Prawda

Czwartek, 28 marca 2024 - 22:10

« Poprzedni Następny »


Z perspektywy naszego kurnika


Tomasz Witkowski 2020-01-16


Jak wygląda świat oglądany oczami kury domowej umieszczonymi około 30 cm nad ziemią, po obu stronach dzioba, który przez większą część dnia chwyta pędraki, ziarna i inne rzeczy nadające się do zjedzenia? Cóż, wydaje mi się, że wygląda podobnie jak nasz. Jest wielki, może nawet nieskończenie wielki. Na granicach jest niepoznawalny i niebezpieczny. Jest uporządkowany przez istoty wyższe, które utrzymują jego rytm. Życie w tym świecie bywa zagadkowe, bo zupełnie nie wiadomo, co dzieje się z kurami, które od czasu do czasu znikają z kurnika i do jakiego raju przechodzą. Wieczorami, kiedy zmierzcha mieszkańcy wspinając się na grzędę, tuż przed zaśnięciem, oglądają świat z nieco szerszej perspektywy. Może nawet zyskują tuż przed snem pewien dystans do niego i swojego wyobrażenia o nim?

W opowieści „Orzeł królewski” Anthony’ego de Mello pewien człowiek znajduje jajo orła i umieszcza je w kurniku. Młody orzeł wzrastający wśród kur nauczył się gdakać, zachowywał się jak pozostałe kury i koguty, potrafił nawet wzlecieć trochę w powietrze. Nigdy jednak nie wzbił się ponad perspektywę kurnika. Gdyby jednak puścić wodze fantazji i wyobrazić sobie, że wzleciał i opowiedział innym mieszkańcom kurnika, jak bardzo ich wyobrażenia o świecie są błędne, to czy byłoby możliwym, aby inne kury zmieniły swój obraz świata? Moja wyobraźnia w tym miejscu się kończy.


Nasz świat wygląda podobnie. Wiedza o nim jest tak bardzo ograniczona tym, co widzieliśmy, co wiemy, czego doświadczyliśmy, że próby jej zmiany przez tych, co wzlecieli wyżej są z góry skazane na niepowodzenie. Od kur różnimy się tym, że mamy oczy umieszczone na wysokości około półtora metra od ziemi, ale może właśnie dlatego jesteśmy stokroć bardziej pewni, że nasz obraz świata jest tym jedynym właściwym. Gdyby kurom przesunąć ogrodzenie, prawdopodobnie dość szybko zaadoptowałyby ten fakt do już istniejącego obrazu świata. Jeśli nam ludziom ktoś przesuwa ogrodzenie, drepczemy niepewni wzdłuż linii wytyczonej przez stary płot i krzyczymy na tych, którzy to zrobili dyskutując o zagrożeniach jakie to ze sobą niesie. Lata muszą minąć, abyśmy powoli zadeptali ten dodatkowy mały kawałek a wówczas, z charakterystyczną nam wyższością i nierzadko z rozbawieniem, patrzymy na tych, którzy tak pełni wątpliwości i bezradni byli wobec tamtej nieistniejącej linii. Nie ma jednak takiej siły, abyśmy unieśli się nieco wyżej i ujrzeli siebie takimi, jak ci, z których drwimy na odległość setek lub dziesiątek lat.


W filmie „Godzina świni” gruntownie wykształcony znawca prawa Courtois opuszcza średniowieczny Paryż zdegustowany zepsuciem i korupcją wielkiego miasta. Przenosi się na prowincję licząc na to, że znajdzie tam spokój i nieskomplikowane sprawy sądowe poczciwych wieśniaków. Nic z tego. Wkrótce przekonuje się, że wpadł w sieć lokalnych intryg, labirynt przesądów i uprzedzeń. Jako obrońca z urzędu musi zmierzyć się z tym, z czym nie miał nigdy do czynienia w mieście, a co na prowincji jest codziennością – uczestnictwem w procesie, w którym oskarżoną o zamordowanie dwóch żydowskich chłopców jest świnia.


