O wspaniały nowy świecie

 1

Pan McGuire: Chcę powiedzieć panu jedno słowo. Tylko jedno słowo.
Beniamin: Tak, proszę pana.
Pan McGuire: Czy pan słucha?
Beniamin: Tak, jestem.
Pan McGuire: Plastik.

Pan McGuire był przewidujący w swoich radach dla młodego Benjamina Braddocka na temat jego możliwości zawodowych (Absolwent, 1967): od tego czasu przemysł tworzyw sztucznych rozwinął się do niewyobrażalnych wówczas poziomów. Tanie, wszechstronne, odporne i trwałe produkty z plastiku są niezbędne w dzisiejszym społeczeństwie. Są wszędzie. Nic więc dziwnego, że stanowią również coraz większy problem środowiskowy: lądy, drogi wodne i oceany są wypełnione wyrzuconym plastikiem.

Plastikowe śmieci są plagą krajobrazu, ale niektóre ptaki i ssaki skorzystały z tej obfitości materiału. Wiewiórki i oposy nauczyły się używać słomek, sznurka i plastikowych toreb do budowania gniazd; fragmenty plastiku były obecne w około 14% przebadanych gniazd głuptaka białobrzuchego (Sula leucogaster), ptaka morskiego występującego na całym świecie. Tak więc pracowici budowniczowie gniazd, tacy jak pszczoły tnące liście (miesierkowate, rodzaj Megachile), musiały dołączyć do tego zespołu.

Większość pszczół miesierkowatych tnie kawałki liści lub płatków, aby zbudować swoje gniazda; niektóre używają błota, kamyków lub żywicy jako materiałów budowlanych. Pszczoły te zwykle gnieżdżą się w osłoniętych naturalnych zagłębieniach, takich jak nory, szczeliny i wydrążone gałązki. Są ważnymi zapylaczami, a kilka gatunków hodowano komercyjnie do produkcji roślinnej, na przykład miesierkę niedopaskę, która tnie liście lucerny (Megachile rotundata).

Gniazdo pszczół miesierkowatych © Subbu Subramanya, Wikimedia Commons:

W Ontario w Kanadzie pszczoły miesierki niedopaski były kreatywne i zaradne, wykorzystując kawałki polietylenowych toreb na zakupy jako materiał budowlany. Inny lokalny gatunek, Megachile campanulae, buduje gniazda z żywic roślinnych zamiast segmentów liści i łodyg. Nie ma zastosowania dla plastikowych toreb, ale uszczelniacze na bazie poliuretanu, które są stosowane na zewnątrz budynków, stanowią poręczną i bogatą alternatywę. Niektóre pszczoły tego gatunku zmieszały ten plastikowy produkt z naturalnymi żywicami, aby zbudować swoje gniazda.

Komórki lęgowe częściowo zbudowane z fragmentów plastikowych toreb polietylenowych (L,) i żywicy polietylenowej © MacIvor & Moore, 2013. Ecosphere 4: 1-6

Obszary wiejskie nie są wolne od zalewu plastikiem. Na argentyńskiej wsi kawałki osłon szklarniowych, pojemniki agrochemiczne, worki z nawozami i węże irygacyjne łączą się z wszechobecnymi torbami na zakupy, niszcząc krajobraz. Jedna pszczoła, prawdopodobnie miesierka niedopaska, wykorzystała ten bałagan, aby całkowicie pozbyć się liści lub płatków: zbudowała całe gniazdo z kawałków dwóch rodzajów plastiku.

Plastikowe gniazdo Megachile sp. zbudowane w deskach z wyżłobieniami dla tych pszczół © Allasino et al., 2019. Apidologie 50: 230–233:

Nie wiemy, czy plastiki mają jakikolwiek wpływ na pszczoły miesierkowate. Mogą być neutralne, a nawet korzystne;  mogą stanowić barierę dla grzybów i pasożytów, które są ważnymi czynnikami śmiertelności pszczół samotnic. Z drugiej strony te nieprzepuszczalne materiały mogą zatrzymywać wodę, a tym samym zwiększać podatność lęgu na choroby.

