaje nam się niemal baśniowa, bo skłócone obozy mają swoje prawdy i swoje źródła, do których mają pełne zaufanie. Nie tylko w Ameryce, w naszym polskim światku obserwujemy to zjawisko niemal w kabaretowym wydaniu, ale możemy się pocieszać, że podobnie jest w krajach chełpiących się długą tradycją podobno rzetelnych mediów.  

 

Kilka razy w tygodniu otrzymuję z różnych redakcji radosną propozycję codziennych dostaw gwarantowanej prawdy po zniżonej cenie, nierzadko z informacją, że zniżka jest związana ze szczególną sympatią do mnie osobiście.      

 

Z fałszywymi wiadomościami jest poważny problem, jest ich bowiem cała gama, poczynając od świadomie i z premedytacją produkowanej czarnej propagandy, poprzez powielanie informacji niesprawdzonych, „świadectw”, pogłosek, stronniczych raportów, bez sprawdzenia jakości zawartych w tych raportach informacji, wiadomości agencyjnych z pełnym przekonaniem, że są wiarogodne, różnego rodzaju partyjnych ekspertów, czy informacji mętnych, niepełnych, zanurzonych w cieście emocjonalnych opinii. Ta ostatnia kategoria jest charakterystyczna dla mediów walczących, partyjnych, w których opinie są ważniejsze od faktów i które handlują głównie narracją swojego obozu politycznego (często zresztą tkwiąc w środowiskowym getcie i zabawnym przekonaniu że „wszyscy”, czyli ja i moi znajomi, myślą tak samo, więc to musi być prawda).   

 

Amerykańsko-izraelska dziennikarka, Maayan Jaffe-Hoffman, pisze że przekazywanie przez media fałszywych wiadomości wcale nie musi być intencjonalne, a na pytanie jak można „nieintencjonalnie” powielać kłamstwa, odpowiada, że powodem jest przede wszystkim lenistwo. Autorka przytacza słowa byłego korespondenta AP, Matti Friedmana, że wiadomości mówią nam więcej o ludziach, którzy je piszą, niż o Izraelu. (Friedman był korespondentem AP w Jerozolimie, ale jego obserwacja rozciąga się niemal na wszystkie obszary.)        

 

W naszym polskim świecie jest to obserwacja tak bardzo rzucająca się w oczy, że gotowi jesteśmy podejrzewać, iż media nie będące w rękach PiS i Rydzyka są niemal rzetelne. Jest to wręcz groźne złudzenie. Robert Bogdański w interesującym artykule pod tytułem Czy mediom prywatnym wolno kłamać rozważa kwestię odmiennej odpowiedzialności mediów publicznych i prywatnych. Oczekiwanie, że mediom publicznym możemy stawiać wyższe wymagania nie jest ani nowe, ani zaskakujące, niestety marzenie o doskonałych mechanizmach nadzoru gwarantujących bezstronność i rzetelność mediów publicznych okazały się być marzeniem ściętej głowy i zdecydowanie zawiodły tak w Wielkiej Brytanii, jak i we Francji czy w Niemczech (chociaż historia tych prób nadal jest niesłychanie interesująca).

W artykule Bogdańskiego nacisk położony jest jednak na zjawisko partyjności mediów. Co pozwala na „dialog” pod hasłem: „Wy kłamiecie/Wy też kłamiecie”, a co nam, odbiorcom tego towaru, powinno dostarczać informacji, że jesteśmy karmieni dezinformacją. Reakcje wydają się być jednak inne. Autor pisze:

„Ludzie należący w szerokim sensie do mojego obozu polityczno-ideowego (w magiczny sposób ludzie automatycznie i bezbłędnie dokonują tu autoidentyfikacji) nie sprawdzają prawdziwości informacji/manipulacji/niegodziwości, lecz podają ją dalej i komentują najzjadliwiej, jak tylko potrafią. Działa tu prosty mechanizm: komentujący nie czuje się odpowiedzialny za informację, którą podał przecież ktoś inny, więc dzięki temu zwolnieniu od odpowiedzialności śmielej puszcza wodze języka.”

Chciałby zatem autor tego artykułu, aby kłamstwo było postrzegane jako kłamstwo, niezależnie od tego, kto je przekazuje, byśmy oceniali rzetelność konkretnej informacji, by polityka nie była ważniejsza niż prawda. To oczekiwanie jest ze wszech miar słuszne, ale nieco utopijne. Trudno pozbyć się wrażenia, że obserwujemy trend odwrotny - kurczenia się niszy odbiorców samodzielnie poszukujących informacji rzetelnych. Jeszcze w latach 80. ubiegłego stulecia widzieliśmy jak redakcje wielkich gazet szczycących się rzetelnością informacji (która oczywiście nigdy nie była idealna), przechodziły w ręce magnatów prasowych i zaczynały się upodabniać do tabloidów. Media elektroniczne zmieniły świat. Telewizja dostarcza nam już nie tylko kłamstw, ale iluzji rzeczywistości. W innym artykule na Webnalist pisze o tym Piotr Piętak porównując, tę telewizyjną pseudorzeczywistość do fasad szczęśliwych wiosek stworzonych na rozkaz kniazia Potiomkina, by caryca miała wrażenie, że wszystko jest wspaniale.  

„Zastępując okno powozu lub samochodu ekranem, na którym wyświetlane są obrazy, kino fabularne stworzyło nowe możliwości symulacji, czy tworzenia iluzji rzeczywistości. Kino fabularne, które znamy, opiera się na okłamywaniu widza. Różnica między wioską Potiomkina i kinem jest taka, że w nieruchomej wiosce to widz się porusza, natomiast w kinie widz jest nieruchomy, porusza się zaś sam film. Montaż – to kluczowa XX-wieczna technologia imitowania rzeczywistości. Teoretycy filmu wyróżniają wiele rodzajów montażu, jednak dla naszego tematu warto wymienić dwa główne: montaż równoległy zwany po prostu montażem, w którym osobne rzeczywistości tworzą kolejne momenty na osi czasowej, oraz montaż w kadrze (o wiele rzadziej w filmie używany), w którym osobne rzeczywistości stanowią części jednego obrazu.”

Piętak przypomina eksperyment Lwa Kuleszowa, który w latach dwudziestych eksperymentował pokazując nieruchomą twarz aktora, manipulując jednak montażem tła z jedzeniem, kobietą w trumnie, śmiejącym się dzieckiem i uzyskując zamierzony efekt odmiennego odbioru tej samej twarzy. Od tamtych czasów sztuka manipulowania obrazem osiągnęła przepastne wyżyny. Piotr Piętak pisze:

„Media już nie kłamią – one wręcz tworzą rzeczywistość i ingerują w historię. Rewolucja islamska w Iranie w roku 1979, jej obraz i spontaniczność setek tysięcy manifestujących Irańczyków, była kłamstwem, imitacją rzeczywistości, ponieważ – przy odpowiednim ustawieniu kamery telewizyjnej, kadrowaniu i montażu – udało się sto tych samych wyjących z nienawiści kobiet i mężczyzn zaprezentować jako prawie że milionowy tłum popierający Chomeiniego. Rewolucją w stu procentach medialną były wydarzenia w Rosji w 1991 roku, które zostały wywołane tam, gdzie kadrowała i filmowała kamera CNN.”

Historycy mediów twierdzą, że pierwszą wojną, której losy rozstrzygnęła telewizja, była wojna w Wietnamie, to obrazy telewizyjne ukształtowały świadomość amerykańskiego społeczeństwa. Piotr Piętak nie wraca jednak do odległej historii, przechodzi do naszej medialnej rzeczywistości, do telewizji Jacka Kurskiego, wiernego komunistycznemu hasłu „kto ma telewizję ten ma władzę” i przechodzi do apelu, by nie oddawać PiS mediów publicznych bez walki.       

Jak łatwo się domyśleć, artykuł Roberta Bogdańskiego był odpowiedzią na tekst Piotra Piętaka, zmieniając jednak perspektywę z problemu zawłaszczenia i upartyjnienia mediów publicznych na problem obrony przed wszechobecną medialną dezinformacją. 

Mam wrażenie, że Bogdański upatruje ratunek w etyce zawodowej środowiska dziennikarskiego, buntuje się na wizję dziennikarza jako „bojownika o słuszną sprawę”. Kończy swój tekst wezwaniem: 

„Jeżeli mamy powrócić do normalności, niezbędne jest wycofanie się wszystkich stron konfliktu z zajętych pozycji. Media prywatne powinny przestać pełnić „organizatorską rolę” wobec działań opozycji. Media publiczne powinny natomiast powrócić do bezstronnego opisu rzeczywistości, a nakaz: „nie kłam” powinien bezwzględnie dotyczyć obu stron. Prawda materialna musi zostać uznana przez wszystkie strony sporu za wartość, do której trzeba dążyć, niezależnie od tego, jaki jest status danej gazety czy stacji. Dopóki tak się nie stanie, będzie trwała wojna. Może już czas na konferencję pokojową?”

