Słowa w wosku zapisane


Athayde Tonhasca Junior 2022-04-26

Ilustracja 1. Wosk wydobywa się z gruczołów po dolnej stronie odwłoka © Helga Heilmann/Barrett 2015, Encaustics.
Ilustracja 1. Wosk wydobywa się z gruczołów po dolnej stronie odwłoka © Helga Heilmann/Barrett 2015, Encaustics.

Zachodnia lub europejska pszczoła miodna (Apis mellifera), jak również inne pszczoły rodzaju Apis, wydzielają płynny wosk przez wyspecjalizowane gruczoły umieszczone na odwłoku. Wosk wystawiony na działanie powietrza twardnieje w płatki i odpada. Pszczele robotnice żują go i kształtują w plaster woskowy, architekturalnie złożone uszeregowanie komórek, w których magazynują miód i pyłek, i hodują czerw (jaja, larwy i poczwarki).   


Wosk pszczeli jest naturalnym plastikiem i smarem, używanym od czasów prehistorycznych  do polerowania, impregnacji, odlewania metali i balsamowania. Świece woskowe były wygodną alternatywą dla dymiących, bałaganiących i cuchnących pochodni, lampek olejowych i świec łojowych. Popularność świec woskowych rosła wraz z szerzeniem się chrześcijaństwa i spadła po Reformacji, kiedy świece straciły znaczenie w liturgii. Wosk pszczeli był jednak nadal zyskownym towarem dla wytwórców świec, przechowywania świeżych owoców i w kosmetykach oraz w przemyśle farmaceutycznym.


Miękkość i elastyczność wosku dała starożytnym moment świecowego oświecenia (moment żarówki był jeszcze odległą metaforą): ludzie odkryli, że jeśli rozprowadzą cienką warstwę wosku na płaskim kawałku drewna, kamienia lub metalu, mogą pisać na tym zaostrzonym patykiem. Tak narodził się prototyp tabletu.


Grecy i Rzymianie ulepszyli to przez używanie drewnianych ramek skonstruowanych jak płytkie tace, które napełniali warstwą wosku. Ramki były połączone drutem lub sznurkiem, a więc tabliczki można było otwierać i zamykać jak książkę; krawędzie nie dopuszczały, by nawoskowane powierzchnie ocierały się o siebie. Rylec (stylus) zrobiony z żelaza, brązu lub kości służył do pisania słów w wosku.


Fig. 2. Reprodukcja rzymskiej tabliczki woskowej i rylca © Peter van der Sluijs, Wikimedia Commons.
Fig. 2. Reprodukcja rzymskiej tabliczki woskowej i rylca © Peter van der Sluijs, Wikimedia Commons.

Tabliczki były przenośne, a powierzchnie do pisania wielokrotnego użytku; wosk można był podgrzać i powierzchnie wygładzić. Rylec był z jednego końca spłaszczony, żeby można go było używać do wymazywania niepotrzebnych słów. Dla Rzymian tabula rasa (wyskrobana tabliczka) znaczyło powtórne rozpoczęcie. O dobrym skrybie mówiło się, że ma „dobry stylus”. A czasem „stylus” zaczął oznaczać wyróżniającą się cechę dowolnego rodzaju, dając nazwę „stylowi”.

 




Ilustracje. 3a & 3b. Grecki mężczyzna (~500 p.n.e.) i rzymska kobieta (~50 n.e.) z woskowymi tabliczkami i rylcami © Pottery Fan (a) i Museo Archeologico Nazionale di Napoli, Wikimedia Commons.
Ilustracje. 3a & 3b. Grecki mężczyzna (~500 p.n.e.) i rzymska kobieta (~50 n.e.) z woskowymi tabliczkami i rylcami © Pottery Fan (a) i Museo Archeologico Nazionale di Napoli, Wikimedia Commons.

Papirus i welin, odporne materiały piśmiennicze owych czasów, były kosztowne i dlatego niedostępne dla większości ludzi. Woskowe tabliczki były przystępną alternatywą, a więc używano ich powszechnie do ulotnej komunikacji, takiej jak listy, szkice, rysunki i księgi obrachunkowe. Trwałe zapisy, takie jak testament i kontrakty, były jednak czasem także zapisywane w wosku. Najwcześniejszym pisemnym dokumentem z Wielkiej Brytanii, datowanym na 50 do 80 r. n.e., są drewniane tabliczki odkryte między 2010 a 2013 rokiem podczas budowy w Londynie (Bloomberg Tablets).


Ilustracja. 4. Jedna z Bloomberg tablet. Pisanie na wosku pozostawia zadrapania na drewnianej powierzchni, które można zobaczyć na fotografiach zrobionych ze światłem pod różnymi kątami, co rzuca cienie na powierzchnię tabliczki © Museum of London Archaeology.
Ilustracja. 4. Jedna z Bloomberg tablet. Pisanie na wosku pozostawia zadrapania na drewnianej powierzchni, które można zobaczyć na fotografiach zrobionych ze światłem pod różnymi kątami, co rzuca cienie na powierzchnię tabliczki © Museum of London Archaeology.

Do Średniowiecza praktycznie wszyscy, którzy uczyli się pisać, robili to na woskowych tabliczkach. Liwiusz, Owidiusz, Cycero, Marcjalis i inni klasyczni autorzy wspominają tabulae ceratae (woskowe tabliczki) w swoich tekstach, więc jest prawdopodobne, że wiele swoich myśli szkicowali w pszczelim wosku. Te teksty kopiowano następnie raz za razem na pergaminie, a potem na papierze, więc przetrwały stulecia, by inspirować Williama Shakespeare’a, Dantego Alighieri i Bernarda Shawa.


Jeśli więc latem będziesz siedzieć w ogrodzie z książką w rękach, słuchając bzyczących wokół pszczół, poświęć moment na rozważenie możliwego ich związku z twoją książką. Będziesz mieć kolejny powód docenienia pszczoły miodnej.


Ale Apis mellifera nie była jedynym owadem, który dał znaczący wkład do kultury i umiejętności czytania i pisania na Zachodzie.


Niewątpliwie widzieliście rośliny z nienormalnymi naroślami, które przypominają guzy rakowe lub brodawki u zwierząt. Są to galasy, których powstanie wywołują wirusy, nicienie, roztocza lub owady. Kiedy roślina zostaje zainfekowana przez tworzący galasy organizm, produkuje hormony, które powodują, że komórki w dotkniętym miejscu powiększają się i szybko mnożą, tworząc dziwaczne zniekształcenia o różnych kolorach, kształtach i rozmiarach. Niektóre rośliny są poważnie osłabiane przez galasy (francuski przemysł win został zdewastowany przez galasy winorośli w latach 1860.), ale wiele z nich nie powoduje żadnych szkodliwych skutków.   

 



Osy galasówki (Rodzina Cynipidae) są głównymi organizmami tworzącymi galasy na dębach (Quercus spp.) Te osy są małe i trudno je dostrzec, ponieważ większość życia spędzają wewnątrz galasów. Nic więc dziwnego, że niewiele wiemy o ich biologii i ekologii; dla wielu gatunków nie ma zapisów o samcach. Na całym świecie zidentyfikowano około tysiąca gatunków os galasówek, głównie na północnej półkuli.


Kiedy samica osy galasówki gatunku Andricus kollari składa jaja w rozwijających się pączkach dębu, wydzielane przez nią substancje chemiczne powodują tworzenie się galasów, które wyglądają jak marmurowe kulki wiszące na gałązkach – dlatego znane są jako osy marmurkowe.


Ilustracja. 6. Osa marmurkowa, Andricus kollari © Graham Calow, NatureSpot.<span> </span>

Ilustracja. 6. Osa marmurkowa, Andricus kollari © Graham Calow, NatureSpot.

 




Fig. 7. Galasy osy marmurkowej na dębie © Rasbak, Wikimedia Commons.
Fig. 7. Galasy osy marmurkowej na dębie © Rasbak, Wikimedia Commons.

Galasy działają jak “zbiorniki zasobów” ściągając substancje chemiczne z innych części rośliny. W wypadku dębu galasy koncentrują wysokie poziomy kwasu taninowego, substancji używanej na całym świecie do produkcji tradycyjnych leków, farbowania włosów i jako barwniki. Od niepamiętnych czasów kwas taninowy z dębowych galasów mieszano z wodą, siarczanem żelaza i gumą arabską, by wyprodukować niebiesko-czarny płyn, który dobrze przylega do rozmaitych powierzchni. Ten płyn, znany jako atrament żelazowo-galusowy, był używany powszechnie do pisania i rysowania od V do początków XX wieku.


Ilustracja. 8. Atrament żelazowo-galusowy © Deborah Miller, The Huntington.
Ilustracja. 8. Atrament żelazowo-galusowy © Deborah Miller, The Huntington.

Średniowieczni mnisi używali tego atramentu do kopiowania rękopisów, które przetrwały ze starożytności; wiele historycznych dokumentów w bibliotekach na całym świecie zostało stworzonych przy pomocy atramentu żelazowo-galusowego, włącznie z listami, mapami, księgami obrachunkowymi, dziennikami okrętowymi, Domesday Book, testamentem Shakespeare’a, wyznaniami Guya Fawkesa, rysunkami Leonardo da Vinci, Rembrandta i Van Gogha, partyturami J.S. Bacha, wczesnymi szkicami amerykańskiej konstytucji i manuskryptami Victora Hugo.


Ilustracja. 9. Autoportret Leonardo da Vinci wykonany atramentem żelazowo-galusowym. Turin, Royal Library.

Ilustracja. 9. Autoportret Leonardo da Vinci wykonany atramentem żelazowo-galusowym. Turin, Royal Library.




Ilustracja 10. The Magna Carta, napisana atramentem żelazowo-galusowym na pergaminie. The British Library.
Ilustracja 10. The Magna Carta, napisana atramentem żelazowo-galusowym na pergaminie. The British Library.

Po około 1400 latach jako główne narzędzie do produkcji informacji atrament żelazowo-galusowy został zastąpiony w połowie lat 1800 przez tusz, który był tańszy, łatwiejszy do wyprodukowania i dawał mocniejszy czarny kolor. To wycofanie atramentu galusowego już było dawno spóźnione, ponieważ to narzędzie tworzenia również niszczy: mieszanka żelazowo-taninowa jest żrąca, więc z czasem papier zmienia kolor i staje się kruchy; dokumenty mają pęknięcia i dziury, i w końcu rozsypują się. Zespoły konserwatorów i kuratorów na całym świecie mają pełno roboty, próbując ratować i chronić dziedzictwo zapisane przy pomocy skromnych os.

 

Readers’ wildlife photos

Why Evolution Is True, 14 kwietnia 2022

Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska

Athayde Tonhasca Júnior jest brytyjskim entomologiem.