Barwny erudyta J.B.S. Haldane

Haldane był także słynny jako barwna postać. Bardzo chciał służyć w okopach w I wojnie światowej i jeździł na rowerze wzdłuż linii frontu, próbując sprowokować ogień wroga. (Podobno przez całe życie nie znał strachu.) Dużo pił i jego student,  John Maynard Smith, opowiadał mi historie o pijackich wyczynach Haldane’a. Jednym z nich było, jak po wieczorze spędzonym w pubie zapalił się silnik samochodu Haldane’a. Natychmiast wezwał wszystkich, by ugasili ogień siusiając na silnik.  

Haldane jest także znany ze swojej (być może apokryficznej) odpowiedzi komuś, kto zapytał go, co można wywnioskować o Stwórcy z natury stworzenia. Haldane podobno odpowiedział: “Nadmierne umiłowanie chrząszczy”. (Chrząszcze są najliczniejszym rzędem owadów -  Coleoptera – z ponad 350 tysiącami gatunków.) Promotor mojej pracy doktorskiej, Dick Lewontin, powiedział mi, że kiedyś zaprosił Haldane’a do Rochester (gdzie Dick miał drugą pracę akademicką) i Haldane uparł się, żeby pójść kupować bieliznę dla swojej żony, Helen Spurway. W charakterystycznym indyjskim ubiorze (Haldane mieszkał już wtedy w Indiach w proteście wobec brytyjskiej polityki po egipskiej nacjonalizacji Kanału Sueskiego) Haldane spowodował zażenowanie wszystkich, kiedy tubalnym głosem dopytywał się o czarne, koronkowe majtki i staniki.

Haldane był także niezwykle utalentowanym pisarzem i popularyzatorem nauki, był erudytą – proszę pamiętać jego dyplom ze studiów klasycznych – o lekkim piórze. Przy swoim lapidarnym stylu był uważany za Hemingwaya popularnej nauki. Dla posmakowania jego stylu pisania polecam przeczytanie jednego z jego słynnych esejów, On Being the Right Size.

Nawiasem mówiąc, kiedy ukończyłem Harvard, Dick dał mi jako prezent list, jaki otrzymał od Haldane’a w odpowiedzi na zaproszenie na wykłady. Możecie przeczytać sami i zobaczyć rozmaitość zainteresowań  J. B. S.:

Dick powiedział mi także, że właśnie kiedy Haldane był w Rochester, zauważył krew w swoim stolcu, pierwsza oznaka raka okrężnicy, który go w końcu zabił. Nawet jednak rychła śmierć nie wydawała się niepokoić zanadto Haldane’a i napisał naprawdę śmieszny wiersz o swoim raku i kolostomii, zatytułowany Rak jest śmieszną rzeczą. (Można przeczytać go tutaj.)

Haldane był także niezwykle politycznym zwierzęciem. Był komunistą, wstąpił do brytyjskiej partii komunistycznej (często wygłaszał przemówienia przeciwko rządowi), a nawet popierał szarlatana Trofima Łysenkę i jego lamarkowskie teorię o hodowli roślin uprawnych, po prostu dlatego, że Łysenkę popierał Stalin. To był poważny błąd naukowca – szczególnie biologa ewolucyjnego – ale Haldane, rozczarowany, w końcu opuścił partię. W 1956 roku przeniósł się do Indii i  pracował w Indyjskim Instytucie Statystycznym w Kolkacie, a zmarł w Bhubeneswar. Po przeniesieniu się do Indii Haldane zawsze nosił hinduską odzież, także kiedy podróżował na Zachód (powiedział: sześćdziesiąt lat w skarpetkach wystarczy!”). Tutaj jest jego zdjęcie (po lewej) razem ze słynnym statystykiem, P. C. Mahalanobisem:

Wikipedia podaje kilka panegiryków napisanych przez tych, którzy znali jego lub jego prace:

Arthur C. Clarke uznał go za “prawdopodobnie najwybitniejszego popularyzatora nauki swojego pokolenia”. Laureat Nagrody Nobla, Peter Medawar, nazwał Haldane’a “najmądrzejszym człowiekiem, jakiego kiedykolwiek znałem”. Według Theodosiusa Dobzhansky’ego, “Haldane był zawsze uznawany z wyjątkowy wypadek”; a według Michaela J. D. White’a, był “największym erudytą wśród biologów swojego pokolenia, a może stulecia”.

Już napisałem za dużo, a zamierzałem tylko opowiedzieć o nowej biografii Haldane’a, którą pozytywnie zrecenzował Matt Ridley w “London Times”. Czytelnik Pyers przysłał mi ją, dodając: “Może zainteresuje cię nowa książka, która jest biografią JBS Haldane’a. Tytuł recenzji w ‘London Times’ doskonale go podsumowuje: ‘Głupota wspaniałego umysłu’.”  

A tutaj jest jego nowa biografia, która ukazała się 28 lipca. Tytuł jest dwuznacznikiem, ponieważ w genetyce “dominująca cecha” jest cechą tworzoną przez gen, który daje pełną ekspresję cechy wtedy, kiedy nosiciel ma tylko jedną kopię genu (polidaktylia i przyrośnięcie płatków uszu są dwiema takimi cechami u ludzi).  

Tutaj jest fragment recenzji Ridleya:

Subramanian dokonuje mistrzowskiej roboty w podsumowaniu bogatego i burzliwego życia. Ręczne pismo Haldane’a było jak “mrówki fikające na śniegu”. Jego artykuły w “Daily Worker” były jak “żyletki w druku”. Pisze, że około trzydziestki „rozmaite nurty jego doświadczenia zlały się w basen jego charakteru”. Haldane zaaprobowałby to określenie. Szukaj znajomej analogii, pisał w Jak napisać popularno-naukowy artykuł. Ale, zarówno ilustrując, jak zaprzeczając temu, napisał kiedyś “szczypta algebry jest warta tony słownych argumentów”.   

. . . Subramanian streszcza wkład Haldane’a jako “olśniewającą postać: człowiek, który uniósł  arras ukrywający działanie natury; człowiek, który zstąpił z wieży z kości słoniowej do codziennego świata; człowiek, który odrzucił konwencje i przeciwstawił się władzy". Haldane zasługuje na biografa, który jest elokwentny, inteligentny, sprawiedliwy, ale nieoszczędzający i równie dobry w wyjaśnianiu nauki, jak i polityki. Nie jest to łatwa kombinacja, ale ją otrzymał.  

Przeczytam tę książkę, bo nigdy za dużo Haldane’a. Żałuję, że nie spotkałem go, ale zmarł zanim ukończyłem liceum i zacząłem studiować biologię.

The colorful and erudite J.B.S. Haldane: my take and a new biography

Why Evolution Is True, 15 sierpnia 2020

Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska