W ramach filozoficznej refleksji nad prawem zasadne wydaje się postawienie fundamentalnego pytania: czy literalne, formalistyczne stosowanie przepisów wystarcza do urzeczywistnienia sprawiedliwości, czy też nieodzowne jest odwołanie się do aksjologicznych podstaw oraz społecznej funkcji norm prawnych, które nadają im sens i legitymizację? Nawiązując do sentencji Cycerona: Praw niewolnikami jesteśmy, żebyśmy wolnymi być mogli, dostrzegamy, że przestrzeganie prawa, choć ograniczające wolność jednostki, stanowi fundament porządku społecznego. Prawo nie jest tylko zbiorem norm, lecz odzwierciedleniem wartości wspólnoty, której ma służyć. Thomas Paine w Zdrowym rozsądku (1776) choć akcentował nadrzędną rolę prawa w ustroju demokratycznym, (…) w krajach wolnych prawo powinno być królem, i to jedynym (s. 72), to jednocześnie napominał, że jego nadrzędność nie polega li tylko na sztywnym przestrzeganiu przepisów, lecz na uwzględnianiu ich społecznego i moralnego celu. Tymczasem John Locke, zarówno w Liście o tolerancji (1689), jak i w Dwóch traktatach o rządzie (1689), formułował koncepcję rządów prawa jako podstawy wolnego społeczeństwa, sygnalizując potrzebę ograniczenia władzy państwowej, by chronić prawa jednostki. O supremacji prawa nad wolą rządzących pisał Monteskiusz w Drugim liście do Persów (1721), co zapowiadało jego późniejszą koncepcję trójpodziału władzy dopracowaną w O duchu praw (1748). W owym dziele zaznaczał, że prawo powinno kierować się nie tylko przepisami, ale i duchem. Na wagę tradycji w formułowaniu ustawodawstwa zwracał uwagę Edmund Burke w Rozważaniach o rewolucji we Francji (1790), dowodząc, że sztywne stosowanie przepisów może destabilizować społeczeństwa. Alexis de Tocqueville w O demokracji w Ameryce (1835–1840) sygnalizował niebezpieczeństwo despotyzmu legalizmu, przestrzegając, że rygorystyczne przestrzeganie przepisów może prowadzić do paraliżu administracyjnego.
Wyzwania prawne dzisiejszych czasów, takie jak kwestia wolności słowa (media społecznościowe, uniwersytety), nieustanne reformy sądownictwa i administracji publicznej, wskazują na potrzebę reinterpretacji klasycznych koncepcji prawa i wolności w obliczu dynamicznych zmian społecznych i technologicznych, w których zarówno litera, jak i duch prawa muszą być równoważone, aby zapewnić sprawiedliwość i stabilność. Społeczeństwa, konfrontując się z wyzwaniami tak globalnymi, jak i wewnętrznymi, oscylują między literalnym przestrzeganiem norm a ich etycznymi podstawami.
Jedną z dyskusji toczonych w ramach filozofii prawa jest spór pomiędzy pozytywizmem prawnym a teorią prawa natury, który kształtuje nasze rozumienie wolności jednostki i zasad rządów prawa. John Austin w Przedmiocie jurysprudencji (1832) twierdził, że prawo to zbiór norm ustanowionych przez suwerena, niezależnie od moralności, podczas gdy Hans Kelsen w Czystej teorii prawa (1934) dążył do stworzenia czystej nauki o prawie, wolnej od wartościowań i pozaprawnych wpływów. Teoria prawa natury, wyrażona przez Tomasza z Akwinu w Summie teologicznej (XIII w.), zakładała z kolei istnienie ponadczasowych zasad moralnych jako fundamentu prawa pozytywnego. Lon Fuller w Moralności prawa (1964) podkreślał, że prawo powinno odzwierciedlać uniwersalne zasady sprawiedliwości, takie jak: spójność, jasność, stabilność, czy też możliwość ich przestrzegania. Spór ten, choć z pozoru teoretyczny, ma bezpośrednie przełożenie na współczesne praktyki prawne i ich związek z wartościami społecznymi. W owym dyskursie zabrał głos Andrzej Grabowski esejem W stronę postpozytywizmu prawniczego. Szkic z metodologii prawoznawstwa (2011). Krytykował tu klasyczny pozytywizm za jego redukcjonizm metodologiczny, formalistyczne podejście do prawa, które koncentruje się na ścisłym przestrzeganiu norm prawnych, pomijając ważne konteksty społeczne, etyczne i interpretacyjne, które wpływają na zrozumienie i stosowanie prawa. Autor podkreślał, że nauka o prawie powinna uwzględniać dynamiczne procesy społeczne oraz umożliwiać dialog między normami prawnymi a wartościami, które są żywe w społeczeństwie. Wreszcie Ronald Dworkin w Imperium prawa (1986) ostrzegał, że formalistyczne podejście do prawa, oderwane od kontekstu moralnego może legalizować niesprawiedliwość.
