Prawda

Piątek, 29 marca 2024 - 08:19

« Poprzedni Następny »


Uprawy GM, takie jak Złoty Ryż, uratują życie setek tysięcy dzieci


Matt Ridey 2019-12-13

Zdjęcie: ETIOPIA, Amhara, Gondar, szkoła dla niewidomych dzieci. Joerg Boethling / Alamy.
Zdjęcie: ETIOPIA, Amhara, Gondar, szkoła dla niewidomych dzieci. Joerg Boethling / Alamy.

Lada dzień rząd Bangladeszu może zostać pierwszym krajem, który zaaprobuje uprawianie odmiany żółtego ryżu, znanego jako Złoty Ryż. Jeśli tak, będzie to doniosłym zwycięstwem w długiej i wyczerpującej bitwie naukowców i humanitarystów o opanowanie olbrzymiego problemu zdrowotnego – a ta grupa walczyła z opozycją niemających rozeznania krytyków genetycznie modyfikowanej żywności.  


Porównajmy dwie rośliny. Złoty Ryż i jęczmień Złota Obietnica są dwiema odmianami roślin uprawnych. Jęczmień stworzono w latach 1960 przez bombardowanie ziaren promieniami gamma w instalacji jądrowej, by losowo pomieszać ich geny w celu otrzymania genetycznych mutacji, które mogą okazać się tym, co genetycy nazywali „obiecującymi potworami”. Jest złoty tylko z nazwy, jako sztuczka marketingowa, żeby pomóc w sprzedaży dla organicznych farmerów i piwowarów. Mimo użycia atomowego promieniowania do jego stworzenia, nie wymagał specjalnej aprobaty organów nadzorczych ani nie musiał pokonywać biurokratycznych oporów zanim puszczono go na rynek do uprawiania przez brytyjskich i innych farmerów. Przeszedł niemal prosto z laboratorium na pola i okazał się popularny i zyskowny.


W odróżnieniu od tego Złoty Ryż został stworzony w latach 1990 przez staranne wstawienie tyko dwóch występujących naturalnie genów, o których było wiadomo, że są bezpieczne – z kukurydzy i z powszechnie występującej w glebie bakterii – do rośliny ryżu, bez zakłócania działania innych genów. Jest dosłownie złoty: jego żółty kolor wskazuje, że zawiera beta karoten, prekursora witaminy A. Stworzono go jako humanitarny projekt nie dla zysku, ale żeby zapobiec przedwczesnej śmierci między 200 a 700 tysięcy ludzi, w tym wielu dzieci, z biednych krajów z powodu niedoboru witaminy A. (Niedobór witaminy A powoduje, że dzieci ślepną i tracą funkcje odpornościowe organizmu.) Niemniej przeciwnicy żywności GM zażarcie sprzeciwiali się temu ryżowi i po części z tego powodu biurokratyczne procedury uniemożliwiały jego wprowadzenie przez 20 lat, nie dopuszczając do jego uprawiania. Jedno z badań, przeprowadzone w 2008 roku, wyliczyło, że w samych Indiach w każdym roku, o który opóźniano uprawę tego ryżu, setki tysięcy ludzi mogliby żyć zdrowym życiem.   


Złoty Ryż narodził się w głowach dwóch naukowców, Ingo Potrykusa i Petera Beyera, żeby pomóc 250 milionom dzieci – głównie w Azji – które odżywiają się głównie reżym i cierpią na niedobór witaminy A. Mówienie rodzicom tych dzieci, by uprawiali warzywa (większość nie ma ziemi) lub rozdawanie kapsułek witaminowych – preferowane przez niektórych aktywistów środowiskowych – nie okazało się w żaden sposób praktyczne.