Reżyser filmu perfekcyjnie wykorzystuje naszą zdolność dystansu i skłonność do drwiny na temat wydarzeń z zamierzchłej „ciemnej, prostackiej i pełnej przesądów” przeszłości. Patrzymy na nią oczami Courtoisa w swoim racjonalizmie bliskiego nam, współczesnym. Widzimy dość podobnie myślącego duchownego, który jednak nade wszystko ceni sobie proste przyjemności życia na prowincji i nie zamierza składać ich na ołtarzu prawdy. Sędziowie w literalny i bezduszny sposób w duchu nauki prawa wypełniają swoje powinności, a gawiedź przygląda się procesom i egzekucjom i na myśl nie przyjdzie im nawet kwestionowanie sensowności oskarżania i pociągania do odpowiedzialności zwierząt.


Historia opowiedziana w „Godzinie świni” nie jest jednak zmyśleniem i fantazją twórcy scenariusza. W średniowieczu praktyka oskarżania zwierząt była czymś normalnym, usankcjonowanym prawem i autorytetem uczonych. W kronikach opisano ponad dwieście takich procesów – głównie we Francji, w Niemczech i Szwajcarii. Trudno sobie wyobrazić ile było takich oskarżeń, których opisy nie przetrwały.


Niełatwo też dzisiaj wyobrazić sobie, że bierzemy udział w podobnie groteskowych procesach i akceptujemy równie absurdalne dowody, w naszych sądach. Żyjemy przecież w najbardziej oświeconych czasach w historii ludzkości, drepczemy w kurniku, którego granice przesunęliśmy do kosmosu. To prawda, tylko że nadal nie potrafimy wznieść się wyżej niż na grzędę, a masa większości stłumi opinie pojedynczych orłów, które widzą coś, co dostrzegą dopiero za kilkaset lat twórcy takich filmów, jak ten wspomniany wyżej i wystawią na drwiny mieszkańcom najbardziej oświeconego kurnika w historii ludzkości.


Żeby nie być gołosłownym. Nasi sędziowie, w podobnie literalny i bezduszny sposób traktują prawo jak ci w średniowieczu skazujący za morderstwo świnię. Kiedy dochodzą do wniosku, że ich wiedza jest niewystarczająca, aby wyrokować o sprawie, powołują świadka biegłego w danej dziedzinie. Ów świadek, jeśli jest nim psycholog, wyciąga atramentowe plamy sprzed blisko 100 lat podsuwa je pod oczy oskarżonego, np. o molestowanie seksualne własnych dzieci, i każe mu mówić co na nich widzi. Jeśli widzi nie to, co powinien zdaniem biegłego, dostaje opinię osoby „o skłonnościach pedofilnych”. Opinia trafia do sędziego ponad wszelką wątpliwość wiernego procedurom, a ów nie zastanawia się, czy została sformułowana na podstawie analizy wnętrzności zarżniętej kury, rozkładu kart tarota, wiarygodnego testu psychologicznego czy skojarzeń na temat stuletniej plamy atramentowej, której wartości diagnostycznej nikt przez te sto lat nie potwierdził z całą pewnością. W decyzjach sądu liczy się najczęściej podpis biegłego i wniosek wynikający z tej decyzji, który może przesądzić o całym życiu oskarżonego.