W ramach tej problematyki w eseju The Letter versus the Spirit of the Law: A Lay Perspective on Culpability autorzy Stephen M. Garcia, Patricia Chen i Matthew T. Gordon (2014) analizowali różnicę między literalnym przestrzeganiem prawa a uwzględnianiem jego ducha. Artykuł podkreśla, że zrozumienie woli ustawodawcy oraz etycznego uwarunkowania norm prawnych ma kluczowe znaczenie dla funkcjonowania systemu prawnego i społecznego, gdyż pozwala na uniknięcie przypadków, gdzie przestrzeganie prawa prowadzi do działań niezgodnych z jego moralnymi fundamentami. Inne analizy, takie jak ta Sary Forsdyke Ancient and Modern Conceptions of the Rule of Law oraz Shirley Robin Letwin On the History of the Idea of Law dowodzą, że koncepcja rządów prawa oscyluje między formalizmem a elastycznością. Forsdyke zaznaczała, że choć klasyczna teoria opierała się na supremacji prawa, jego pewności i równości wobec norm, ateńska praktyka dopuszczała wyjątki w imię słuszności, co było widoczne choćby w reformach Solona (594 p.n.e.), który wprowadził elastyczność prawa, uznając konieczność dostosowania norm do zmieniających się warunków społecznych.
Próbą ukazania, w jaki sposób historyczne źródła republikańskiego ujęcia rządów prawa mogą wzbogacić dyskurs współczesnej filozofii prawa jest esej Adama Czarnoty pt.: Republikańska koncepcja rządów prawa albo co historyk idei może dać filozofowi prawa (2013), w którym tenże argumentował, że połączenie perspektywy historycznej z filozoficzną pozwala lepiej zrozumieć ewolucję pojęcia rządów prawa, jak i trafniej diagnozować współczesne wyzwania. Podobny kierunek myślenia zaprezentował Jonathan Sumption w pracy The Challenges of Democracy: And The Rule of Law (2023), gdzie analizował kruchość współczesnej demokracji oraz jej podatność na tyranię większości, co czyni szczególnie istotnym istnienie silnych mechanizmów prawnych ograniczających władzę. Na tle tych rozważań Andrew Irvine w Origins of the Rule of Law (2012) postawił tezę, że realne ograniczenie władzy jest warunkiem koniecznym, który odróżnia rządy prawa od autorytaryzmu. Z kolei John D. Bessler w The Rule of Law: A Necessary Pillar of Free and Democratic Societies for Protecting Human Rights (2021) pokazał, że rządy prawa stanowią fundament sprawiedliwości, równości i skutecznej ochrony przed nadużyciami, wzmacniając odporność demokratycznych systemów na zagrożenia wewnętrzne i zewnętrzne. Wspólnym wnioskiem przywołanych wyżej autorów jest przekonanie, że pogłębiona refleksja nad źródłami i przemianami pojęcia rule of law stanowi klucz do jego skutecznej obrony we współczesnym świecie.