Potrykus wpadł na pomysł aktywacji maszynerii molekularnej w ziarnach rośliny ryżu (jest aktywna w liściach), do tworzenia witaminy A, kiedy zastanawiał się, co mógłby zrobić dla świata pod koniec swojej kariery zawodowej. W ciągu kilku lat, z pomocą Beyera, udało mu się. Z dodatkową pomocą naukowców z firmy rolnej Syngenta, zorganizowanej przez Adriana Dubocka, stworzyli wersję Złotego Ryżu, która była wystarczająco bogata w beta karoten, by dostarczać całą witaminę A, jakiej potrzebuje człowiek. (Dubock napisał o historii tworzenia Złotego Ryżu tutaj.) Z pewnymi trudnościami udało im się pokonać przeszkody w postaci intelektualnej własności, skłonić firmy do zrezygnowania z patentów, tak żeby ryż można było tanio sprzedawać lub rozdawać. Potrykus i Beyer nalegali, by technologia była dostępna za darmo dla dobra dzieci cierpiących na niedobór witaminy A i  Syngenta zrezygnowała z prawa komercjalizacji produktu nawet w zamożnych krajach.  


Przy skali ludzkiego cierpienia, jakie mógł złagodzić Złoty Ryż, w całej historii ludzkości może nie być lepszego przykładu czysto filantropijnego projektu. Niemniej, pewni zagubieni aktywiści środowiskowi do dnia dzisiejszego sprzeciwiają się Złotemu Ryżowi.  


Wybija się wśród nich Greenpeace, środowiskowe lobby, które obecnie ma dochody niemal 300 milionów dolarów i wysoko opłacanego dyrektora naczelnego, nadzorującego wyrafinowaną operację zbierania funduszy. Greenpeace lobbował za ustanowieniem bardzo surowych reguł w sprawie używania genetycznie modyfikowanych upraw, czego skutkiem było – czy Greenpeace tego chciał, czy nie – utrudnienie życia Potrykusowi i Beyerowi. W styczniu 2000 roku, w tym samym miesiącu, w którym oznajmiono światu w piśmie „Science” o stworzeniu Złotego Ryżu, w Montrealu odbyło się spotkanie delegatów z 170 krajów, opracowujące międzynarodowy protokół regulacji biotechnologii. Ten proces zaczął się rok wcześniej w Kartagenie w Kolumbii. Greenpeace tam był, zarówno protestując na ulicach („Życie przed zyskiem!”), jak pracując za kulisami, by naszkicować reguły dla delegatów.


Na tym właśnie spotkaniu w Montrealu 20 stycznia 2000 roku „zasadę ostrożności” (jedno z haseł przewodnich ruchu środowiskowców) włączono do międzynarodowego traktatu po dniach intensywnego lobbowania przez Greenpeace. „Wygraliśmy w niemal wszystkich punktach, o które walczyliśmy” – przechwalał się ich rzecznik. Ta grupa środowiskowców uważała to za „zwycięstwo”, które oszczędzi życie ludzkie, ale skutkiem było spętanie Złotego Ryżu na wiele lat. Jak z żalem powiedział Potrykus: ”Kiedy Greenpeace załatwił regulacje tak, że stały się skrajnie ostrożne, nie musieli robić dużo więcej”.


Większość ludzi sądzi, że zasada ostrożności mówi po prostu „lepiej dmuchać na zimne” i pomaga w zapobieganiu katastrofom, takim jak podawanie Talidomidu ciężarnym kobietom. W rzeczywistości idzie znacznie dalej i jest często barierą dla innowacji. Tak jak jest stosowana w praktyce, szczególnie w Unii Europejskiej, wymaga od  władz wzięcia pod uwagę wszystkich możliwych czynników ryzyka nowych technologii, niezależnie od tego jak mało są prawdopodobne, i ignorowania wszystkich niebezpieczeństw istniejących technologii, które ta innowacja może zastąpić. Jak to ujmuje Ed Regis w nowej książce Golden Rice: The Imperiled Birth of a GMO Superfood: „Zasada skupia się na teoretycznych lub potencjalnych zagrożeniach, tych, które są tyko możliwe lub hipotetyczne, ignorując równocześnie konkretne i rzeczywiste szkody, jakie ograniczenia lub zakaz najprawdopodobniej wyrządzą”. W ten sposób tworzy przeszkody dla wszystkiego co nowe.


