O figach i osach

Kiedy ekolodzy mówią o gatunku “kluczowym” lub “wskaźnikowym”, często rozumieją przez to „mój ulubiony gatunek” lub „gatunek, nad którym pracuję”. Jest jednak grupa organizmów, które rzeczywiście zasługuje na etykietkę kluczowego gatunku: figi. Rodzaj Ficus obejmuje ponad 900 gatunków rozrzuconych na tropikalnych i subtropikalnych regionach jako krzewy, liany lub drzewa. Figowce dusiciele – które niczego nie duszą – są najlepiej znanym rodzajem drzew figowych.  

Wiele gatunków fig rodzi owoce asynchronicznie przez cały rok, więc wiele zwierząt ma stałą podaż obfitej i pożywnej żywności. Jest to szczególnie ważne w porze suchej, kiedy większość roślin nie owocuje. Zwierzęta często wolą figi, nawet kiedy inne owoce są dostępne, ponieważ figi zawierają dużo wapnia, minerału, którego na ogół brak. Tak więc figi są bardzo ważne dla wielu ptaków i ssaków, takich jak gołębie, tukany, papugi, ary, nietoperze, pekari i małpy. Ponad 1200 gatunków kręgowców żeruje na figach.   

Poniżej: Figowiec dusiciel Ficus aurea © Forest Starr and Kim Starr, (Wikipedia Creative Commons):

Poniżej: Różnorodność owoców figowców (© Lomáscolo et al. 2010. PNAS 107(33):14668-72):

Figi podtrzymują różnorodność i funkcjonowanie ekosystemów na całym świecie, ale mogą robić to tylko dzięki pewnym malutkim osom.

Poniżej: Bleskotki są olbrzymią grupą owadów zawierającą ponad 500 tysięcy gatunków. Większość z nich jest parazytoidami innych owadów, ale mała grupa należąca do rodziny Agaonidae ma jeden cel w życiu: dostać się do figi, żeby się rozmnożyć. Przez włamywanie się do owoców te osy, znane jako osy figowe, zapylają figowce.  

Ich misja jest niesłychanie skomplikowana z powodu morfologii fig. W języku botaników figa nie jest owocem, ale rodzajem owocostanu znanego jako sykonium (ze starogreckiego sykon, znaczącym „figa”, co dało źródło słowu „sykofant” czyli „ktoś, kto pokazuje figi”; słowo o ciekawej etymologii). Sykonium jest mięsistym workiem zawierającym uproszczone kwiaty i każdy z nich wyda owoc z ziarnami w środku. Figa zawiera dziesiątki do tysiąca kwiatów i owoców, zależnie od gatunku. Chrupiące kawałki figi, którą zjadamy, nie są nasionami, ale owocami.

Kwiaty wymagają zapylenia, co nie jest łatwe, kiedy są zgromadzone w bukiety i zamknięte w worku. Pierwszą przeszkodą dla bleskotki jest więc dostanie się do środka figi. Samice osy robią to przez otwór u spodu figi (ostiola), który otwiera się, kiedy figa jest gotowa na zapylenie.

Poniżej: Podłużny przekrój sykonium. Wewnętrzna ściana komory pokryta jest kwiatami, a otwór u dołu jest drzwiami dla samic os (© Gubin Olexander, Wikipedia Creative Commons):

Gotowa na zapylenie figa nie czyni życia samicy bleskotki dużo łatwiejszym. Musi ona przegryźć się przez otwór, pchać i przeciskać się, i często traci przy tym skrzydła i czułki. Znajduje kwiat, zanurza w niego swoje długie pokładełko i składa jajo. Kiedy to robi, drobinki pyłku przyczepione do jej ciała przenoszą się na pobliskie kwiaty, zapewniając ich zapylenie. Po wykonaniu zadania samica osy umiera.

Zalążki kwiatów, które otrzymują jajeczka, tworzą galasy, w których rozwija się larwa bleskotki, podczas gdy zapylone zalążki zamieniają się w owoce. Dorosłe bleskotki wygryzają się z galasów, samce pierwsze. Samce następnie wygryzają otwór w ściance figi, żeby pozwolić samicom na ucieczkę. Samce zostają: nie mogą nigdzie iść, bo nie mają ani oczu, ani skrzydeł. Po krótkim życiu spędzonym w fidze z wspaniałymi momentami, takimi jak zapładnianie samic i umożliwianie im ucieczki, samce umierają.

Poniżej: dwa samce osy Pleistodontes imperialis po lewej (bezskrzydłe, mniejsze, o czarnych głowach i bursztynowej barwie ciała) i dwie samice wewnątrz sykonium Ficus rubiginosa. Zapłodnione samice wydostały się ze swoich indywidualnych kwiatów i są gotowe do ucieczki (© W.P. Armstrong, US Forest Service):

Samica zbiera pyłek z nienaruszonych kwiatów lub gromadzi go na sobie przypadkiem przed ucieczką do świata zewnętrznego. Kieruje się szlakiem substancji chemicznych uwolnionych przez roślinę-gospodarza, żeby znaleźć inna figę gotową do zapylenia i rozpocząć cykl od nowa. Musi się jednak spieszyć: ma kilka godzin do trzech dni  życia, zależnie od gatunku. A żeby bardziej skomplikować sprawy, nie każda figa się nadaje. Każdy gatunek figowców jest zapylany przez jeden do kilku gatunków os figowych, co jest znakomitym przykładem ko-ewolucji.

Olbrzymiej większości samic nie udaje się, ale kilka poniesionych wiatrem ponad koronami drzew znajduje roślinę gospodarza ponad 10 kilometrów dalej, a jest to większa odległość niż pokonuje większości zapylaczy. Jest to niezwykłe osiągnięcie dla takiego małego, kruchego i krótko żyjącego owada.

Być może nic nie pokazuje lepiej cudów zapylania fig niż wyczyny Ceratosolen arabicus w Namibii. Ta osa zapyla afrykańskie drzewo figowe (Ficus sycomorus) nad rzeką Ugab na północy pustyni Namib. Jest to jedno z najbardziej niegościnnych i odległych zakątków naszej planety, słynne z Wybrzeża Szkieletowego, miejsca rozbitych okrętów i wyrzuconych na brzeg marynarzy. Afrykańskie drzewa figowe występują w izolowanych kępach wzdłuż brzegów rzeki, ale to nie jest przeszkodą dla samicy osy: przelatuje ona przeciętnie niemal 90 km (z maksimum 160 km), przez pustynię, nocą, w poszukiwaniu gotowej figi. Ponieważ żyje niespełna 48 godzin, jej poszukiwanie musi być bezbłędne.

Poniżej: Suche koryto rzeki Ugab, Namibia (© Theseus, Wikipedia Creative Commons):

Jaki jest związek fig i bleskotek z nami, mieszkańcami bezfigowych krajów? Ten system zapylania ma głęboki wpływ na globalną bioróżnorodność i funkcjonowanie ekosystemu, a więc wpływa i na nas, choćby pośrednio. Opowieść o figach i osach pokazuje także możliwości, energię i wytrzymałość malusieńkich, niezauważanych owadów, które są tak ważne dla nas i dla przyrody.

Można dowiedzieć się dużo więcej o figach i bleskotkach z Figweb przy Muzeum Iziko Południowej Afryki.  

Of figs and wasps

Why Evolution Is True, 12 lutego 2022

Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska

Athayde Tonhasca Júnior jest brazylijskim entomologiem.