Żydowska etyka polityczna: projekt dla sprawiedliwych

Nie wystarczy zestaw idei moralnych dla jednostek. Filozofia żydowska wykracza daleko poza to. 3500 lat historii, w tym 2000 lat rabinów kłócących się ze sobą o wszystko i o nic, obejmuje więcej niż to, jak powinniśmy się wzajemnie traktować.

Moralność żydowska może mieć i ma wiele do powiedzenia na temat tego, jak powinny postępować państwa.

Etyka żydowska rozciąga się na sferę sztuki rządzenia, dyplomacji, sprawiedliwości i wojny. Mądrość zawarta w etyce politycznej Żydów stanowi potężny przewodnik do tego, jak rządzić w złożonym i moralnie kruchym świecie.

Hugo Grotius jest często nazywany „ojcem prawa międzynarodowego”. W swojej pracy z 1625 r. De Jure Belli ac Pacis (O prawie wojny i pokoju) położył podwaliny pod teorię wojny sprawiedliwej i globalny porządek. Na Grotiusa duży wpływ miały źródła żydowskie – szczególnie Majmonides, Talmud i wcześniejsze rabiniczne komentarze do praw Noego.

Podobnie jak Selden, Grotius wierzył w uniwersalne prawo naturalne, wiążące wszystkich ludzi i narody, niezależnie od ich religii lub miejsca zamieszkania. Jako dowód na to, że takie zasady moralne są prawdziwie uniwersalne, powoływał się na źródła rabiniczne. Szczególnie popierał ideę, że zachowanie międzynarodowe musi być regulowane przez wspólne zasady etyczne, w tym:

• Prawo do samoobrony
• Obowiązek honorowania traktatów
• Nienaruszalność osób niebiorących udziału w walkach
• Proporcjonalność w wojnie
• Preferencja pokoju nad podbojem

Te podstawy prawa międzynarodowego istnieją do dziś – a wywodzą się one ze studiów Grocjusza nad mądrością żydowską.

Jean-Jacques Rousseau, pisząc ponad wiek później Umowę społeczną, zsekularyzował inną podstawową ideę z żydowskiej tradycji: przymierze na Synaju. Chociaż Rousseau nie cytuje wprost objawienia na Synaju, wpływ jest wyraźny: pisze o Mojżeszu jako idealnym prawodawcy i przywołuje hebrajskie Pismo Święte, mówiąc: „Każdy człowiek może wyrzeźbić kamienne tablice lub napisać prawa na pergaminie. Ale tylko prawdziwy prawodawca może je wyryć w sercach ludzi”.

„Umowa społeczna” Rousseau to koncepcja ludu dobrowolnie wchodzącego w wiążące przymierze moralne i prawne, jak to uczynił Izrael na Synaju. Hebrajskim terminem określającym Stany Zjednoczone jest „ Artzot HaBrit ” – Ziemie Przymierza. Przymierzem jest Konstytucja. (Co znamienne, liczba mnoga „Ziemie” nawiązuje do idei Stanów Zjednoczonych jako federacji krajów, a nie pojedynczego monolitycznego państwa.)

Zarówno Grocjusz, jak i Rousseau, dwa intelektualne filary współczesnej zachodniej teorii politycznej, czerpią podstawowe elementy swoich idei politycznych ze źródeł żydowskich. 

Przedstawimy dziesięć zasad - zakorzenionych w żydowskim prawoznawstwie i ideach biblijnych - które definiują żydowską etykę polityczną. Nie są one przeznaczone tylko dla narodu żydowskiego, ale mają służyć jako ramy, do przyjęcia których może i powinien aspirować każdy naród. W świecie, w którym siła często przyćmiewa zasady, ten model oferuje moralną busolę.

Zanim zagłębimy się w konkretne idee, przyjrzyjmy się bliżej problemom, które próbujemy rozwiązać we współczesnym systemie prawa międzynarodowego.