Apel sympatyczny, nosi jednak znamiona pobożnego życzenia. Na początku naszej transformacji Dariusz Fikus chciał stworzyć gazetę nudną, trudną, ale uczciwą. Mam wrażenie, że spóźnił się o całe pokolenie. Na etos dziennikarzy jako środowiska raczej nie ma co liczyć, zarabiają na szybkim przekazywaniu byle jakiej i zaangażowanej (czy jak kto woli obozowej) „informacji”.  

W pewnym sensie można powiedzieć, że jesteśmy dezinformowani na własne życzenie, a pocieszać możemy się tylko tym, że na kolejnym etapie rozwoju systemów komunikacyjnych zbuntowani przeciw medialnej papce mają o niebo większe niż dawniej szanse samodzielnego szperania, docierania do źródeł niezależnych, a wreszcie samodzielnego przekazywania tego, do czego udało nam się dotrzeć.

Orwell sądził, że rozwój techniki pozwoli na pełną kontrolę informacji docierających do społeczeństwa, stało się dokładnie odwrotnie, rozwój techniki wybił zęby państwowej cenzurze, ale nadal nie jesteśmy przygotowani do pływania w oceanie sprzecznych, zmanipulowanych i mętnych wiadomości, które aż nazbyt często mają bardziej zaspakajać nasz apetyt na rozrywkę i wzmocnienie środowiskowych więzi niż na wiedzę o otaczającym nas świecie.

Czy jest zatem jakaś recepta na życie w tym nieustannym szumie medialnym? Ornitolodzy twierdzą, że w ich dziedzinie wikipedia jest niemal dobrym źródłem informacji, tam jednak prądy ideologiczne są wystarczająco słabe, a zapaleńcy szybko usuwają błędy i pomyłki płynące z niedostatecznej wiedzy. Niestety na innych polach sprawy nie przedstawiają się tak dobrze i pozostaje podejrzliwość grożąca paranoją i uparte szerzenie wiedzy, że nikt łatwiej nie wprowadza nas w błąd jak ukochany nauczyciel i zaufane źródło.

Donald Trump nie przyznał, że mógł niechcący powtórzyć niesprawdzoną i nieprawdziwą informację. Jego środowisko nie oczekiwało tego od niego. Nasze na ogół też nie stawia nam tak wysokich wymagań. Chwileczkę, a co on naprawdę powiedział, przecież ja wiem tylko to, co przeczytałem w polskich mediach i w prasie szwedzkiej, a co tylko pozornie jest informacją z dwóch niezależnych źródeł. Otóż Trump powiedział:

“Spójrzcie co się dzieje. Musimy utrzymać bezpieczeństwo w naszym kraju. Spójrzcie co się dzieje w Niemczech, spójrzcie co się stało wczoraj wieczorem w Szwecji. W Szwecji, czy możecie w to uwierzyć, w Szwecji.....” (https://www.theguardian.com/us-news/video/2017/feb/19/trump-cites-non-existent-sweden-terror-attack-video). Tymczasem wiadomość w polskich mediach brzmiała: „Podczas spotkania z wyborcami prezydent Stanów Zjednoczonych opowiedział o zamachu terrorystycznym, do którego doszło w Szwecji w sobotę, 18 lutego.” W reakcji na mętną wypowiedź Trumpa pytanie – a co takiego stało się wczoraj w Szwecji - byłoby zasadne. Sami Szwedzi odpowiedzieli na to serią tweetów o incydentach w różnych częściach kraju. Zamachu terrorystycznego nie było, ale też nikt o zamachu terrorystycznym nie mówił.

Przeglądając poranne linki zwróciłem uwagę na tytuł artykułu w jednej z gazet amerykańskich: „Demokracja potrzebuje wielkiego dziennikarstwa”, pomyślałem, że walka z dyktaturą też wymaga dobrego dziennikarstwa, że dobrego dziennikarstwa wymaga tyrania złego dziennikarstwa, że być może dobre dziennikarstwo było, jest i będzie towarem rzadkim, a w tej sytuacji ważna jest refleksja o tym, co (i dla kogo) jest właściwie dobrym dziennikarstwem.              

P.S. W moich zakładkach mam linki do dziwnych miejsc, takich jak BBC Watch, UK Media Watch, CAMERA (Committee for Accuracy in Middle East Reporting in America) i kilka podobnych, te miejsca dobrze pokazują technikę wyłapywania intencjonalnych i nie intencjonalnych przekłamań mediów. Obawiam się, że świata nie zmienimy, ale można się uczyć, jak się przed kłamstwem, tym intencjonalnym i tym powielanym z lenistwa, bronić.