Prawda

Wtorek, 19 marca 2024 - 04:44

« Poprzedni Następny »


Meandry racjonalizmu


Andrzej Koraszewski 2014-01-03


Badacze zaobserwowali osobliwą kalkulację szympansów bonobo, które chętniej dzielą się jedzeniem z zupełnie obcymi szympansami bonobo niż ze starymi znajomymi. Jeśli rzecz zostanie wszechstronnie sprawdzona (chwilowo to tylko cztery badania) i jest to taktyka wrodzona, a nie kulturowa, to pytanie jak takie zachowanie mogło wyewoluować, czyli dlaczego jest to dla tego akurat gatunku małpiszona zachowanie racjonalne?


Kłopot z tym racjonalizmem ogromny, bo tak naprawdę często się zdarza, że im dłużej się zastanawiamy, tym głupszą decyzję podejmujemy.    

Badania psychologiczne dowodzą, że większość decyzji podejmujemy impulsywnie i dopiero potem dorabiamy do nich teorie. Wiem o tym jako kierowca, zdawałem sobie z tego sprawę uprawiając sport. Wiedzą o tym doskonale księża, trenerzy sportowi czy instruktorzy w wojsku, całkowicie świadomie wyrabiający automatyzm reakcji. Można powiedzieć, że istnieje zasadnicza różnica między sytuacją, w której decydują ułamki sekundy, i sytuacją, w której mamy czas na przeanalizowanie różnych za i przeciw. Nie jest to jednak aż takie proste.

Długo podejrzewano, że najwięcej racjonalizmu (lub jak kto woli, chłodnej kalkulacji) kryje się w naszych zachowaniach ekonomicznych. Nawet jeśli najwięcej, to jest to racjonalizm wątpliwej jakości. Jak wykazują badania i na tym polu znajdujemy się pod niesłychaną presją czynników irracjonalnych. Okazuje się, że dążenie do optymalizacji korzyści nie jest ani oczywiste, ani łatwe do zdefiniowania. Poczucie sprawiedliwości bardzo często „każe” ludziom wyżej cenić zemstę niż zysk, przyjemność dzielenia się skłania niejednego do częściowej lub całkowitej rezygnacji z zysku, instynkt stadny bardzo często przekreśla trzeźwość kalkulacji, podatność na reklamę może zmieniać racjonalność naszych zachowań ekonomicznych w parodię.

Powtarzające się kryzysy gospodarcze są nieodmiennie konsekwencją dwóch typów zachowań – irracjonalnego optymizmu, że dobry trend będzie trwał w  nieskończoność (ogromna liczba ludzi inwestuje w intratny w danym momencie towar, pożycza pieniądze na te inwestycje w głębokim przekonaniu, iż zwrócą się one dziesięciokrotnie), by w momencie załamania się trendu pogłębić kryzys wybuchem irracjonalnej paniki oraz powszechną akceptacją samospełniającego się proroctwa, że będzie jeszcze gorzej. (Oczywiście w czasach wielkiego optymizmu żądamy łatwego dostępu do kredytów, kiedy przychodzi czas wielkiego pesymizmu, oskarżamy banki o chciwość i łajdackie przyzwolenie nam na naszą lekkomyślność.)

Nie jestem pierwszym, który twierdzi, że racjonalizm Homo oeconomicus jest mocno przereklamowany. Homo habilis myślicielem nie był, a racjonalność jego zachowań polegała przede wszystkim na umiejętności robienia i wykorzystania bardzo prymitywnych narzędzi oraz tworzenia coraz bardziej skomplikowanych koalicji, pozwalających na przechytrzenie silniejszego przeciwnika. Homo habilis nie wierzył w rozum, ale z pewnością używał go skutecznie dla zwiększenia swoich szans przetrwania. Homo politicus natomiast jest wyraźnie obecny również wśród szympansów.