Dziwacznie, Protokół z Kartageny zastosował tę zasadę do upraw roślin z precyzyjnym wstawieniem konkretnego genu z innych roślin, ale nie do starszej techniki losowego rozbijania genów promieniami gamma, takich jak jęczmień Złota Obietnica, mimo że potencjalne, nieznane zagrożenia tej drugiej techniki są dużo większe. Skutek tego dla Złotego Ryżu był dwojaki. Po pierwsze, wymaganie ściślejszych regulacji zaszargało opinię wszystkich roślin biotechnologicznych uznając je za ryzykowne (jeśli są bezpieczne, to po co tyle regulacji?). Po drugie, uczynił testowanie różnych odmian procedurą niesłychanie kosztowną i czasochłonną, zabijając kluczową część procesu innowacyjnego: prób i błędów, które są zawsze niezbędne, by zamienić dobry pomysł w praktyczny produkt. Thomas Edison próbował sześciu tysięcy różnych materiałów do swoich żarówek. Wyobraźcie sobie, gdyby musiał zdobywać osobne pozwolenie na każdy z nich.


Dyrektywa Unii Europejskiej o umyślnym udostępnieniu genetycznie modyfikowanych upraw zawiera oświadczenie, że ”zasada ostrożności została wzięta pod uwagę przy pisaniu tej Dyrektywy i musi być brana pod uwagę przy wprowadzaniu jej w życie”. To praktycznie zabiło biotechnologię na kontynencie, choć dzisiaj Europa z zadowoleniem importuje z obu Ameryk olbrzymie ilości genetycznie modyfikowanej soi. Od 2005 roku Kanada (która nie podpisała Protokołu z Kartageny) zaaprobowała 70 różnych biotechnologicznych upraw, podczas gdy Unia Europejska zaakceptowała tylko jedną – a i to zabrało 13 lat, a wtedy ta odmiana była już przestarzała.  


Dla zilustrowania, jak nieprzepuszczalna jest gęstwina regulacji UE, weźmy biotechnologicznego ziemniaka stworzonego przez niemiecką firmę BASF w 2005 roku. Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) początkowo zaaprobował go, ale Komisja Europejska następnie go zablokowała, powołując się na zasadę ostrożności. BASF pozwał Komisję do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, który nakazał EFSA dokonanie kolejnej oceny. Ta potwierdziła, że ziemniak jest bezpieczny i UE dostała polecenie sądowe zaaprobowania go, co zrobiła. Wówczas jednak interweniował rząd Węgier w imieniu zielonych grup nacisku, wskazując, że UE oparła aprobatę na pierwszej ocenie EFSA zamiast na drugiej, mimo że obie oceny były praktycznie identyczne. W 2013 roku, osiem lat po pierwszej aprobacie, Sąd UE utrzymał w mocy skargę Węgier. Do tego czasu jednak BASF straciła ochotę na walenie głową w mur ostrożności, wycofała podanie o aprobatę, spakowała wszystkie swoje biotechnologiczne badania i przeniosła się do USA, które nigdy nie podpisały Protokołu z Kartageny. Syngenta zrobiła to samo.


Po ćwierć wieku uprawiania biotechnologicznych upraw w Ameryce Północnej i Południowej, Azji i częściach Afryki dowody są obecnie jasne: nie spowodowały one żadnych ludzkich ani zwierzęcych chorób i dają olbrzymie korzyści środowiskowe, takie jak znaczące obniżenie użycia pestycydów, mniej orki, niższe emisje gazów cieplarnianych, mniej ziemi niezbędnej do uzyskania danej ilości plonów, niższe koszty i wyższe plony. To jest środowiskowe eldorado, które straciła Europa dzięki  nadmiernie zapamiętałemu regulowaniu upraw GM.


Greenpeace, po tym jak pomógł stworzyć biurokratyczne przeszkody, które zatrzymały Złoty Ryż, prowadził przeciwko niemu kampanie mniej lub bardziej nieustannie przez dwadzieścia lat. Początkowo twierdził, że Złoty Ryż jest bezużyteczny, ponieważ najwcześniejszy prototyp, który zawierał gen żonkila, miał zbyt mało beta karotenu. Następnie przeszedł do twierdzenia, że późniejsza wersja miała zbyt dużo beta karotenu i mogła być toksyczna.  


Mimo tych trudności – włącznie z nieustającymi atakami na badaczy i fizycznymi atakami na ich doświadczalne poletka - Potrykus, Beyer, Dubock i ich sojusznicy odmawiali poddania się. W roku 2012 było jasne z badań w Chinach, że najnowsza wersja Złotego Ryżu, rosnąca w bezpiecznych cieplarniach, dawała dzieciom wystarczająco dużo beta karotenu, by były zdrowe i nie mogła im zaszkodzić, a robiła to skuteczniej niż gdyby podawano im szpinak. Jednak badania wywołały awanturę. Mieszkający w USA, urodzony w Chinach badacz starannie śledził zaaprobowane protokoły badań, które nie opisywały Złotego Ryżu jako uprawy GMO. Niemniej, ten sam uniwersytet, który zaaprobował protokoły, uznał następnie, że nie opisanie Złotego Ryżu jako uprawy GMO był etycznym pominięciem. Ogólnie i bez żadnej wiarygodnej analizy uniwersytet uznał, że podano niewystarczające powody, by można było zastosować poprawnie zasadę „uprzedniej dobrze poinformowanej zgody” od przedmiotów badań, dając przeciwnikom żywności GM olbrzymie zwycięstwo propagandowe w kluczowym czasie. A przecież wówczas miliardy posiłków z biotechnologicznych upraw zjadano na całym świecie i trzy niezależne recenzje chińskich badań oceniły, że próby były bezpieczne i skuteczne. Niemniej szkoda dla reputacji pozostała.  


Międzynarodowy Instytut Badań nad Ryżem stworzył liczne różne odmiany Złotego Ryżu, krzyżując je z powszechnie uprawianymi odmianami, za silną barierą bezpieczeństwa z powodu nieustannych gróźb aktywistów zachęcanych przez Greenpeace. W końcu Humanitarny Zarząd Złotego Ryżu wybrał jedną odmianę do prób terenowych. Chcieliby wybrać wiele różnych odmian, ponieważ w hodowli roślin zawsze konieczne jest wyplenienie mutantów, które z jakiegoś powodu nabrały po drodze niepożądanych cech. Zasada ostrożności jednak uczyniła to niemożliwie kosztownym i pracochłonnym, ponieważ wymagała oceny z góry potencjalnego ryzyka dla każdej odmiany osobno.


Katastrofalnie, ta jedna odmiana okazała się mieć genetyczną wadę, która spowodowała, że dawała marne plony poza cieplarnią. Raz jeszcze środowiskowcy triumfowali, że projekt jest skazany.


Anty-GMO aktywiści nie zawsze jednak cieszą się uniwersalnym poparciem w ramach szerszego ruchu na rzecz środowiska. Jeden z założycieli Greenpeace, Patrick Moore, tak się rozwścieczył na sprzeciw organizacji przeciwko Złotemu Ryżowi, że rozpoczął kampanię o nazwie Allow Golden Rice Now! tego samego dnia, w którym lewicowi aktywiści zdemolowali pole próbne Złotego Ryżu. Grupa Moore’a zorganizowała następnie protest w biurach Greenpeace w Hamburgu, Amsterdamie, Brukseli, Rzymie i Londynie. W 2015 roku Biuro Nauki i Technologii Białego Domu oraz amerykańskie Biuro Patentowe nagrodziły Złoty Ryż swoją Nagrodą za Patenty dla Ludzkości. W 2017 roku grupa 134 Laureatów Nagrody Nobla (obecnie już urosła do 150) wezwała Greenpeace i United Nations Food and Agriculture Program, „zaprzestały kampanii przeciwko Złotemu Ryżowi w szczególności, jak też ogólnie przeciwko żywności ulepszonej przez biotechnologię”.  Swój apel zakończyli następująco: „Ilu ubogich ludzi na świecie musi umrzeć, zanim uznamy to za ‘zbrodnię wobec ludzkości’?”


W 2018, Mark Lynas, znany aktywista przeciwko biotechnologii, zmienił strony i napisał książkę, w której powiedział: „Nieustannie podburzaliśmy publiczną wrogość wobec żywności GMO na całym właściwie świecie i – niewiarygodnie – zatrzymaliśmy niepohamowany uprzednio marsz całej technologii. Był tylko jeden problem z osłupiającym sukcesem naszej ogólnoświatowej kampanii. Nie była ona prawdą”. 


W 2017 roku nową odmianę Złotego Ryżu, GR2E, testowano na polu w Filipinach i okazała się solidna, dająca wysokie plony i z mocną ekspresją beta karotenu. Instytut Badań nad Ryżem złożył podanie o pozwolenie udostępnienia jej farmerom, składające się z ośmiu masywnych dokumentów, jeden o długości ponad 800 stron, wyliczając wiele testów fizycznych, odżywczych, alergennych i toksycznych, jakie wykonano, żeby pokazać, że w żadnym razie nie może być niebezpieczny do uprawy i konsumpcji. Prawdopodobnie żadna roślina uprawna nigdy nie była tak dokładnie zbadana i oceniona. Na szczęście rok 2017 był rokiem, kiedy tama zaczęła pękać. Australia, Nowa Zelandia, Kanada i USA zaaprobowały Złoty Ryż jako bezpieczną żywność, chociaż żaden z tych krajów nie planował uprawiania go (niedobór witaminy A jest rzadkością w tych krajach). To jednak wywołało tylko jeszcze bardziej zaciekły sprzeciw wśród przeciwników GMO, którzy jak szaleni lobbowali rządy Indii, Bangladeszu i Filipin, by nie aprobowały tej uprawy.


Regis tak podsumowuje tę ponurą historię w swojej książce:

Ryż musiał przezwyciężyć wiele naukowych wyzwań i niesłychanie obciążające przeszkody regulacyjne. Musiał przetrwać lata nieustannych obelg, sprzeciwu, wypaczania faktów, dezinformacji i szyderstwa przeciwnych GMO osób i grup. Musiał przeżyć niszczenie pól testowych przez cyklony, huragany i płatnych wandali. Musiał przeżyć jeden duży skandal i jeden duży błąd.

Ponad 13 tysięcy popierających ten projekt obywateli (włącznie z Jeffem Bezosem) zaapelowało teraz do rządów świata, do Organizacji Narodów Zjednoczonych i do Greenpeace, by przestali oczerniać genetycznie modyfikowane uprawy ogólnie, a Złoty Ryż w szczególności. Niemniej ONZ jest nadal poddana przeciwnikom. Szokująco, masywny raport UNICEF-u „Stan Dzieci Świata 2019: Dzieci, żywność i odżywianie” nawet nie wspomina Złotego Ryżu. Światowa Organizacja Zdrowia nadal ignoruje ten produkt. Stworzono GMO superfood, która może uratować życie setek tysięcy dzieci rocznie, dowiedziono, że jest zarówno bezpieczna, jak skuteczna, niemniej czołowe globalne organizacje zdrowia postanowiły zamknąć na to oczy.  


Historia Złotego Ryżu jest bardzo głęboko szokująca. To nie jest historia niekompetencji i ignorancji, ale przedpotopowej wrogości do nauki i technologii. W końcu, dowody na rzecz Złotego Ryżu okazały się absolutnie przytłaczające.  


Pierwsza publikacja w Quillette:

GM Crops Like Golden Rise Will Save the Lives of Hundreds of Thousands of Children

Rational Optimist, 1 grudnia 2019

Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska



Matt Ridley


Brytyjski pisarz popularnonaukowy, sympatyk filozofii libertariańskiej. Współzałożyciel i b. prezes International Centre for Life, "parku naukowego” w Newcastle. Zrobił doktorat z zoologii (Uniwersytet Oksfordzki). Przez wiele lat był korespondentem naukowym w "The Economist". Autor książek: The Red Queen: Sex and the Evolution of Human Nature (1994; pol. wyd. Czerwona królowa, 2001, tłum. J.J. Bujarski, A. Milos), The Origins Of Virtue (1997, wyd. pol. O pochodzeniu cnoty, 2000, tłum. M. Koraszewska), Genome (1999; wyd. pol. Genom, 2001, tłum. M. Koraszewska), Nature Via Nurture: Genes, Experience, and What Makes us Human (także jako: The Agile Gene: How Nature Turns on Nurture, 2003), Rational Optimist 2010.