Wykorzystując plastiki, pszczoły wykazały swoją zdolność do identyfikowania alternatywnych i wygodnych zasobów oraz dostosowywania się do zmian w swoim środowisku. Mimo wszystko plastikowe gniazda to kolejna niepokojąca oznaka świata żyjącego w antropocenie. Od greckiego antropos (człowiek) i cene (nowy lub niedawny), ta nieoficjalnie tak nazwana epoka geologiczna odnosi się do historii Ziemi, odkąd ludzie zaczęli wywierać znaczący wpływ na klimat i ekosystemy. To nowy świat masowego wymierania, wylesiania, zanieczyszczenia, paliw kopalnych i zmian klimatycznych. Być może pszczoły miesierkowate mogą przystosować się, a nawet rozkwitać w tym świecie. Możemy zrobić to samo. Albo nie.

2

W 1926 r. Centralna Rada ds. Energii Elektrycznej rządu brytyjskiego postanowiła stworzyć ogólnokrajową sieć elektryczną, która zapewniłaby wszystkim tanią energię. Był to największy projekt budowlany, jaki Wielka Brytania kiedykolwiek widziała, i wkrótce w całym kraju zaczęły pojawiać się stalowe słupy i linie przesyłowe. I wielu ludziom nie podobało się to, co zobaczyli. W 1929 roku Rudyard Kipling i John Maynard Keynes wspólnie podpisali list do „Timesa” sprzeciwiając się budowie słupów wysokiego napięcia i twierdząc, że są one „trwałym zniekształceniem znanej cechy angielskiego krajobrazu”. Projektant słupów, architekt Sir Reginald Blomfield, odparł: „Każdy, kto widział te dziwne maszty i liny maszerujące przez kraj, ignorujące wszelkie przeszkody w swoim mozolnym marszu, może bez wielkiego wysiłku wyobraźni zdać sobie sprawę, że mają własny element romantyczności. Mędrzec nie walczy z wiatrakami – może się to komuś nie podobać, ale świat idzie do przodu”.

Możesz stanąć po stronie Kiplinga i Keynesa lub Blomfielda w tej debacie na temat estetyki i użyteczności, ale linie transmisyjne pozostaną, przynajmniej na jakiś czas. Brytyjska sieć linii wysokiego napięcia z samych elektrowni ma długość ~25 000 km; dodając do tego kilka tysięcy kilometrów sieci regionalnych, linie energetyczne stały się częścią naszego krajobrazu.

Pasy technologiczne, podobnie jak pobocza dróg i nasypy kolejowe, są rutynowo koszone, drzewa są rąbane lub traktowane herbicydami, aby zapobiec wdzieraniu się drzew i gęstej roślinności. Praktyki te są postrzegane przez opinię publiczną i niektórych ekologów jako zło konieczne; ale przy odpowiednim podejściu stwarzają możliwości dla pszczół i innych zapylaczy.

W ekologii „sukcesja” to proces, w wyniku którego naturalny obszar zmienia się po ingerencji lub po początkowej kolonizacji nowego miejsca. W siedliskach lądowych wczesna sukcesja odnosi się do okresu, zanim zostaną otoczone koronami drzew. Obszary zarośnięte, łąki, stare pola lub pastwiska, zarośla i młode lasy to przykłady siedlisk wczesnej sukcesji. Podobnie funkcjonują pasy technologiczne, w których ekipy konserwacyjne zapobiegają osiągnięciu przez sukcesję punktu równowagi lub punktu kulminacyjnego, poprzez wycinanie roślinności.

Okazuje się, że siedliska we wczesnych stadiach sukcesyjnych są dla pszczół doskonałe. Obszary te zapewniają stałą podaż nektaru i pyłku przez większą część roku, w przeciwieństwie do obszarów leśnych, gdzie szczyt kwitnienia przypada na wiosnę i jest ograniczony przez zacieniony baldachim od połowy lata. Zdecydowana większość gatunków pszczół gniazduje w ziemi; potrzebują płatów gołej gleby o odpowiedniej konsystencji i poziomie wilgotności oraz roślinnego pożywienia w pobliżu. Siedliska sukcesyjne są właściwym miejscem dla takiej kombinacji cech. Nic więc dziwnego, że liczebność i bogactwo gatunkowe pszczół maleje wraz ze wzrostem lesistości.

