Powróciła marksowska idea, że państwo jest aparatem ucisku i wyzysku. Tym razem dowiadujemy się tego nie z Anglii a ze Stanów Zjednoczonych, ucisk i wyzysk jest teraz nie tyle klasowy, co rasowy, biali i podobni do białych, uciskają i wyzyskują kolorowych, reszta tych nowych modnych bzdur jest plagiatem. Koncepcje Karola Marksa oparte były na licznych poprawnych obserwacjach, charakteryzowało je jednak fatalne uproszczenie i tragiczna w skutkach propozycja rewolucyjnej naprawy świata.
Pomysł zniesienia społeczeństwa klasowego był interesujący i wydawał się bardzo moralny. Propozycja wymordowania tych, którzy mają lepiej, przez tych, którzy mają gorzej, w celu osiągnięcia powszechnego braterstwa nie przyniosła oczekiwanych rezultatów. Nadal marzymy o lepszym państwie, w którym jest prawo i sprawiedliwość.
Co ma do tego religia, dzieci i Żydzi? Nie tylko Karol Marks podejrzewał, że religia jest doskonałym narzędziem manipulowania ludzką świadomością, a instytucje religijne mają tendencję do sojuszu z wyzyskiwaczami.
Rewolucja francuska, kiedy wpadła w amok terroru, taśmowo obcinała głowy arystokratów i biskupów, a następnie tych, którzy mieli niewłaściwe idee powszechnego braterstwa. Karol Marks miał nadzieję, że następnym razem pójdzie lepiej, zaś mniej rewolucyjne próby naprawiania świata, czy to te brytyjskie, czy amerykańskie, nie wydawały mu się interesujące. Mylił się (błąd jest rzeczą ludzką), ta rewolucja, która odwoływała się do jego myśli, przyniosła miliony trupów, nie przyniosła żadnego braterstwa, nie zlikwidowała wyzysku i ucisku ani nie przyniosła powszechnego dobrobytu.
Karol Marks w swoim słynnym artykule „Zur Judenfrage” z 1844 roku pisał przywołując przykład Ameryki, że świeckie państwo nie ma religii państwowej, ale nie znosi ani religii, ani własności. Jego zdaniem chrześcijanie stają się Żydami, bo ziemską religią Żydów są pieniądze, emancypując się Żydzi stają się potęgą finansową, bo Żydzi to zapaleni kapitaliści.
(Dyskusja czy Karol Marks był antysemitą, czy był tylko bardzo światłym myślicielem, trwa do dziś, ale powoli osiada, wypychana przez inne ważne tematy.)
Jeff Jacoby z „Boston Globe”, przypomniał niedawno wymianę poglądów w 1820 roku między amerykańskim Żydem, lekarzem, przedsiębiorcą i działaczem, a Thomasem Jeffersonem. Jacob de la Motty przesłał byłemu prezydentowi kopię przemówienia, które wygłosił w synagodze. Jefferson odpisał, że jest satysfakcjonujące, iż Stany Zjednoczone są pierwszym krajem w historii, który udowodnił światu dwie zbawienne prawdy, że człowiek może rządzić swoim losem oraz że wolność religijna jest najskuteczniejszym lekarstwem na spory religijne. Zasada obywatelskiego rządu brzmi: „podzieleni trwamy, zjednoczeni upadamy.”
Jefferson podkreślał to, co mówił również Waszyngton, że państwo musi zdecydowanie odmówić poparcia jakiegokolwiek wyznania, nie wolno walczyć z religią, ale nie wolno również dopuścić do sojuszu jakiejkolwiek grupy wyznaniowej z władzą świecką.
Jacoby pisze, że Amerykanie toczą wściekłe spory o edukację, o podatki, o dyskryminację, ale spory międzyreligijne są rzadkie. Można z tym dyskutować, gdyż w sporach o edukację wyłażą często spory religijne, ale prawdą jest, że to rozwiązanie na długo wyciszyło waśnie religijne. Czy to znaczy, że w Ameryce nie ma uprzedzeń na tle religijnym? Oczywiście, że są, ale dotychczas były mniejsze niż w innych krajach. Uprzedzenia wobec Żydów przywędrowały tu z Europy, a obecnie są wzmacniane przez muzułmanów i przebudzoną lewicę, jednak przez dwa stulecia wielu uważało, że od czasów starożytnych Ameryka jest najbardziej życzliwym dla Żydów krajem na świecie.
