Włoskie referendum i wybory w Austrii są sygnałem, że nasz kontynent może stać na krawędzi dezintegracji politycznej. Jest możliwe, że imperium rozpada się na naszych oczach, podobnie jak wcześniej imperium habsburskie i osmańskie i to w tych samych okolicach.
Z wzrostem partii nacjonalistycznych we Włoszech, Austrii, na Węgrzech, w Polsce, Holandii, Francji, Niemczech i Wielkiej Brytanii nie można dłużej lekceważyć możliwości, że unia brukselska ożywia nacjonalizm zamiast go zdławić. Imperium habsburskie, które także próbowało uczynić całość z lingwistycznie i kulturowo różniących się części, i zakończyło swoje istnienie w wyniku wojny wywołanej serbskim nacjonalizmem, jest nieszczęsnym precedensem. Unia Europejska może dziś zachęcać do tego, czemu miała położyć kres.
To prawda, że jest to imperium bez dziedzicznego imperatora, zbudowane na pięknych ideałach pokoju i dobrobytu. Ale, przynajmniej początkowo, imperium Napoleona także było założone na zasadzie zastąpienia starych reżimów bardziej merytokratycznym i nowoczesnym systemem.
Na takim tle warto przypomnieć, że czołową teorią wśród historyków ekonomii, wyjaśniającą, dlaczego po roku 1400 Europa stała się najbogatszym i najbardziej innowacyjnym kontynentem, jest fragmentacja polityczna. Właśnie dlatego, że Europa nie była zjednoczona, stała się laboratorium różnych sposobów rządzenia, umożliwiając odkrycie systemu sprawowania władzy, który pozwalał, by rozkwitł wolny rynek i wynalazki, najpierw we Włoszech Północnych i niektórych częściach Niemiec, potem w Niderlandach, a potem w Wielkiej Brytanii. W odróżnieniu od tego, zjednoczenie Chin pod jednym władcą nie pozwoliło na takie eksperymenty.
Na ogół przyjmuje się, że baron Charles Montesquieu pierwszy sformułował tę teorię w De L’Esprit Des Lois (1748). W odróżnieniu od wielkich imperiów Azji, napisał, „wiele średniej wielkości państw” w Europie wyhodowało “ducha wolności, co czyni bardzo trudnym podporządkowanie każdej części i poddanie jej obcej sile innej niż przez prawo i to, co jest pożyteczne dla handlu”.
Uważam jednak, że David Hume naprawdę zrozumiał to jako pierwszy. W eseju z 1742 r. Of the Rise and Progress of the Arts and Sciences dumał o tym, dlaczego “znaczny zasób wyrafinowania i nauki” Chin nie dojrzał i winił za to fakt, że „autorytet jednego nauczyciela, takiego jak Konfucjusz, z łatwością był propagowany z jednego krańca imperium do drugiego. Nikt nie miał odwagi, by oprzeć się nurtowi powszechnej opinii”. W odróżnieniu od tego, Europa jest kontynentem „najbardziej podzielonym przez morza, rzeki i góry”, a więc „podział na małe państwa sprzyja nauce przez powstrzymanie postępów autorytetu, jak również władzy”.
Niezależnie od tego, kto pierwszy pomyślał o tym, ideą, która zyskała niemal powszechną zgodę wśród historyków, jest to, że niepołączona Europa, choć często niszczona przez wojnę, była także skłonna do innowacji i wolności – dzięki możliwości przekraczania granic przez innowatorów i zdolnych rzemieślników w poszukiwaniu przyjaźniejszych władz.
W The European Miracle (1981), Eric Jones twierdził, że “wobec skali ekonomicznej, jaką mogły oferować duże imperia, decentralizacja Europy oferowała elastyczność i zestaw eksperymentów w zarządzaniu rządowym”. Od tego czasu historycy Nathan Rosenberg, Paul Kennedy, Jared Diamond i Joel Mokyr powtórzyli w swoich książkach tę samą tezę. W eseju z 2007 r. Mokyr wskazał na to, że Paracelsus, Comenius, Descartes, Hobbes i Bayle “przetrwali przez strategiczne przemieszczanie się przez granice narodowe”. Mógł dodać do swojej listy Gutenberga, Kolumba, Papina, Woltera i innych.