Mnóstwo kwiatów, miejsc gniazdowania/hibernacji i nasłonecznienie: idealne dla pszczół © Mick Garratt, Wikimedia Commons:

W północno-wschodnich Stanach Zjednoczonych firmy energetyczne utrzymują linie energetyczne w ramach zintegrowanego zarządzania roślinnością (IVM) od lat pięćdziesiątych XX wieku w celu ochrony sieci przy jednoczesnym zapewnieniu siedlisk zagrożonym roślinom i zwierzętom. Brzmi to fantazyjnie, ale zasadniczo IVM obejmuje pięcioletnie cykle selektywnego usuwania drzew (mechanicznie lub za pomocą herbicydów), bez koszenia lub szeroko zakrojonych oprysków herbicydami. Te proste techniki tworzą mozaikę łąk, roślin zielnych i krzewów, które okazały się dobre dla wielu gadów, płazów, ptaków, małych ssaków i pszczół. Kompleksowe badanie wzdłuż 140 km linii przesyłowej w Nowej Anglii wykazało, że w nasłonecznionych, otwartych korytarzach żyje prawie 10 razy więcej pszczół i dwa razy więcej gatunków pszczół w porównaniu z sąsiednimi obszarami leśnymi. Nie tylko to, podczas badań znaleziono około połowę znanych dla regionu gatunków, włącznie z kilkoma bardzo rzadko występującymi  (Wagner et al., 2019.  Biological Conservation 235: 147-156).

Pas linii energetycznej, doskonałe siedlisko dla pszczół © Mark Nenadov, Wikimedia Commons:

Nie każdemu podoba się widok linii przesyłowej. Ale te brzydkie i ponure stalowe wieże i kable można zamienić w schronienie dla owadów zapylających i dzikich zwierząt. Wystarczy dobra wola i trochę wyobraźni. Światła pozostaną włączone, a wokół będzie więcej pszczół.

3

Galaktyka Drogi Mlecznej zadziwiała cywilizacje i zainspirowała wiele filozoficznych przemyśleń na temat znikomości ludzkości, naszego miejsca w wielkim schemacie rzeczy, ulotnej natury życia i tego, o co w tym wszystkim chodzi. Ale jeśli poprosi się młodych Europejczyków lub Amerykanów o podzielenie się wrażeniami na temat Drogi Mlecznej, odpowiedzi będą prawdopodobnie ograniczone do wzruszenia ramionami lub zdziwionego spojrzenia: około 60% Europejczyków i 80% mieszkańców Ameryki Północnej nigdy jej nie widziało. Kiedy w 1994 roku w Los Angeles nastąpiła awaria z powodu trzęsienia ziemi, służby ratunkowe otrzymały kilka telefonów od zdenerwowanych obywateli w sprawie gigantycznej, dziwnej, srebrzystej chmury na ciemnym niebie. Ci mieszkańcy Los Angeles po raz pierwszy w życiu zobaczyli Drogę Mleczną.

Droga Mleczna, której wielu nie widzi © Oliver Griebl , Wikimedia Commons:

Wraz ze wzrostem populacji ludzkiej i coraz większą koncentracją w miastach świat staje się coraz bardziej oświetlony. Sztuczne światło w nocy (ALAN) to zjawisko, które stale rośnie ze względu na oświetlenie ulic, parkingów, dróg, budynków, parków, pomników, lotnisk, stadionów – w zasadzie każdej konstrukcji stworzonej przez człowieka. To sztuczne światło jest rozpraszane w atmosferze i odbijane z powrotem, szczególnie przez chmury, tworząc nocną luminancję nieba znaną jako „łuna”. Nadmierne oświetlenie i sztuczna łuna nieba rozchodzą się daleko poza tereny zurbanizowane, zanieczyszczając w zasadzie światłem cały krajobraz: zanika nocna ciemność.

Łuna na niebie z Helsinek widziana w Estonii © Bilovitskiy, Wikimedia Commons:

Zanieczyszczenie światłem jest zaburzeniem ekologicznym o wielu konsekwencjach. ALAN zaburza naturalne rytmy dnia i nocy, takie jak śpiew i migracje ptaków, okresy aktywności małych ssaków, kojarzenie żab, gniazdowanie nietoperzy i orientację młodych żółwi morskich. Istnieje coraz więcej dowodów na to, że ludzie są również wrażliwi na ALAN: wpływa on na nasz rytm dobowy (cykl snu i czuwania powtarzany mniej więcej co 24 godziny), co skutkuje nieregularną produkcją hormonów, depresją, bezsennością i innymi dolegliwościami.

Owady nie mogą być odporne na działanie ALAN, ponieważ większość ich zachowań zależy od światła. Nie wiemy, jak owady postrzegają świat, ale rozpoznają formy, wykrywają ruchy i rozróżniają kolory na podstawie wzorców oświetlenia. Owady mogą monitorować położenie słońca na podstawie polaryzacji światła, dzięki czemu mogą precyzyjnie nawigować. Wykrywanie światła pomaga im śledzić fotoperiodyzm (długość dnia), co ma fundamentalne znaczenie dla przygotowań do miesięcy zimowych.

Wiele chrząszczy, much, sieciarek, mszyc, ważek, chruścików, os i świerszczy przyciąga światło, ale kompulsywny i pozornie samobójczy pociąg ćmy do żarówek lub płomieni jest najbardziej znanym przypadkiem pozytywnej fototaksji (ruchu w kierunku źródła światła) wśród owadów. Ćmy są ważnymi zapylaczami, więc naturalnie ich ewentualna podatność na zabójcze światła jest przedmiotem troski.

Fatalna atrakcja © Fir0002 , Wikimedia Commons:

Okazuje się, że fatalne wabienie ćmy wydaje się nie być aż tak fatalne, ponieważ są przyciągane do światła tylko na stosunkowo krótkie odległości. Niektóre ćmy docierają do tragicznego końca, ale większość z nich jest poza niebezpiecznym przyciąganiem światła. Nie oznacza to, że ćmy są bezpieczne przed ALAN. Kiedy noc nie jest wystarczająco ciemna, u niektórych gatunków zostaje zahamowane składanie jaj i produkcja feromonów płciowych, co wpływa na ich rozmnażanie. Ponadto okno czasowe na zaloty i krycie może zostać znacznie skrócone. Zanieczyszczenie światłem zakłóca postrzeganie kolorów i kształtów przez ćmy, sygnały niezbędne do lokalizacji kwiatów. Czyni je również bardziej podatnymi na pasożyty i drapieżniki, ponieważ albo łatwiej je znaleźć, albo ich mechanizmy obronne (np. manewry unikania nietoperzy) są mniej skuteczne w nadmiernie oświetlonym środowisku.

Zanieczyszczenie światłem zaburza wiele aspektów fizjologii i zachowania ćmy, chociaż nie jesteśmy w stanie stwierdzić, czy szkodzi całym populacjom: nie wszystkie gatunki reagują jednakowo i istnieje wiele zmiennych, które należy wziąć pod uwagę w sprawie źródła światła, takich jak długość fali, intensywność, polaryzacja i migotanie. Ale z tego, co wiemy, nadmierne oświetlenie można dodać do listy nacisków na nasze ćmy, a w konsekwencji na usługi zapylania.

W czasach rosnącego niepokoju związanego z globalnym ociepleniem zanieczyszczenie światłem może wydawać się drugorzędnym problemem. Ale im bardziej badacze przyglądają się temu, tym więcej dowiadują się o poważnym zagrożeniu dla środowiska. I chociaż uporządkowanie bałaganu klimatycznego będzie trudne i złożone, problem zanieczyszczenia światłem jest stosunkowo łatwy. Pierwszym, oczywistym i prostym środkiem jest wyłączenie zbędnych świateł. Gdy potrzebne jest oświetlenie, można je przyciemnić, osłonić lub ograniczyć do określonych obszarów, takich jak chodniki lub drogi. Przyciemnianie światła jest dobre zarówno dla środowiska, jak i dla gospodarki. Kiedy w 2018 roku miasto Tucson w USA zamieniło prawie 20 tysięcy swoich lamp ulicznych na ściemniane diody LED, zaoszczędzono 1,4 miliona funtów na rocznym rachunku za energię.

Zachowanie i ochrona środowiska nocnego jest ważnym, ale zaniedbanym aspektem troski o środowisko. Ciemniejszy świat byłby korzystny dla ćmy i innych gatunków, a także byłby dobry dla nas. Moglibyśmy spać lepiej albo znowu oglądać gwiazdy.

Światowa mapa zanieczyszczenia świetlnego: kolory pokazują intensywność łuny pochodzącej ze sztucznych źródeł światła © David Lorenz, Wikimedia Commons:

Readers’ wildlife photos

Why Evolution Is True, 2 stycznia 2023

Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska

* Athayde Tonhasca Júnior jest brytyjskim entomologiem.