Joseph Raz w tekście The Rule of Law and Its Virtue (1977), opublikowanym w zbiorze The Authority of Law (1979), analizował argument, że istnieją określone wartości proceduralne, które są nieodłącznie związane z prawem i stanowią jego wewnętrzną moralność. Tu też badał ideał praworządności w sposób analogiczny do tego, w jaki Friedrich A. Hayek sformułował swój ideał praworządności w The Constitution of Liberty (1960), dowodząc równocześnie, dlaczego niektóre z wniosków noblisty nie mogą być utrzymane (np. to że rządy prawa są wystarczającą gwarancją wolności jednostki). Jednocześnie uwypuklił zasady wywodzące się z podstawowej idei, kierując na nie uwagę czytelników: przyszłościowość, jawność, stabilność prawa; tworzenie norm zgodnie z przejrzystymi regułami, niezawisłość sądów, przestrzeganie naturalnej sprawiedliwości, kontrola przepisów przez sądy, ich dostępność oraz zakaz manipulacji prawem przez organy ścigania. Raz dodawał jednak, że praworządność jest tylko jedną z wielu cnót, jakimi powinien charakteryzować się system prawny. Z kolei sędzia Martin Loughlin w The Rule of Law: A Slogan in Search of a Concept (2024) podjął krytyczną analizę samego pojęcia rządów prawa. Zauważył, że zasada ta, choć często przywoływana w debacie akademickiej i politycznej, bywa często pustym hasłem. Ewolucja pojęcia rządów prawa prowadzi do pytań o jego rolę nie tylko jako kanonicznego wzorca, lecz także narzędzia legitymizacji władzy. Zestawienie tych stanowisk ujawnia napięcie między aksjologicznym a instrumentalnym ujęciem. Loughlin ostrzegał przed fetyszyzacją idei: bez kontekstu i precyzyjnych definicji może stać się narzędziem legitymizacji władzy zamiast jej ograniczenia. Klasyczne ujęcie rządów prawa przedstawił Albert Venn Dicey w Introduction to the Study of the Law of the Constitution (1885), mówiąc o trzech filarach: równość wobec prawa, zakaz arbitralności władzy i nadrzędność prawa. Podobnie Bruno Leoni w Freedom and the Law (1961) pojmował prawo jako odporny na destabilizację i zakorzeniony zbiór ogólnych reguł, chroniących jednostkę przed arbitralnością władzy. Leoni inspirując się Ludwigiem von Misesem, który w Human Action (1949) podkreślał, że regulacje i protekcjonizm ograniczają autonomię jednostek i zaburzają porządek rynkowy, uważał, że prawo ma zapewniać stabilność i przewidywalność, wolne od arbitralnych ingerencji państwa. Prawo powinno powstawać, pisał włoski prawnik, spontanicznie, tj. jako prawo zwyczajowe, przez praktykę czy precedensy.
Od tysiącleci nic się nie zmienia (Kreon, Maanam) - napięcie między literą prawa a duchem prawa dotyka społeczeństwa/jednostki. Kreon, król Teb, reprezentując surową literę prawa, zakazuje pochówku Polinika jako zdrajcy, opierając się na przepisie, który ma chronić dobro państwa. Antygona zaś działa w imię ducha prawa, niepisanych praw boskich i moralnych, które nakazują szacunek dla zmarłych i obowiązek wobec rodziny. Jej bunt ukazuje, że prawo bez etycznego fundamentu może stać się narzędziem niesprawiedliwości. Jak mówi sama Antygona: Przecież nie Jowisz obwieścił to prawo, / ni wola Diki, podziemnych bóstw siostry, / taka ród ludzki związała ustawą. W jej oczach prawo ludzkie nie ma mocy, gdy sprzeciwia się prawu boskiemu. Ów konflikt unaocznia ponadczasowe pytanie: czy ważniejsze jest ślepe posłuszeństwo wobec przepisów, czy wierność własnemu sumieniu i wartościom wyższym, które uosabia duch prawa.
Przyglądając się Nędznikom Victora Hugo (1862), Procesowi Franza Kafki (1925), Kupcowi weneckiemu Williama Szekspira (1596–1599) czy Zabić drozda HarperaLee (1960), dostrzegamy, jak motyw napięcia między literą prawa a jego duchem kształtuje losy bohaterów. W Nędznikach ślepe przestrzeganie prawa skutkuje tragicznym końcem, Proces negliżuje absurdalny, dehumanizujący aparat biurokratyczny, a w Kupcu weneckim prawo stało się narzędziem zemsty. Wreszcie w Zabić drozda wymiar sprawiedliwości nie chroni przed rasizmem, który nie został ujęty w jego literze. W każdym przypadku prawo, stosowane bez uwzględnienia jego ducha, ogranicza wolność jednostki i prowadzi do niesprawiedliwości. Relacja między prawem a moralnością nie jest więc czysto teoretycznym zagadnieniem, lecz praktycznym wyzwaniem dla ustawodawców, sędziów i obywateli. W tym kontekście to właśnie sędziowie, jako strażnicy i interpretatorzy prawa, pozostają kluczowymi postaciami w utrzymaniu delikatnej równowagi między bezpieczeństwem a wolnością, między literą prawa a jego duchem.
Bibliografia
Patrycja Walter – Studiowała filozofię i politologię na UAM i w Collegium Civitas. Od wielu lat mieszka w Holandii. Zajmuje się głównie problematyką kobiecą.
| Chief editor: | Hili |
| Webmaster:: | Andrzej Koraszewski |
| Collaborators: | Jacek Chudziński, Hili, Małgorzata Koraszewska, Andrzej Koraszewski, Henryk Rubinstein |