Skomentuj Tipsa en vn Wydrukuj






Nauka

Znalezionych 1470 artykuły.

Tytuł   Autor   Opublikowany

„Grubogłowi przedsiębiorcy pogrzebowi w noc żywych trupów”   Júnior   2022-05-31
„Gryzoń skunksowy”, który żuje trujące rośliny i wypluwa truciznę na swoje futro   Coyne   2020-12-02
„Kryzys klimatyczny” to mistyfikacja   Williams   2023-09-25
„Najbardziej znany zabójca ludzi”: jakie są prawdziwe początki XIV-wiecznej Czarnej Śmierci?   Lewis   2023-09-15
„New Yorker” pisze o hoacynie, sugeruje, że koncepcja Darwina drzew ewolucyjnych może być urojeniem   Coyne   2022-07-25
„San Francisco Chronicle” bardzo myli się w sprawie biologicznej płci   Coyne   2023-06-09
„Zapylisz mnie!”: nachalni bohaterowie świata roślin   Júnior   2022-06-11
“Czarne tygrysy” w małym indyjskim rezerwacie sugerują losowy dryf genetyczny   Coyne   2021-10-26
“Daily Beast” wypacza epigenetykę oszukańczymi twierdzeniami, że dzieci mogą “odziedziczyć wspomnienia Holocaustu”   Coyne   2017-10-05
“Konwergentna” ewolucja mrówek grzybiarek Starego i Nowego świata   Coyne   2023-03-23
“Odwrócenie specjacji” (fuzja gatunków) u kruków   Coyne   2018-03-16
“Partenogenetyczny” rak rozmnaża się bez seksu: czy to jest nowy gatunek?   Coyne   2018-02-17
“Rogi” trylobitów mogły być używane jako broń w walkach między samcami   Coyne   2023-02-15
“Scientific American” poświęca się polityce, a nie nauce; odmawia publikowania krytycznych analiz swoich fałszywych lub wprowadzających w błąd twierdzeń   Coyne   2022-09-01
“Współczesny” Homo sapiens mógł być w Eurazji aż 210 tysięcy lat temu   Coyne   2019-07-17
‘Raniąca’ idea merytorycznych podstaw nauki    i Jerry Coyne   2023-05-29
 Syntetyczna biologia oferuje obietnicę rozwiązania globalnego problemu z plastikiem   Agaba   2021-12-13
10 twierdzeń działaczy walczących w Afryce z GMO o tym, dlaczego postępy w biotechnologii upraw powinny zostać odrzucone – i dlaczego są one błędne   Maina   2022-11-17
100 milionów lat ozdabiania się śmieciami   Yong   2016-07-05
12 podstawowych punktów biologii ewolucyjnej   Cobb   2016-03-02
Pseudonauka Masaru Emoto   Novella   2017-12-18
Czy „toksyczna kobiecość” jest główną przyczyną bojów o społeczną sprawiedliwość?   Coyne   2021-02-08
Paradoksalne cechy genetyki inteligencji   Ridley   2013-12-18
“New Scientist”: Darwin jednak miał rację    Coyne   2020-10-01
Intelektualna pustka numeru “New Scientist” o ewolucji: 1. Genetyczna plastyczność    Coyne   2020-10-03
Intelektualna pustka numeru “New Scientist” o ewolucji: 2. Rzekome nieistnienie gatunków   Coyne   2020-10-05
Klasyczna historia skorygowana: porosty to grzyby + glony + drożdże (inne grzyby)   Coyne   2016-08-05
Homo floresiensis, hominin “hobbit”, w Internecie   Coyne   2016-11-25
No pasarán    Tonhasca Júnior   2023-03-04
Strzelby, zarazki, maszyny to zdecydowanie antyrasistowska książka. Dlaczego lewica jej nie kocha?   Barnett   2021-10-13
„ Całujące się” koralowce złapane in flagranti   Yong   2016-07-28
”Sygnalizowanie cnoty” może nas irytować. Cywilizacja byłaby jednak bez niego niemożliwa    Miller   2019-09-13
A jednak chorują na raka    Łopatniuk   2016-02-13
Czyste okrucieństwo cięć w pomocy żywnościowej   Lomborg   2017-08-07
Dalszy spadek zgonów z powodu raka   Novella   2019-02-04
Dlaczego mamy alergie?   Zimmer   2016-01-28
Dlaczego sądy nie powinny rozstrzygać o nauce     2018-12-13
Dlaczego większość zasobównie wyczerpuje się   Ridley   2014-05-04
Dlaczego zwierzęta są urocze?   Coyne   2014-12-30
Dziennik z Mozambiku: Demony w kurzu   Naskręcki   2018-03-30
Dziwaczne, wysysające krew czerwie jurajskie   Cobb   2014-06-28
Ewolucja, ptaki i kwiaty   Coyne   2014-06-02
Gigantyczne “paleonory” wykopane przez wymarłe ssaki   Coyne   2017-06-29
Grupy anty-GMO przegrywają sprawę sądową w Nigerii    i Nkechi Isaak   2022-07-30
Jak karakara wygrywa z osami   Cobb   2013-12-29
Kiedy zapada noc i ziemia jest ciemna   Tonhasca Júnior   2023-02-10
Kilka lekcji z rosyjskiej rewolucji. Jak kuszący radykalny nihilizm prowadzi do ekstremizmu   Geifman   2021-03-22
Komisja Europejska ukrywa naukę o pszczołach   Ridley   2017-05-03
Malaria pachnąca cytryną    Zimmer   2015-04-07
Małpo ty moja   Koraszewski   2015-04-17
Metamorfozy    Júnior   2022-04-09
Minęło 40 lat od wydania „Samolubnego genu” – śmiała książka Richarda Dawkinsa ostała się próbie czasu   Ridley   2016-02-17
Niezwykły pasikonik szklany   Naskręcki   2014-05-27
Nowe badanie wskazuje na jednego oszusta   Coyne   2016-08-18
Nowy i dziwaczny rodzaj mimikry: nasiona rośliny naśladują kształt i zapach odchodów zwierzęcych, by ułatwić roznoszenie ich przez żuki gnojowe   Coyne   2015-10-20
O porażkach wolności i lęku przed nauką   Dennett   2016-05-20
O rzeczywistości rasy i odrazie do rasizmu    i Brian Boutwell   2017-09-04
Obniżenie poprzeczki dla tradycyjnej medycyny chińskiej dla ideologii i zysku     2017-12-29
Olbrzymie armie o niezliczonych umiejętnościach    Tonhasca Júnior   2024-02-08
Osobisty mikrobiom w cyfrach   Zimmer   2014-08-14
Ostrogony nie są naprawdę “żywymi skamieniałościami”    Coyne   2015-07-29
Palestyńska intersekcjonalność z nazistami   Frantzman   2017-07-08
Pochwała ignorancji, czyli wiem, że nie wiem   Cullen   2017-01-11
Przykre niespodzianki, czyli czerniak i siwizna   Łopatniuk   2015-08-01
Przypuszczalnie złamana kość    Coyne   2015-06-04
Rozum i Wiara IICzyli takie sobie rozmowy o religijnych „prawdach” i problemach z nimi związanych.   Ferus   2015-11-22
Ryba z biodrami   Mayer   2016-03-30
Siedem narzędzi myślenia   Dennett   2014-11-19
Skrzydlaci oszuści i straż obywatelska   Young   2014-01-02
Tako rzecze antyszczepionkowa “wojowniczka mama”, Brittney Kara: jeśli szczepionki są tak wspaniałe, to dlaczego nie wspomina ich Biblia?     2018-04-26
Twardy kwiat do zgryzienia    Tonhasca Júnior   2023-02-22
Wielkoskrzydłe   Naskręcki   2014-04-02
Wierzący nagradzani za życia   Coyne   2014-12-21
Wpaść w amok. Empiryczna analiza szaleńczych zabójstw pokazuje, że wyłaniają się dwa różne wzorce.   King   2023-06-03
Wątpliwi pomocnicy    Tonhasca Júnior   2023-04-08
Świetna ewolucyjna innowacjaktóra okazała się zgubna   Yong   2015-12-10
Dlaczego odmawiamy dostrzegania jaśniejszej strony, choć powinniśmy   Pinker   2018-04-17
Krew, znój, łzy i pot   Tonhasca Júnior   2023-01-19
Mądrość w pułapce autorytetu   Witkowski   2020-04-18
Po prostu nie mogę się doczekać, aby znów wyruszyć w trasę   Tonhasca Júnior   2022-10-27
Pochwała jednoznaczności   Witkowski   2019-10-29
Z perspektywy naszego kurnika   Witkowski   2020-01-16
A co to takie włochate?   Łopatniuk   2016-04-02
A genomy ciągle kurczą się…   Zimmer   2016-11-22
A teraz dobre wiadomości: Sprawy naprawdę idą w dobrym kierunku   Pinker   2015-11-24
A polać wielką wodą…   Cipiur   2019-05-18
A.N. Wilson znowu kopie Darwina, tym razem w “Times”   Coyne   2017-09-07
Adam i Ewa: dwoje, czy więcej niż dwoje przodków?   Coyne   2017-01-07
Afrykańscy naukowcy wzywają do polityki poparcia biologii syntetycznej i innych innowacji   Agaba   2021-12-02
Agroekologia zmienia biednych farmerów w biedniejszych   Muhumuza   2022-06-09
AI – asystent lekarza   Novella   2020-12-09
AI: gorąca randka z “Sydneyem ”   Gotefridi   2023-03-15
Akademicki skandal: troje badaczy umyślnie publikowało fałszywe artykuły o „badaniach żałości”, by pokazać fatalne standardy akademickie w naukach społecznych   Coyne   2018-10-12
Akcja afirmatywna w wieloetnicznym narodzie   Hyams   2020-07-17
Aktywacja telomerazy mogłaby prowadzić do leczenia samej starości   Ridley   2015-10-27
Aktywiści anty-GMO w Afryce szerzą mity i strach, ale nie przedstawiają żadnych naukowych dowodów   Abutu   2023-08-14
Aktywność umysłowa nie zapobiega osłabieniu umysłowej sprawności   Novella   2018-12-15
Akupunktura jadu pszczelego: śmiercionośne znachorstwo, które może zabić     2018-04-23
Akupunktura kontra nauka, wersja lingwistyczna     2017-06-01
Akupunktura kwantowa   Novella   2019-04-23

« Poprzednia strona  Następna strona »
Polecane
artykuły

Lekarze bez Granic


Wojna w Ukrainie


Krytycy Izraela


Walka z malarią


Przedwyborcza kampania


Nowy ateizm


Rzeczywiste łamanie


Jest lepiej


Aburd


Rasy - konstrukt


Zielone energie


Zmiana klimatu


Pogrzebać złudzenia Oslo


Kilka poważnych...


Przeciwko autentyczności


Nowy ateizm


Lomborg


„Choroba” przywrócona przez Putina


„Przebudzeni”


Pod sztandarem


Wielki przekret


Łamanie praw człowieka


Jason Hill


Dlaczego BIden


Korzenie kryzysu energetycznego



Obietnica



Pytanie bez odpowiedzi



Bohaterzy chińskiego narodu



Naukowcy Unii Europejskiej



Teoria Rasy



Przekupieni



Heretycki impuls



Nie klanial



Cervantes



Wojaki Chrystusa


Listy z naszego sadu
Redaktor naczelny:   Hili
Webmaster:   Andrzej Koraszewski
Współpracownicy:   Jacek, , Małgorzata, Andrzej, Henryk