W tym samym roku, w którym Jefferson korespondował z Amerykaninem wyznania mojżeszowego, w Polsce Stanisław Kostka Potocki wprowadzał (za Wolterem i za Staszicem) oświeceniową wersję antysemityzmu.
Wolter nie oskarżał już Żydów o bogobójstwo, ani o zatruwanie studni, ani o porywanie chrześcijańskich dzieci. Ten wielki myśliciel wyjaśniał swoją niechęć w sposób znacznie bardziej oświecony: „Żydzi są ignoranckim i barbarzyńskim narodem, którzy od dawna zjednoczył najbardziej plugawą chciwość z najbardziej obrzydliwymi przesądami i najbardziej niezwyciężoną nienawiścią do każdego narodu, który ich toleruje i wzbogaca”.
Stanisław Kostka Potocki nie okazuje wrogości, zgoła przeciwnie, uważa, że gdyby tylko Żydzi porzucili swoją religię, stroje i obyczaje, żyliby jak wszyscy i nikt nie zwracałby na nich uwagi. Kłopot z nimi, bo trzymają się swoich obyczajów i chcą być Żydami. Szlachta też jest tu winna, bo łupi ich jak może, a oni potem odbijają to sobie na chłopach. Opanowali prawie cały handel, głównie na wsiach, rozpijają chłopów, bo im szlachta daje w pacht wyszynk alkoholu. Ponieważ Potocki prezentuje swoje poglądy w formie powieści, więc nie jest to wywód spójny. Autor pisze o rzetelności i dobrej organizacji Żydów, określa ich jednak mianem „przeklętych, ale w gruncie rzeczy potrzebnych gości, których trzeba zastąpić w przemyśle i handlu”. Krótko mówiąc mamy tu wstęp do późniejszych haseł: nie kupuj u Żyda, nie pracuj u Żyda, nie odzywaj się do Żyda i bij Żyda. Równocześnie sygnalizuje wiarę w asymilację, z przekonaniem, że wina za jej brak leży po ich stronie.
Drugim polskim przedstawicielem oświeceniowego antysemityzmu był Stanisław Staszic, który na cztery lata przed publikacją „Podróży do Ciemnogrodu” wydał broszurę, O przyczynach szkodliwości Żydów. Staszic, który doskonale zdawał sobie sprawę z tego, że największym problemem polskich klęsk jest przywiązanie szlachty do pracy niewolniczej, w swoich poglądach na temat Żydów łączy tradycyjne uprzedzenia religijne, z oświeceniowymi mądrościami i nieskrywanym rasizmem.
"Żydzi byli zarazą wewnątrz, zarazą ciągle polityczne ciało słabiącą i nędzniącą. Chociażby nawet to ciało nie było podzielone, chociażby po podziale zjednoczone zostało, przecież z tą wewnętrzną skazą nigdy nie nabierze właściwych sobie sił, ani czerstwości, musi być zawsze tylko słabe, wynędzniałe i nikczemne."
Ksiądz Stanisław Staszic zrzucił sutannę i gloryfikował deizm, więc był często uważany za heretyka, ale ta część jego spuścizny była przez kler ceniona i do dziś jest wynoszona na piedestał.
Nasz najbardziej znany przedstawiciel oświecenia proponował przymusową asymilację Żydów przez zamknięcie ich w gettach, (które ładnie nazwał „obwodami”), polonizację, ograniczenie roli rabinów. Żyd po resocjalizacji mógłby opuścić obwód i ewentualnie żyć wśród Polaków.
Największy zarzut Staszica, ten sam co u Potockiego – rozpijanie chłopów i przedsiębiorczość, która blokuje przedsiębiorczość chłopów i mieszczan. Czytając inne pisma Staszica wiemy iż zdawał sobie sprawę, że to nie Żydzi blokują chłopską przedsiębiorczość. O zaborach pisał: „Paść może i naród wielki, zniszczeć tylko nikczemny”. Tę nikczemność konsekwentnie odnosił do szlachty:
„Macież wy miłość ojczyzny? Nie obywatelami, ale nieprzyjaciółmi Polski jesteście! Więcej szkodzicie temu krajowi, niżeli szkodzili Moskale, Szwedzi, Niemcy, Turcy i Tatarzy. Tych okrucieństwo padło na niektórych i skończyło się w lat kilka, wasze okrucieństwo trapi nie tylko żyjących, ale nadto kładzie się przeszkodą wieczną, aby Polska mogła ze sławą powstać...”