Johan Huizinga uważał, iż trudno zrozumieć nasze zachowania, jeśli nie przyjrzymy się uważnie Homo ludens . Zdawać by się mogło, że jeśli stosunkowo najczęściej zachowujemy się racjonalnie jako Homo oeconomicus, to jako Homo ludens jesteśmy od racjonalizmu najdalsi. Czy rzeczywiście? Homo ludens nie jest istotą aż tak irracjonalną, jakby się mogło zdawać. U młodych osobników widzimy skomplikowane zabawy w role, pozwalające na uzyskanie niezbędnej motywacji i sprawności w wieku późniejszym. (Oglądałem niedawno film o palestyńskich dzieciach, w którym bawiąc się uczyły się o pokoju.) Zabawa dorosłych jest bardzo często połączona z głęboką intelektualną analizą otaczającego świata i świadomymi próbami złagodzenia towarzyszących nam napięć psychicznych. Warto tu zwrócić uwagę na fakt, że nie tylko znani komicy czy satyrycy należą bardzo często do szczególnie bystrych obserwatorów otaczającej nas rzeczywistości, również w życiu codziennym osoby uważane za dowcipne są niemal zawsze postrzegane jako szczególnie inteligentne. Nie ma nic bardziej błędnego niż wyobrażenie, że racjonalizm powinien kojarzyć się z ponuractwem.

Homo faber rzadko jest podejrzewany o racjonalizm, irracjonalizm człowieka pracującego wydaje się mieć swoje źródło w tym, iż większość koncentruje swoją uwagę na oczekiwaniu końca dnia pracy (do której to czynności przygotowywani jesteśmy w szkole przez oczekiwanie na koniec lekcji); drugim źródłem irracjonalności Homo faber jest dążenie do awansu, zaś strategie dążących do awansu zorientowane są zazwyczaj na pozyskanie przychylności oceniających, a więc powraca tu Homo politicus z jego tendencją do tworzenia koalicji i manipulacji. (Ponieważ oczekujący na koniec dnia bezwolnie dostosowują się do oczekiwań dążących do awansu, poziom irracjonalności Homo faber jest znacznie wyższy niż poziom irracjonalności tych samych jednostek poza miejscem pracy.)

Rozpowszechniona i niepozbawiona pewnych podstaw opinia, iż homo homini lupus est – wydaje się być zabójcza dla racjonalizmu naszych zachowań społecznych. Racjonalny egoizm podpowiadałby raczej, że pewien kredyt zaufania oraz inwestycja w altruizm nie tylko zwiększa nasze szanse przetrwania, ale również daje okazję do zachowania pogody ducha, jak i uzyskania sukcesu ekonomicznego. Uśmiech na dzień dobry wydaje się być czymś znacznie bardziej racjonalnym niż pałka. (Racjonalizm pałki jest ograniczony, aczkolwiek nie jest pozbawiony pewnego uroku w warunkach obrony koniecznej.) Pojawia się tu kwestia racjonalizmu moralności. W odróżnieniu od szympansów bonobo, z niewielkimi wyjątkami widzimy ograniczenia nakazów moralnych do rodziny, klanu, plemienia i współwyznawców. Raczej mamy tu do czynienia z systemami moralnych zobowiązań niż moralnych zasad, co niebywale komplikuje rozstrzyganie dylematów moralnych na gruncie racjonalności.

Wszystko to byłoby znacznie prostsze, gdyby istniała jakaś perspektywa racjonalizmu w komunikacji interpersonalnej. Na tym polu racjonalizm wygląda wyjątkowo mizernie. Mamy stałą tendencję do wybiórczej akceptacji faktów, z zadziwiającą łatwością potrafimy dopasować rzeczywistość do przyjętych z góry założeń. Ostatnio na przykład jesteśmy świadkami wojny biskupów z ideologią gender. Papierowy tygrys jest kobietą skrzyżowaną z Hitlerem, Leninem oraz Stalinem i zagraża ludzkości związkami partnerskimi. Biskupi zapewne wierzą w swoje straszydło, a wśród szeregowych wierzących jest całkiem sporo ludzi gotowych do zaakceptowania tej absurdalnej wizji. Mamy tu klasyczny przykład elastyczności ludzkiego umysłu, który doskonale potrafi eliminować z pola widzenia wszelkie niewygodne fakty. Możliwości dostosowywania rzeczywistości do naszych poglądów wydają się nieograniczone i rzecz jasna racjonalizacje są śmiertelnym wrogiem zarówno racjonalności, jak i komunikacji zmierzającej do uzgodnienia, co właściwie wokół siebie widzimy.