Nieprawdopodobne? Przerysowane? Nie bardziej niż film „Godzina Świni” i dzieje się w naszej rzeczywistości. Tuż obok. Akta sądowe pełne są takich spraw, a ja znam osobiście wiele osób, których życie zmieniły te właśnie plamy, które nazywa się, w nieuprawniony zresztą sposób, „testem” Rorschacha. Ale przecież my, z naszą wiedzą zdobytą w okresie największego oświecenia rodzaju ludzkiego nie możemy się mylić! Potrzebujemy więcej niż stu lat, aby na pewne praktyki popatrzeć z nieco bardziej rozszerzonej perspektywy, niż perspektywa naszego dzisiejszego kurnika, zobaczyć ich absurdalność i groteskowość, nakręcić komedię, w której naiwna wiara bohaterów rozbawi nas do łez, a wśród napisów końcowych pojawi się informacja, że w XX i XXI wieku opinie wystawione na podstawie równie bzdurnych przesądów psychologów doprowadziły do skazania wielu tysięcy osób.


Przenieśmy się na chwilę nieco tylko dalej w czasie, do XVIII i XIX wieku. Pamiętajmy przy tym, że to okres niezwykłego rozwoju nauki, technologii i przemysłu. Ludzie, jak nigdy przedtem, byli pewni, że nauka wspięła się na szczyty i tylko krok dzieli ich od poznania największych tajemnic natury, a co za tym idzie, również ich rozwiązania. W tym okresie zachwytu nauką w Europie Zachodniej od kilkuset lat rozszerzała się epidemia, która objęła swoim zasięgiem blisko połowę wszystkich mieszkających tam kobiet. W salach wykładowych najlepszych klinik i szkół medycznych najwybitniejsi uczeni tamtych czasów prezentowali studentom typowe objawy histerii, w tym „łuk histeryczny”. Za przyczynę histerii od V-IV wieku przed naszą erą uznawano wędrującą w poszukiwaniu wilgoci macicę i niewielu odważało się to przekonanie kwestionować. Najpowszechniejszym zaleceniem było zamążpójście, a w ciężkich przypadkach histerii macicę usuwano chirurgicznie. Ostatnie przypadki takich operacji miały miejsce jeszcze w dziewiętnastowiecznej Anglii. Inne sposoby leczenia histerii były równie absurdalne, choć może mniej okrutne. I one przyczyniły się do nakręcenia prześmiewczych komedii.


Nagle jednak, jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki, epidemia wygasła. Całkowicie. Dzisiaj nie ma już takiej jednostki diagnostycznej, ciała kobiet nie wyginają się w „łuki histeryczne”, choć tamte koncepcje przetrwały w myśleniu potocznym i bywają werbalizowane, najczęściej w dość wulgarny sposób. Wśród nich, stosunkowo cenzuralna, sugestia pod adresem kobiety nieco rozchwianej emocjonalnie brzmi: „Chłopa jej trzeba!”.


Czy usunęliśmy histerię z naszego słownika i z naszych podręczników diagnostycznych ze względu na pokorę w stosunku do nauki, która pokazała nam rzeczywiste podłoże zachowań, które klasyfikowaliśmy od paru tysięcy lat jako histerię? Nic podobnego. Po prostu poprzestawiano nam ogrodzenia w naszym kurniku i teraz drepczemy niepewnie w miejscu bojąc się weryfikować mity i legendy, które zastąpiły tamte wydrwione. W XVIII wieku nowatorskim i bardzo naukowym pojęciem, które miało wyjaśniać powstawanie histerii były „wapory”. Miały to być opary powstałe w procesie fermentacji wewnętrznych humorów. Opary te miały przemieszczać się wewnątrz naczyń krwionośnych (wersja wcześniejsza) lub w przestrzeniach wzdłuż nerwów (wersja późniejsza). Jeśli humory nie były odpowiednio często upuszczane, wówczas wapory powstające z fermentacji miały uderzać kanałami nerwowymi do mózgu wywołując atak histerii. W tym czasie lekarze twierdzili, że jedna trzecia wszystkich chorób ma podłoże nerwowe.


Pojęcie „waporów” nie zadomowiło się dobrze ani w języku, ani w świadomości, bo stopniowo zastępowano je „nerwami”, które miały być przyczyną większości problemów psychosomatycznych. W tym samym czasie histeria stawała się mniej popularną diagnozą ustępując miejsca neurastenii, która była określana jako osłabienie nerwów. Początek XX wieku przyniósł pojęcie „napięcia nerwowego”, które wkrótce zostało zastąpione nieznanym wówczas słowem „stres”, a którym dzisiaj wyjaśnia się więcej problemów, niż wędrującą macicą, waporami, nerwami i napięciem nerwowym w całej historii rodzaju ludzkiego.


I znowu, wznosząc się nieco wyżej ponad poziom naszego kurnika, dostrzeżemy śmieszność tego pojęcia. Czym bowiem jest? „Niespecyficzną reakcją organizmu na stawiane przed nim nadmierne wymagania” jak zdefiniował to jego twórca Hans Selye. Prawda, że jego precyzja oszałamia? Jeszcze bardziej zdumiewa precyzja pomiaru stresu, bowiem jedyną znaną dzisiaj metodą jest… zapytanie, jak bardzo ktoś jest zestresowany. Jeszcze do niedawna stres oskarżano jako sprawcę wrzodów żołądka i dwunastnicy. Dzisiaj wiemy, że to taka sama bzdura jak to, że w ciele kobiety macica wędruje w poszukiwaniu wilgoci. Próbowano przypisać mu, przynajmniej częściową, odpowiedzialność za rozwój nowotworów – niestety żadne badania tego nie potwierdziły. W zupełnie nieuzasadniony sposób wini się go za powstawanie chorób serca. Przywołuje się go w każdej sytuacji, kiedy nie znajdujemy przyczyn jakichś zaburzeń lub problemów zdrowotnych. Jest jak te średniowieczne świnie oskarżany i skazywany – oskarżany i skazywany zawsze wtedy, gdy wygodniej jest postawić go w roli oskarżonego, niż zająć się rzetelnym śledztwem zmierzającym do wykrycia prawdziwego sprawcy. A ktoś, kto próbuje te bzdurne przekonania podważyć napotyka ślepą i niewzruszoną wiarę tłumu i obojętność uczonych, którzy nade wszystko cenią sobie przyjemności akademickiego życia przedkładając je nad męczące utarczki o prawdę.


Może za kilkaset lat, jak już znowu podrepcemy na ten nowy kawałek kurnika, na który dzisiaj obawiamy się wejść, spojrzymy wstecz z pobłażaniem i drwiną, jak bardzo naiwni byli ludzie żyjący na przełomie drugiego i trzeciego tysiąclecia. Przynajmniej tak naiwni i śmieszni, jak ci, którzy wierzyli w histerię, jak ci, którzy sądzili i skazywali zwierzęta, jak ci, którzy osądzali innych na podstawie atramentowych kleksów. Ale to dopiero za kilkaset lat, bo niezbywalnym atrybutem człowieka jest wiara w to, że jego kurnik jest całym światem, a perspektywa, z której na niego patrzy jedyną prawdziwą. I nie potrzeba mu orłów, które dostrzegają coś więcej, bo nie ma dla niego nic cenniejszego, nad pewność, że jego doświadczenie i wiedza o świecie to szczytowe osiągnięcia ludzkości.


*Pierwsza publikacja w "Rzeczpospolitej”, 04 stycznia 2020 | Plus Minus 



Tomasz Witkowski,

Wrocławski psycholog, sceptyk, popularyzator nauki. Autor wielu książek i artykułów, krytykujący szarlatanerię naukową, w szczególności w psychologii.   


Skomentuj Tipsa en vn Wydrukuj




Komentarze
1. Przesada Paweł 2020-01-17


Nauka

Znalezionych 1469 artykuły.

Tytuł   Autor   Opublikowany

Rdzenni Amerykanie żądają doczesnych resztek pumy z Griffith Park   Coyne   2023-01-03
Świetny artykuł o epigenetyce   Coyne   2022-12-30
Śmiało podążaj tam, gdzie nie dotarł jeszcze żaden owad   Tonhasca Júnior   2022-12-28
Rzecz o splątaniu nauki i wiary   Koraszewski   2022-12-26
Pradawny ekosystem zrekonstruowany przy użyciu skamieniałego DNA   Coyne   2022-12-19
Rozważania heretyckiego mediewisty o historii, wartościach i zdumiewającej głupocie   Landes   2022-12-16
Ewolucyjne ślepe zaułki i lepkie urządzenia: botanik Darwin   Tonhasca Júnior   2022-12-14
Ewolucja nie idzie prostą drogą   Novella   2022-12-08
Geny i języki   Novella   2022-11-26
Uporczywa obecność religijnego mitu   Winegard   2022-11-24
Znaleziono skrytkę posągów z brązu   Novella   2022-11-23
W oparach zrównoważonej ignorancji   Koraszewski   2022-11-21
10 twierdzeń działaczy walczących w Afryce z GMO o tym, dlaczego postępy w biotechnologii upraw powinny zostać odrzucone – i dlaczego są one błędne   Maina   2022-11-17
List otwarty do wszystkich oszołomów   Novella   2022-11-03
Po prostu nie mogę się doczekać, aby znów wyruszyć w trasę   Tonhasca Júnior   2022-10-27
Czy mizoandria może być zakaźna?   Tonhasca Júnior   2022-10-24
Niezwykła fizjologia hibernujących niedźwiedzi   Coyne   2022-10-22
Cuchnąca pułapka i przytulna kryjówka   Tonhasca Júnior   2022-10-21
Obraz Izraela na amerykańskich uniwersytetach   Mansour   2022-10-19
Kenia aprobuje GMO po 10 latach zakazu   Maina   2022-10-18
Pangenom jedwabnika morwowego   Novella   2022-10-14
Czy Samolubny gen zaszkodził publicznemu rozumieniu biologii?   Coyne   2022-10-13
Nieokrzesani goście   Tonhasca Júnior   2022-10-11
Niezrozumienie równości   Winegard   2022-10-07
Zyski klimatyczne to „niewygodna prawda” — nie wszystkie wiadomości o środowisku są złymi wieściami   Lomborg   2022-10-06
Gorzko-słodki, uzależniający lek   Tonhasca Júnior   2022-09-30
Przeciwko autentyczności   Winegard   2022-09-27
Biomedyczne znaczenie płci (i jej binarnej natury)   Coyne   2022-09-22
Mózgi neandertalczyków   Novella   2022-09-20
Oszuści i oszukani w grze w zapylanie   Tonhasca Júnior   2022-09-15
Po raz kolejny “Scientific American” wypacza biologię, a teraz także historię, by podeprzeć swoją ideologię   Coyne   2022-09-14
Upadek czasopisma “Nature”   Winegard   2022-09-08
Instynkt macierzyński i “New York Times”   Coyne   2022-09-07
Ćmy ze złym public relations   Tonhasca Júnior   2022-09-05
Studenci Uniwersytetu Ghany debatują nad wykorzystaniem upraw GMO w ich kraju   Gakpo   2022-09-02
“Scientific American” poświęca się polityce, a nie nauce; odmawia publikowania krytycznych analiz swoich fałszywych lub wprowadzających w błąd twierdzeń   Coyne   2022-09-01
Dysonansy poznawcze: czekolada a muszki, wino a osy   Júnior   2022-08-29
Patrick Matthew: prawdziwy autor idei doboru naturalnego?   Coyne   2022-08-26
Odporny na choroby, genetycznie modyfikowany maniok zapowiada przełom w Kenii   Maina   2022-08-25
Niekochane, ale czasem pożyteczne   Tonhasca Júnior   2022-08-23
Trwałość laktazy w populacjach pijących mleko: ponowna ocena klasycznej historii z ewolucji człowieka   Coyne   2022-08-19
Pierwszy znany drapieżnik: nowo opisana skamieniałość   Coyne   2022-08-16
Nie karm mózgu śmieciowym jedzeniem   Bhogal   2022-08-10
Kot Mehitabel pisze w “Science”   Coyne   2022-08-09
Nauka o wolności: rozmowa z Anną Kryłow   i Anna Kryłow   2022-08-06
Pierwsze dowody kopalne na opiekę nad lęgiem i niezwykły przypadek asymetrii kierunkowej   Coyne   2022-08-05
Badania dowodzą, że fakty nie mają znaczenia: jak propaganda wykorzystuje i normalizuje antysemityzm     2022-08-03
Horyzontalny transfer genów u owadów: jest rozpowszechniony, ale co to znaczy?   Coyne   2022-08-02
Dokonane w Afryce badanie genomu fasolnika egipskiego oznacza krok naprzód w dywersyfikacji światowego zaopatrzenia w żywność   Karavolias   2022-08-01
Grupy anty-GMO przegrywają sprawę sądową w Nigerii    i Nkechi Isaak   2022-07-30
Raz jeszcze: czy rasy są tylko społecznym konstruktem bez naukowego lub biologicznego znaczenia?   Coyne   2022-07-28
„New Yorker” pisze o hoacynie, sugeruje, że koncepcja Darwina drzew ewolucyjnych może być urojeniem   Coyne   2022-07-25
Nazistowscy lekarze i dzisiejsi antysemici: redefinicja etyki, żeby usprawiedliwić prześladowania Żydów     2022-07-18
Carl Sagan i wolność wątpienia   Jacoby   2022-07-18
Jak Darwin spowodował globalne ocieplenie swoją teorią doboru płciowego   Coyne   2022-07-16
Dieta mieszana misiów i innych   Júnior   2022-07-14
Londyńskie Natural History Museum popełnia błąd naturalistyczny - wielokrotnie   Coyne   2022-07-11
Nigeria gotowa na spełnienie oczekiwań rolników     2022-07-08
Szczepionki przeciwko grypie związane ze zmniejszonym ryzykiem choroby Alzheimera   Novella   2022-07-07
Nowoczesność Darwina: w O powstawaniu jest antycypacja neutralnej teorii i przerywanej równowagi   Coyne   2022-07-06
Pinker: “Wojna o ewolucję jest także wojną kulturową”   Coyne   2022-07-05
Raz jeszcze: błędny artykuł o tym, dlaczego teoria ewolucji jest przestarzała   Coyne   2022-07-04
Niech Moc będzie z pszczołą   Júnior   2022-06-28
Dramatyczny wzrost cen paliw kopalnych jest bolesny, ale daje niewielkie korzyści w walce z globalnym ociepleniem   Lomborg   2022-06-25
Efekt grupy – paskudny błąd poznawczy   Novella   2022-06-22
Nasiona z edytowanymi genomami będą miały przystępną cenę   Maina   2022-06-15
„Zapylisz mnie!”: nachalni bohaterowie świata roślin   Júnior   2022-06-11
Agroekologia zmienia biednych farmerów w biedniejszych   Muhumuza   2022-06-09
Kartofel z Matką Boską w jednej klapie i Karolem Marksem w drugiej   Koraszewski   2022-06-06
Jak nasze wspomnienia są powiązane   Novella   2022-06-04
Wielka Brytania dąży do zezwolenia na edytowanie genów   Novella   2022-06-02
„Grubogłowi przedsiębiorcy pogrzebowi w noc żywych trupów”   Júnior   2022-05-31
Coraz mniejsza część głównych plonów roślin jadalnych na świecie idzie na wyżywienie głodnych, a coraz więcej wykorzystuje się do celów niespożywczych     2022-05-28
Naukowiec z Ghany: “Afryka potrzebuje GMO bardziej niż reszta świata”   Gakpo   2022-05-26
GMO i edytowanie genów: jaka jest różnica?   Karavolias   2022-05-23
Toksyczny nektar, czyli ostrożnie z tureckim miodem   Júnior   2022-05-20
Kolejna nieudana i podyktowana ideologią próba wykazania, że płeć u ludzi nie jest binarna   Coyne   2022-05-18
Brian Charlesworth o błędach nowego artykułu rzekomo pokazującego, że fundamentalne założenie ewolucji neodarwinowskiej jest błędne   Coyne   2022-05-16
Trutnie i inni fruwający panowie   Junior   2022-05-13
Wygnanie z uniwersyteckiego świata – dwa lata później   Winegard   2022-05-10
Życie kwitnące po śmierci   Junior   2022-05-05
Organiczne środki owadobójcze są szkodliwe dla pożytecznych owadów     2022-04-30
Oxitec rozszerza próby z komarami GMO, by zredukować szerzenie się malarii   Conrow   2022-04-28
Słowa w wosku zapisane   Tonhasca Junior   2022-04-26
Rodzice, szkoła, państwo: kultura niskich oczekiwań   Koraszewski   2022-04-25
Nowoczesne ulepszanie roślin uprawnych przyjmuje historyczne podejście   Karavolias   2022-04-20
Pierwsza spożywcza roślina GMO w Ghanie   Baffour-Awuah   2022-04-16
Indie zwalniają edytowanie genów z wymaganej dla GMO oceny bezpieczeństwa   Paranjape   2022-04-11
Metamorfozy    Júnior   2022-04-09
Rolnicy nie mogą uprawiać tego, na co ich nie stać   Ongu   2022-04-07
Rośliny zmodyfikowane: odkłamać opinię o GMO   Conrow   2022-04-07
Odmowa szczelinowania jest szaleństwem   Ridley   2022-04-02
Jak wirusy chorób układu oddechowego ewoluują, by stać się łagodniejsze   Ridley   2022-03-22
Czy globalne ocieplenie może być dla nas dobre?   Ridley   2022-03-03
Południowa Afryka powinna przemyśleć regulacje dotyczące genetycznie modyfikowanych roślin   i Priyen Pillay   2022-03-01
Dlaczego środowiskowcy stanowią większą przeszkodę dla skutecznej polityki klimatycznej niż negacjoniści?   Boudry   2022-02-21
O figach i osach   Júnior   2022-02-18
Pień liczący 40 tysięcy lat przekazany Maorysom zamiast nauce   Coyne   2022-02-14
Propaganda anty-GMO obraża drobnych farmerów w Afryce i w Azji   Gakpo   2022-02-08
Jak “tubylcza medycyna” różni się od medycyny   Coyne   2022-02-07

« Poprzednia strona  Następna strona »
Polecane
artykuły

Lekarze bez Granic


Wojna w Ukrainie


Krytycy Izraela


Walka z malarią


Przedwyborcza kampania


Nowy ateizm


Rzeczywiste łamanie


Jest lepiej


Aburd


Rasy - konstrukt


Zielone energie


Zmiana klimatu


Pogrzebać złudzenia Oslo


Kilka poważnych...


Przeciwko autentyczności


Nowy ateizm


Lomborg


„Choroba” przywrócona przez Putina


„Przebudzeni”


Pod sztandarem


Wielki przekret


Łamanie praw człowieka


Jason Hill


Dlaczego BIden


Korzenie kryzysu energetycznego



Obietnica



Pytanie bez odpowiedzi



Bohaterzy chińskiego narodu



Naukowcy Unii Europejskiej



Teoria Rasy



Przekupieni



Heretycki impuls



Nie klanial



Cervantes



Wojaki Chrystusa


Listy z naszego sadu
Redaktor naczelny:   Hili
Webmaster:   Andrzej Koraszewski
Współpracownicy:   Jacek, , Małgorzata, Andrzej, Henryk