W książce Potockiego jeden z sarmackich bohaterów mówi: "Ach szczęśliwe feudalności czasy, kiedy wszyscy inni ludzie byli niczym, a szlachta wszystkim, kiedyż znowu przyświecicie światu?” Ta sarmacka szlachta pokazywana jest w jego książce jako tępa, zapita, okrutna, przesądna i pobożna.
Dlaczego zatem marzący o emancypacji chłopów zwolennicy oświecenia żywili tak głęboką nienawiść do Żydów? Ponieważ byli widoczni, rzucali się w oczy swoją obcością, więc nasi oświeceni szczerze wierzyli, że gdyby tylko ci Żydzi przestali wyglądać jak Żydzi, gdyby się asymilowali, to oni natychmiast przestaliby ich nienawidzić.
W kolejnym stuleciu widzieliśmy falę asymilacji Żydów w krajach najbardziej rozwiniętych. Nienawiść zmieniła formę, po dalszych stu latach nienawidzono Żydów za ich nadreprezentację w nauce, w wolnych zawodach, w literaturze i sztuce. Przyjaciel przesłał mi cytat z książki Kurskiego, (której nie czytałem), rozmowy Ignacego Paderewskiego z brytyjskim historykiem i politykiem Lewisem Bernsteinem Namierem (Ludwik Bernstein Niemirowski, z rodziny polskich zasymilowanych Żydów, który po studiach we Lwowie wyjechał najpierw do Francji a potem do Anglii, gdzie zmienił nazwisko na Namier). Tę rozmowę Namier opisał tak:
– Żydzi w Anglii mówią po angielsku – zaczął Paderewski. – Żydzi we Francji po francusku, w Niemczech po niemiecku. Dlaczego Żydzi w Polsce nie mówią po polsku?
– A czy chciałby pan, by mówili po polsku? – zapytałem w odpowiedzi. – Proszę wziąć pod uwagę – powiedziałem – że w Niemczech Żydzi stanowią około jednego procentu wysoko wyedukowanej populacji, a jednak to wystarczy, by potężnie wpłynąć na niemiecką literaturę, muzykę, prasę i teatr. Co to będzie oznaczać dla polskiej kultury, jeśli polscy Żydzi, którzy stanowią 10 proc. populacji, porzucą jidysz i zaczną uczyć się polskiego? (...)
Po chwili refleksji Paderewski powiedział: – Może i ma pan rację, ale przynajmniej niech mówią po hebrajsku, a nie w jidysz, bo to nam działa na nerwy.
– Jako syjonista z pewnością życzyłbym sobie, by przyswoili hebrajski – odpowiedziałem – ale proszę pozwolić sobie powiedzieć, że gdy już pan porzucił pomysł, by mówili po polsku, to w którym z języków będą się porozumiewać, jest już tylko ich sprawą.
W dwudziestym wieku antysemityzm był już napędzany wielkim przerażeniem z powodu asymilacji Żydów i wielką chęcią pozbycia się nazbyt skutecznej konkurencji w prestiżowych zawodach. Pojawiły się nowe oczekiwania – ograniczenia lub zakazu studiów, ograniczenia dostępu do niektórych zawodów, bojkotu ekonomicznego i towarzyskiego. (Nic dziwnego, że wszyscy urodzeni w Polsce nobliści w naukach ścisłych otrzymywali swoje nagrody jako obywatele innych krajów).
W XXI wieku antysemityzm ponownie się nasila, tym razem w imię solidarności z palestyńskimi terrorystami (bo z pewnością nie w imię solidarności z Palestyńczykami). To jest naprawdę irytujące, że Żydzi na skrawku ziemi, z której niegdyś ich wypędzono, stworzyli kwitnące państwo dające swoim obywatelom równe prawa dla siebie i dla mieszkających wśród nich mniejszości. Golda Meir na pytanie egipskiego prezydenta Anwara Sadata o to, kiedy będzie pokój między Żydami i Arabami odpowiedziała, że „Pokój na Bliskim Wschodzie będzie dopiero wtedy, kiedy Arabowie będą kochali swoje dzieci bardziej niż nienawidzą Izraela”.
Ten cytat przypomniał mi się kiedy patrzyłem na tabelkę opublikowaną niedawno w londyńskim „Timesie” pokazującą różnice w wynagrodzeniu pracowników najemnych w zależności od wyznania. Pokazujący ją amerykański bloger, Elder o Ziyon, zwraca uwagę, że nie towarzyszyły jej wyjaśnienia powodu publikacji, ani próba wyjaśnienia powodów tych różnic.