Czy można powiedzieć, że racjonalizm jest próbą rezygnacji z silnych przekonań na rzecz faktów? Takie stanowisko jest oczywistym zagrożeniem dla międzyludzkich więzi, zaś oczekiwanie, że stanie się ono powszechne, jest oczywistą utopią. Czy to oznacza, że racjonalizm jest bez szans? Tylko w tym rozumieniu, iż absurdalne byłoby oczekiwanie, że obecne królestwo powszechnej ułudy zastąpione zostanie królestwem Rozumu. Wiara w rozum nie jest wiarą objawioną, przeciwnie, opiera się na długotrwałych i wszechstronnych obserwacjach, silnie popierających hipotezę, że warto go używać. Racjonalizm to tylko metoda dająca prymat faktom nad wiarą, może być również tajnym ruchem małej i niezbyt dobrze zorganizowanej nauczycielskiej mafii, zmierzającej - wbrew instrukcjom odpowiedniego ministerstwa - do zwiększenia udziału zachowań opartych na akceptacji obserwowalnych i mierzalnych faktów w ogólnej puli naszych zachowań.

Być może racjonalizm jest bez szans na jakieś ostateczne zwycięstwo, ale szansą jest samo działanie na rzecz tego, aby w otaczającym nas świecie było więcej racjonalności, a mniej karkołomnych racjonalizacji, czyniących z sympatycznych ludzi istoty zdolne do porozumiewania się tylko i wyłącznie z innymi ludźmi żyjącymi w tym samym wyuczonym urojeniu.

Ed Yong pisał niedawno o skrzydlatych oszustach, czyli pasożytach lęgowych, które lubią podrzucać swoje jaja do wysiedzenia, a następnie wykarmienia piskląt przez innych. Okazało się, że w niektórych gatunkach ewolucja wykształciła zachowania obronne w postaci zbiorowej opieki nad małymi i zbiorowej ochrony gniazd przed nieproszonymi gośćmi. Wygląda na to, że niewidzialna ręka ewolucji opowiada się często za racjonalizmem, co może również oznaczać, że egoizm czasem dyktuje altruizm pozwalający uzyskać pewną przewagę nad egoizmem skrajnym. Trudno kochać i być mądrym, ale nie jest prawdą, że racjonalizm jest wrogiem miłości.          

* Inną wersję tych rozważań opublikowałem w "Racjonaliście" w 2009 roku w artykule pt. "Czy racjonalizm ma szansę?".


Skomentuj Tipsa en vn Wydrukuj






Edukacja

Znalezionych 54 artykuły.

Tytuł   Autor   Opublikowany

Nadzieja w beznadziejności raz jeszcze   Koraszewski   2024-01-31
Czy uda się zreformować naszą edukację?   Koraszewski   2024-01-27
Zadania domowe, czyli spór o nową szkołę   Koraszewski   2024-01-25
Bieg do fraktala   Kruk   2023-06-29
“Rada ds. Wolności Akademickiej” Harvardu   Dershowitz   2023-05-13
Komunistyczna ikona podbija amerykańskie szkoły podstawowe   Mikics   2023-05-06
Były egipski minister kultury: Nieobecność Egiptu w dziedzinie osiągnięć naukowych powinna być powodem niepokoju     2023-04-10
Prawda to tylko teoria?   Koraszewski   2023-04-07
“Przebudzenie” łatwo zdefiniować. Trudniej z nim walczyć   Jacoby   2023-04-06
Gdzieś w niebie Booker T. Washington płacze   Jacoby   2023-03-09
Nielubiani przybysze z innej kultury   Koraszewski   2023-03-06
Harvard poddaje się antysemickiej bandzie   Tobin   2023-01-22
Intelektualiści, politycy i zagubiony suweren   Koraszewski   2022-12-24
Właściwy człowiek, na właściwym miejscu   Koraszewski   2022-09-06
No i wydało się...   Kruk   2022-02-12
Znaczenie akademickiej bezstronności   Beard   2022-02-02
Wielorakie źródła demokracji sadystycznej   Koraszewski   2022-02-01
Wesołych Świąt   Kruk   2021-08-26
Krytyczne myślenie w afrykańskiej szkole   Igwe   2021-03-08
Ochrona amerykańskich dzieci przed dzisiejszymi aktywistami edukacji   Hill   2021-03-03
Przekupieni: korumpowanie amerykańskich uniwersytetów   Ibrahim   2020-12-04
Ministrze, daj małpie brzytwę Ockhama   Kruk   2020-09-26
Różne drogi poznawania świata   Koraszewski   2020-09-23
Jak walczyć z wrogami wolności akademickiej   Klainerman   2020-08-20
Niedokończony projekt edukacji zdalnej   Kruk   2020-06-06
Strach przed czarami na nigeryjskich uniwersytetach   Igwe   2019-12-16
Wydział studiów antyizraelskich   Rosenthal   2019-06-30
Jak pisze się m-o-t-y-w-a-c-j-a?   Jacoby   2019-06-07
Jurassic Park à la polonaise   Kruk   2019-06-05
"Postępowi" atakują czarnego profesora jako ”rasistowskiego, seksistowskiego islamofoba”, ponieważ na czelność myśleć samodzielnie     2019-04-27
Ministerialny kult fallusa i organów kompatybilnych   Kruk   2019-02-23
Nauczyciel – nieudacznik, czy skarb?   Koraszewski   2019-02-22
Chiński problem amerykańskich uniwersytetów   Precht   2019-01-17
Kolejna szkoła waldorfska, kolejna epidemia. Co za niespodzianka!     2018-12-06
Zawrotnie szybka islamizacja systemu edukacyjnego Turcji   Bulut   2018-11-04
Turecka edukacja: ta sama religijna obsesja tylko gorsza   Bekdil   2018-09-26
Awaria w Zakładach Produkcji Wody Święconej   Kruk   2018-09-17
Pochwała Głupoty i wieża z kości słonowej   Koraszewski   2018-08-08
Po drugiej stronie lustra w Concordia University   Newman   2018-07-16
Propozycja powszechnego nauczania krytycznego myślenia   Igwe   2018-07-11
Rasa, klasa i nauka afirmująca nieuctwo   Koraszewski   2018-07-04
Moje trzy grosze do reformy Gowina   Koraszewski   2018-06-21
Czy małe dzieci kochają naukę?   Koraszewski   2018-06-19
O skutecznym rad sposobie   Kruk   2015-06-22
Życie jest traumatyczne, literatura też   Coyne   2015-05-20
Krytyka oparta na wiedzy   Kruk   2015-05-08
Piętaszek w cyfrowym świecie   Koraszewski   2014-04-05
Seks w małym palcu   Kruk   2014-04-04
Meandry racjonalizmu   Koraszewski   2014-01-03
Uniwersytety amerykańskie odrzucają wezwanie do bojkotu uniwersytetów izraelskich   Coyne   2013-12-27
Dzisiejsza młodzież    Koraszewski   2013-12-20
Droga do gospodarki opartej na wiedzy   Koraszewski   2013-12-05
Demokracja w rodzinnym domu   Koraszewski   2013-12-05
Kiedy człowiek ma naście lat...   Koraszewski   2013-11-17
Polecane
artykuły

Lekarze bez Granic


Wojna w Ukrainie


Krytycy Izraela


Walka z malarią


Przedwyborcza kampania


Nowy ateizm


Rzeczywiste łamanie


Jest lepiej


Aburd


Rasy - konstrukt


Zielone energie


Zmiana klimatu


Pogrzebać złudzenia Oslo


Kilka poważnych...


Przeciwko autentyczności


Nowy ateizm


Lomborg


„Choroba” przywrócona przez Putina


„Przebudzeni”


Pod sztandarem


Wielki przekret


Łamanie praw człowieka


Jason Hill


Dlaczego BIden


Korzenie kryzysu energetycznego



Obietnica



Pytanie bez odpowiedzi



Bohaterzy chińskiego narodu



Naukowcy Unii Europejskiej



Teoria Rasy



Przekupieni



Heretycki impuls



Nie klanial



Cervantes



Wojaki Chrystusa


Listy z naszego sadu
Redaktor naczelny:   Hili
Webmaster:   Andrzej Koraszewski
Współpracownicy:   Jacek, , Małgorzata, Andrzej, Henryk