Na początku XVIII w. ambitny chemik i niedoszły alchemik o nazwisku Johann Friedrich Böttger przedstawił się na dworze Augusta Mocnego, elektora Saksonii, twierdząc, że odkrył metodę produkcji złota. Książę natychmiast uwięził go w zamku, żeby nie powędrował dalej i nie zaoferował swojej technologii rywalizującemu władcy – ilustrując w ten sposób myśl Hume’a. Böttger oczywiście nie wiedział, jak zrobić złoto, ale wypracował metodę produkowania delikatnej porcelany, która mogła rywalizować z chińską. Zamek nazywał się Meissen.
W XVIII wieku Wielka Brytania eksperymentowała z mniejszym obciążeniem podatkowym w stosunku do Republiki Holenderskiej. Wielu holenderskich biznesmanów przeniosło się do Wielkiej Brytanii, przynosząc ze sobą technologie i pomysły. W Chinach nie mogliby umknąć jednolitemu podatkowi, niezależnie od tego, na jakim był poziomie. Różnica między Republiką Holenderską a Anglią zmalała, sugerując, że władze holenderskie próbowały zmniejszyć opodatkowanie, by zatrzymać exodus.
Innymi słowy, wolny przepływ talentów był kluczowy dla sukcesu Europy. Może równie ważny był wolny przepływ wykwalifikowanych rzemieślników. Jones pisze, że „szklarze z Murano szerzyli swoją sztukę w całej Europie mimo surowych kar, jakimi groziły im władze weneckie”. Była tam jednak zasadnicza różnica w stosunku do tego, co rozumie Unia Europejska przez swobodny przepływ ludzi. Ci ludzie przenosili się nie dlatego, że reguły były wszędzie takie same, ale dlatego, że były różne. Obsesja Komisji Europejskiej z ujednolicaniem wszystkiego nie dopuszcza tego właśnie eksperymentowania, które zachęca do innowacji.
Podczas gdy konkurencja między państwami zachęca rządy do umiarkowania w kategoriach politycznych, religijnych i fiskalnych, bo inaczej stracą swoje talenty, Komisja nie znosi współzawodnictwa w podatkach i przepisach. Im większe imperium, tym słabsze hamulce na rządowe ekscesy.
Tak więc, ambitny biolog zajmujący się inżynierią genetyczną, który w laboratorium wymyślił sposób na zwalczanie szkodników w rolnictwie i wytępienie przenoszących choroby komarów przez uwalnianie genetycznie zmodyfikowanych samców, które powodują bezpłodność u swojego potomstwa, nie ma dokąd pójść w ramach UE, by znaleźć władze, które pozwolą mu na eksperymenty w naturze. Jak Kolumb porzucający Genuę dla Hiszpanii, jedzie zamiast tego do Stanów Zjednoczonych, sprzedając swój narodzony w Wielkiej Brytanii biznes firmie amerykańskiej, którą stać na zbudowanie fabryki genetycznie modyfikowanych komarów w Brazylii, żeby zwalczać zika i wirusy gorączki denga. (To jest rzeczywisty przykład: firma nazywa się Oxitec.)
W efekcie kontynent europejski wydaje się mówić innowatorom odwrotność tego, co mówił przez stulecia. Podczas gdy kiedyś sygnalizował, że mogą emigrować i zabrać ze sobą pomysły, by zasiać je na żyźniejszym gruncie, dzisiaj mówi: niezależnie od tego, jak daleko w Europie zajedziesz, chcemy być pewni, że nie unikniesz tych samych reguł. Z różnicami między wschodem a zachodem i północą a południem wewnątrz budowli UE, coraz bardziej wyczuwa się napięcie, które musi pęknąć w przyszłych latach.
Pierwsza publikacja w Times.
Europe’s advantageous disunity
Rational Optimist, 17 grudnia 2016
Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska
Matt Ridley Brytyjski pisarz popularnonaukowy, sympatyk filozofii libertariańskiej. Współzałożyciel i b. prezes International Centre for Life, "parku naukowego” w Newcastle. Zrobił doktorat z zoologii (Uniwersytet Oksfordzki). Przez wiele lat był korespondentem naukowym w "The Economist". Autor książek:
The Red Queen: Sex and the Evolution of Human Nature (1994; pol. wyd.
Czerwona królowa, 2001, tłum. J.J. Bujarski, A. Milos),
The Origins Of Virtue (1997, wyd. pol.
O pochodzeniu cnoty, 2000, tłum. M. Koraszewska),
Genome (1999; wyd. pol.
Genom, 2001, tłum. M. Koraszewska),
Nature Via Nurture: Genes, Experience, and What Makes us Human (także jako:
The Agile Gene: How Nature Turns on Nurture, 2003),
Rational Optimist 2010.