Gdzie prawo międzynarodowe zawodzi: żydowska analiza etyczna

Współczesne prawo międzynarodowe, skodyfikowane przez instytucje takie jak Organizacja Narodów Zjednoczonych, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (ICJ) i Międzynarodowy Trybunał Karny (ICC), aspiruje do ustanowienia globalnych norm pokoju, sprawiedliwości i praw człowieka. Jednak same szlachetne intencje nie tworzą systemu moralnego. Z punktu widzenia żydowskiej etyki obecny system międzynarodowy cierpi na pięć krytycznych słabości:

1. Brak odpowiedzialności moralnej

Model żydowski wymaga, aby prawa były zakorzenione w prawdzie moralnej, a wobec sędziów należy stosować wyższy standard etyczny. Jednak wiele międzynarodowych instytucji myli konsensus z moralnością.

• Zgromadzenie Ogólne ONZ, w którego skład wchodzą zarówno demokracje, jak i brutalne dyktatury, uchwala niewiążące rezolucje, tak jakby odzwierciedlały one jasność moralną.

• MTS może wydawać orzeczenia w oparciu o względy polityczne, a nie obiektywną sprawiedliwość.
• Państwa członkowskie, w których notuje się przerażające przypadki naruszania praw człowieka, są rutynowo wybierane do paneli badających poszanowanie „praw człowieka”.

Z punktu widzenia judaizmu sąd, w którym zasiadają niegodziwi sędziowie, jest nieważny. Prawo oderwane od prawdy nie jest prawem.

2. Stronnicze stosowanie prawa

Prawa są tak dobre, jak ich stosowanie. Prawo międzynarodowe jest przesiąknięte niespójnym egzekwowaniem, szczególnie w odniesieniu do Izraela.

• „Okupację” definiuje się różnie w zależności od tego, kto kogo okupuje (np. Gaza kontra Krym).
• Wobec Jemenu potępiono stosowanie żywych tarczy, ale dla Strefy Gazy przedefiniowano to pojęcie.
• Punktowe eliminacje dowódców wrogich jednostek dokonywane przez mocarstwa zachodnie są uważane za samoobronę, ale potępiane, gdy dokonuje ich Izrael.
• Osiedla są unikatowo kryminalizowane na mocy klauzuli Statutu Rzymskiego dodanej wyłącznie w celu wymierzenia jej w Izrael.

Sąd, który traktuje jeden naród inaczej niż pozostałe, narusza koncepcję mishpat echad lachem — „jednego prawa dla wszystkich”. Prawo selektywne w ogóle nie jest prawem.

3. Równoważność moralna i wymazanie priorytetów

Etyka żydowska kładzie nacisk na moralną hierarchię priorytetów — życie przed własnością, sprawiedliwość przed procesem, godność przed konsensusem.

Prawo międzynarodowe traktuje wiele naruszeń za pomocą formalnej równoważności, co prowadzi do absurdalnych rezultatów:

• Zrównanie morderstw i tortur z budowaniem przez Żydów domów na terenach spornych – wszystko to jest „zbrodnią wojenną” w rozumieniu Statutu Rzymskiego.
• Organy ONZ potępiają Izrael częściej niż Koreę Północną, Iran i Syrię razem wzięte.
• Nadanie w ONZ równego znaczenia państwom, które chronią mniejszości, oraz tym, które je więzią, okaleczają lub zabijają.

Traktowanie na równi poważnych przestępstw i drobnych wypacza porządek moralny.

Co jeszcze bardziej niepokojące: żaden system, który przyznaje równą wagę prawną i legitymację wszystkim narodom — włącznie z tymi, które systematycznie łamią prawa człowieka, tłumią sprzeciw i dopuszczają się okrucieństw — w ogóle nie może twierdzić, że jest systemem moralnym. Moralności nie da się zbudować z głosów lub nacisków politycznych niemoralnych aktorów. Sprawiedliwość nie może wyłonić się od niesprawiedliwych. 

4. Sztywność i brak mechanizmów reform

Prawo międzynarodowe jest notorycznie sztywne, powolne i politycznie sparaliżowane. Gdy jego zasady są przestarzałe lub wadliwe, nie można ich łatwo zmienić — zwłaszcza gdy dyktatury mają większość.

W odróżnieniu od tego system żydowski obejmuje:

• Krytykę proroków
• Debatę halachiczną
• Elastyczność w obliczu nowych realiów

Prawo musi rozwijać się wraz z prawdą, inaczej skostnieje i zamieni się w niesprawiedliwość.

5. Wymazanie suwerenności narodowej i różnorodności moralnej

Współczesne prawo międzynarodowe, pod pozorem uniwersalności, często zaciera uzasadnioną tożsamość narodową i różnice kulturowe.

• Jest presja na suwerenne państwa, by przyjmowały normy globalne, nawet jeśli normy te są sprzeczne z lokalną etyką lub zobowiązaniami religijnymi.
• Sądy ponadnarodowe są nadrzędne w stosunku do orzeczeń krajowych, także w państwach demokratycznych.
• Języka „praw człowieka” używa się do egzekwowania tzw. „postępowych” wartości, w którym nie ma miejsca na pryncypialną niezgodę.

Z żydowskiej perspektywy „Te  i tamte są słowami żywego Boga”.  Istnieje więcej niż jeden słuszny sposób na etyczne życie. Żydowska etyka polityczna zakłada, że każdy naród, który korzysta z jej ram etycznych, będzie miał inne priorytety i wnioski, i nieuchronnie popadnie w konflikt z innymi narodami. Ramy te dopuszczają nieporozumienia i zachęcają do negocjacji i dwustronnych traktatów jako preferowanej metody rozwiązywania problemów. 

W świecie, w którym instytucje tracą zaufanie, a prawo jest naginane przez politykę, żydowska etyka polityczna oferuje lepszą alternatywę.

Oto dziesięć zasad, które dobrze definiują żydowską etykę polityczną na szczeblu narodowym.

1. Ochrona Narodu i Samoobrona Naród ma święty obowiązek ochrony swojej ludności, ziemi i tożsamości. Talmudyczna zasada milchemet micwa —obowiązkowa wojna samoobrony — uznaje, że ochrona życia i suwerenności jest obowiązkiem narodowym. Podczas gdy nie ma gloryfikacji wojny, pacyfizm w obliczu zagrożenia egzystencjalnego uważa się za niemoralny. Zasada ta potwierdza prawomocność odstraszania obronnego, w tym ochrony ekonomicznej i bezpieczeństwa granic. Sprawiedliwe państwo musi dążyć do pokoju, ale w razie potrzeby przygotować się do obrony.
2. Sprawiedliwość i sprawiedliwe sądy Tora nakazuje system bezstronnych sądów. Przekupstwo, faworytyzm i systemowa korupcja są potępione. Sprawiedliwość nie jest jedynie proceduralna, ale merytoryczna: musi prowadzić do prawdy i chronić bezbronnych. Prawo żydowskie uznaje również legalność nieżydowskich systemów prawnych, jeśli są sprawiedliwe, a ustanowienie takich systemów jest jednym z praw Noego. Żadne społeczeństwo nie może przetrwać bez zaufania do uczciwej i przejrzystej sprawiedliwości.
3. Przywództwo moralne i odpowiedzialność prorocza.  Władza polityczna jest ciężarem moralnym, a nie przywilejem. Królowie w Torze mają obowiązek napisać osobisty Sefer Tora i czytać go codziennie, aby uniknąć arogancji. Przywódcy muszą podlegać prawu i moralnej kontroli. Prorocy Izraela byli wzorem kultury, w której nie uciszano, ale honorowano prawdomównych. Zasada ta potwierdza, że zdrowe społeczeństwo musi pielęgnować wewnętrzną krytykę — poprzez wolność prasy, zaangażowanie obywatelskie i etykę publiczną. Przywódcy muszą być odpowiedzialni nie tylko przed prawem, ale także przed sumieniem. 
4. Zgoda przymierza Żydowska legitymacja polityczna zaczyna się od przymierza, nie podboju. Na Synaju ludzie dobrowolnie przyjęli prawo. Idea, że ludzie zgadzają się być rządzeni, leży u podstaw prawowitej suwerenności. Większość współczesnych konstytucji czerpie legitymację z siły, tradycji lub rewolucji, a nie dobrowolnej akceptacji moralnej. Każdy reżim, który rządzi strachem lub dekretem, przeczy tej podstawowej zasadzie. Zgoda musi być świadoma, odnawiana i ugruntowana we wspólnym celu etycznym.
5. Świętość życia ludzkiego Jak widzieliśmy, życie jest najwyższą wartością w prawie żydowskim — pikuach nefesh jest nadrzędne wobec niemal wszystkich przykazań. Państwo musi chronić życie swoich obywateli nie tylko przed wrogami zewnętrznymi, ale także przed przestępcami w kraju i wewnętrznym zaniedbaniem: ubóstwem, niesprawiedliwością, słabą opieką zdrowotną i przemocą, której można było uniknąć. Morderstwa niewinnych i śmierci, których można było uniknąć, są profanacją. Wiele innych systemów etycznych stawia honor narodowy lub czystość religijną ponad życie; to nie jest moralne. Polityka narodowa musi być zakorzeniona w kulturze życia.
6. Suwerenność etyczna Judaizm potwierdza suwerenność narodową, ale ogranicza ją moralnie. Narody nie mają nieograniczonej władzy. Polityka narodowa musi odzwierciedlać współczucie, sprawiedliwość i powściągliwość. Naród może kontrolować swoje granice, bronić swoich interesów i chronić swoją kulturę — ale nie kosztem okrucieństwa, wyzysku lub niesprawiedliwości.
7. Współczujące traktowanie obcych i mniejszości „Nie będziesz uciskał przybysza, bo i wy byliście przybyszami w Egipcie” pojawia się ponad 30 razy w Torze. Żydowska etyka polityczna nakazuje ochronę mniejszości — nie jako gest, ale jako podstawowy obowiązek. Dotyczy to mniejszości religijnych, migrantów i osób z zewnątrz o innym pochodzeniu etnicznym. Nie oznacza to podważania tożsamości narodowej, ale zapewnienie godności, sprawiedliwości i włączenia prawnego.
8. Pokój jako cel, nie dogmat Tora nakazuje: „Kiedy zbliżasz się do miasta, aby rozpocząć wojnę, najpierw zaoferuj mu pokój”. Pokój jest ideałem, ale nie absolutem. Ustępstwa nie są pokojem. Pokój moralny wymaga wzajemnego szacunku i sprawiedliwości. Pokój, który umożliwia tyranię, jest zdradą. Żydowska wizja pokoju jest aktywna i sprawiedliwa — nie naiwne poddanie się.
9. Wojna moralna i granice siły Nawet w czasie wojny prawo żydowskie nakazuje ograniczenia: oszczędzanie cywilów, oferowanie poddania się, unikanie niepotrzebnych zniszczeń. Wojna totalna jest zabroniona. Sprawiedliwa wojna to taka, która jest prowadzona niechętnie, etycznie i w słusznej sprawie. Współczesne implikacje obejmują wojskowe kodeksy postępowania, zabezpieczenia cywilne i proporcjonalność siły.
10. Ochrona środowiska i Bal Tashchit  Tora nakazuje: „Nie niszcz drzew, wbijając w nie siekierę…”  , prawo nauczane nawet w kontekście wojny. Z tego wyłania się szersza zasada Bal Tashchit, zakaz bezmyślnego niszczenia. Nakazuje ona ochronę zasobów naturalnych, odpowiedzialne użytkowanie ziemi i zrównoważony rozwój. Judaizm uważa Ziemię za boskie powiernictwo: ludzkość jest jej zarządcami, a nie właścicielami. Sprawiedliwy naród nie może rabować swoich lasów, zanieczyszczać swoich rzek ani degradować stworzenia dla krótkoterminowych korzyści. Ta etyka rzuca wyzwanie nowoczesnym państwom, aby zrównoważyły wzrost z ochroną, konsumpcję z odpowiedzialnością i władzę z pokorą wobec świata przyrody.

Podobnie jak w przypadku osobistych kodeksów moralnych, faktyczne stosowanie tych zasad jest równie ważne, jak same zasady. Często zdarzają się sytuacje, w których dwie zasady wskazują różne kierunki działania. Potrzebna jest metodologia, aby nadać priorytet jednej nad drugą, a ta metodologia musi być spójna.

Ponadto zasady żydowskie nie są raczej pustymi ideami, które tylko dają dobre samopoczucie. Chrześcijaństwo, buddyzm i hinduizm głoszą, że przemoc jest ostatecznością, jeśli w ogóle można jej używać. Jednak państwa, których większość obywateli wyznaje te religie i są one sponsorowane przez państwo, utrzymują aktywne, wyszkolone siły zbrojne. 

W Europie, w której większość stanowią chrześcijanie, kilka krajów zachowuje ideę religii  państwowej lub oficjalnej tożsamości chrześcijańskiej w swoich konstytucjach. Ich podręczniki wojskowe nie mówią „nadstaw drugi policzek”. Kraje hinduistyczne i buddyjskie również wystawiają profesjonalne armie, w tym siły powietrzne, agencje wywiadowcze oraz potencjał do prowadzenia wojny nuklearnej lub cybernetycznej. Żaden podręcznik wojskowy w tych krajach nie nakazuje żołnierzom poddania się w przypadku ataku. Żadna armia nie uczy swoich wojowników, aby kochali wroga aż ten wyrazi skruchę. W praktyce te kraje akceptują konieczność użycia siły, nawet jeśli ich religijne lub filozoficzne podstawy odmawiają sformułowania jasnych ram moralnych dla niej.

Judaizm nie podziela tego dwójmyślenia. Stawia czoła problemowi przemocy bezpośrednio, za pomocą praw dotyczących wojny, pokoju, proporcjonalności, powściągliwości i sprawiedliwości. Tora nie gloryfikuje przemocy — ale uznaje, że gdy niewinne życie jest zagrożone, brak działania jest sam w sobie przestępstwem moralnym. Ponieważ judaizm ceni życie, czasami wymaga siły, aby je bronić. Nie ma udawania — jest odpowiedzialność.

Gdyby zapytać, kto był najbardziej podziwianym człowiekiem XX wieku, wielu, jeśli nie większość, odpowiedziałoby, że Mahatma Gandhi. A jednak Gandhi nie raz powtarzał, że Żydzi powinni pozwolić nazistom na ich wymordowanie, w próżnej nadziei, że światowy horror w jakiś sposób zawstydzi nazistów i zmusi ich do powstrzymania ludobójstwa. Wybaczcie język, ale wypchajcie się tą moralnością Gandhiego. Jego etyczny wszechświat może nie dopuszczać istnienia prawdziwego zła, ale żydowskie doświadczenie dopuszcza - paradygmatem jest Amalek. W obliczu czystego zła właściwą i etyczną reakcją jest jego unicestwienie, a nie karmienie go kolejnymi trupami. Ekstremistyczne ideologie prowadzą do niemoralnych rezultatów, nawet jeśli ekstremizm wydaje się być skierowany na najbardziej godne pochwały zasady. 

Moralność polityczna to bogaty temat, z nieskończonymi wariacjami i pytaniami. To właśnie czyni ją idealnym przedmiotem dla etyki żydowskiej. Te ramy są dojrzałe, przetestowane i elastyczne. 

Żydowska etyka polityczna oferuje więcej niż starożytną mądrość — zapewnia żywy model moralnego zarządzania. W czasach, gdy zaufanie do globalnych instytucji słabnie, żydowskie źródła oferują etykę, która ceni życie, honoruje suwerenność, chroni mniejszości, wita debatę i równoważy sprawiedliwość ze współczuciem.

To nie jest utopia. To twarda, prawdziwa, moralna polityka. I może to być najlepsza szansa, jaką ma świat, aby przywrócić porządek, nie tracąc swojej duszy.

Link do oryginału: https://elderofziyon.blogspot.com/2025/04/jewish-political-ethics-blueprint-for.html

Elder of Ziyon, 7 kwietnia 2025

Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska