Uwagi o życiu Stanisława Staszica

Tak pisał Stanisław Staszic o szlachcie polskiej, uważając tę warstwę za główne źródło polskich klęsk. Wychowawca dzieci ex-kanclerza Andrzeja Zamojskiego, podobnie jak jego mentor, doskonale zdawał sobie sprawę zarówno z tego, że przyczyną polskiej słabości było przywiązanie szlachty folwarcznej do niewolnictwa, jak i tego, że w warunkach w jakich przyszło mu żyć - całkowitej dominacji sceny politycznej przez ignorancką i gardzącą „niższymi” warstwami szlachtę - nie ma innej rady jak próbować szukać sojuszników w tej właśnie warstwie. Pisał zatem jako anonim, bo apele jakiegoś mieszczanina miały mizerne szanse na zainteresowanie wśród szlacheckiej braci.

Historia jest nauką społeczną i aż nazbyt często bywa używana jak maczuga z klarownym zamiarem nie tyle poszukiwania odpowiedzi na pytania o przeszłość, co dla wzmocnienia szowinistycznych racji.

Pouczającym epizodem były niedawne spory historyków rosyjskich i niemieckich o interpretację paktu Ribbentrop-Mołotow. Przygotowując wspólny podręcznik dla szkół średnich Niemcy-Rosja. Przystanki wzajmenej historii – miejsca pamięci komisja nie mogła uzgodnić jednolitej interpretacji tego paktu. Nikt już nie przeczył, że miał on miejsce, ale strona rosyjska bardzo szukała usprawiedliwienia dla decyzji Stalina. Ciekawa jest zarówno ta potrzeba usprawiedliwienia samego paktu, jak i rozwiązanie w postaci publikacji podręcznika z dwoma odmiennymi interpretacjami. To ostatnie może być szokiem dla uczniów przyzwyczajonych do tego, że w podręcznikach szkolnych historia jest nieodmiennie wręcz  do bólu jednowymiarowa i zgodna z aktualną linią ministerstwa oświaty w danym kraju.  

Zupełnie bezpartyjny historyk, (podobnie jak bezpartyjny socjolog) to rara avis, stąd czytając opracowania historyków konieczna jest nie tylko świadomość, jaką opcję historyczną dany autor reprezentuje i gdzie może nas (świadomie lub nieświadomie) wprowadzać w błąd, ale również gdzie my sami możemy mieć skłonność do wybiórczego spojrzenia na udokumentowane fakty oraz gdzie możemy mieć tendencję szukania interpretacji zgodnych z naszymi oczekiwaniami.

Racjonalizm to przede wszystkim sceptycyzm, odrzucenie patrzenia przez pryzmat autorytetów, ale również, a może nawet przede wszystkim, świadomość tego, że naszym największym wrogiem może być nasz własny umysł, łapiący nas w pułapki lojalności wobec grup i idei, romantycznych marzeń, pogoni za sukcesem, a w efekcie wybiórczości i interpretacji dostępnych danych podporządkowanej naszym wstępnym założeniom.

Kościuszko i Staszic to w moim odczuciu dwa najwybitniejsze umysły polskiego oświecenia, zarówno dlatego, że ich system wartości moralnych wyprzedzał swoją epokę, jak i ich analizy ówczesnej sytuacji są nadal nad wyraz ciekawe. Tadeusz Kościuszko z jego natarczywą potrzebą likwidacji niewolnictwa w Ameryce i likwidacji przywilejów szlacheckich w Polsce, mówiący wprost „za samą szlachtę bić się nie będę” i Staszic wybijający kwestię uwolnienia polskich chłopów z pańszczyzny. Ta myśl o konieczności odejścia od koncepcji narodu szlacheckiego i przejścia do społeczeństwa bardziej egalitarnego skażona była u Staszica jego głębokim antysemityzmem. Niezdolnością dostrzeżenia powodów, dla których żydowska mniejszość dominowała w niektórych zawodach i wykorzystywana była przez szlachtę jako narzędzie utrzymywania warstwy chłopskiej z dala od szkół, własności prywatnej, handlu i rzemiosła. 

Antysemityzm Woltera i Staszica różniły się, ale obydwa były mocno osadzone w powszechnych przesądach tamtej epoki i przy krytycznym podejściu do Kościoła katolickiego jednego i drugiego stanowiły przeniesienie katolickiej antysemickiej tradycji do oświeceniowej myśli narodowej. (Antysemityzm Staszica pomógł unarodowić tę postać, wymazać jego antyklerykalizm, zainteresowanie nauką oraz sceptycyzm i zaanektować jego wykoślawioną przez odbiorców myśl oświeceniową do potrzeb ksenofobicznego patriotyzmu. W kościołach przy niezliczonych ulicach Staszica wierni śpiewają „Patrz Kościuszko na nas z nieba...” nie trudząc się pytaniami, czemu ksiądz Staszic zrzucił sutannę i jak Naczelnik przed klerem ostrzegał.)

Aktywnych uczestników polskiego oświecenia dałoby się zapewne bez trudu pomieścić w sali konferencyjnej Pałacu Staszica. Ich pisma bardzo słabo docierały do mizernie wykształconej warstwy mieszczańskiej, która w dodatku, staraniem narodu szlacheckiego, była głównie pochodzenia niemieckiego lub żydowskiego.                                                              

Wśród lepiej wykształconej szlachty cherlawa myśl oświeceniowa szybko zaczęła przegrywać z romantyzmem, który z czasem miał dać solidne korzenie myśli narodowej. A jednak, decydując się na współpracę z zaborcą, ci nieliczni oświeceniowcy zajmowali wysokie stanowiska w Księstwie Warszawskim i w Królestwie Polskim, próbując tworzyć zręby siły gospodarczej i działając na rzecz przebudowy struktury społecznej. Nie była to gra łatwa ale nosiła znamiona sukcesu przerwanego bezmyślnym, romantycznym zrywem powstańczym. 

Jak się wydaje, była to gra najtrudniejsza w warunkach braku suwerenności i przy braku zrozumienia i poparcia szlacheckich mas oraz znikomych możliwościach uzyskania solidnego wsparcia ze strony tzw. warstw niższych.

Czy warto dziś analizować publicystykę oświeceniową? Z pewnością tak. Wydane w 1790 roku „Przestrogi dla Polski”, poprzedziły wydane trzy lata wcześniej „Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego”.   O Janie Zamojskim właściwie nie ma tam wiele. Na początku jest przymilna dedykacja: „Stanowi rycerskiemu te uwagi ofiaruję. Niechaj szlachta sama o sobie myśli.”  Od pierwszych stron idzie autor na przekór ideom Jana Zamojskiego, ale zgodnie z duchem Andrzeja Zamojskiego. pisząc. m. in. „lepiej jest powiększyć wolność innych spółmieszkańców dla powiększenia mocy całego kraju”. Tytułowy idol szlachty folwarcznej okazuje się być tylko wabikiem, a jego idea szlacheckiego narodu jest systematycznie rozbijana.

Chwali Staszic Jana Zamojskiego za zakładanie szkół, by natychmiast przypomnieć, jak szybko idea zmarniała dzięki staraniom biskupów, aby w nich nie naukę, a prawdy objawione nauczać. „Chcąc szukać światła obraliśmy sposoby, które nam wystąpić na krok z ciemnoty nie dozwalały.”

Staszic chce, by szkoła, a nie przywileje z urodzenia, otwierała drogę do urzędów i ostrożnie wspomina o potrzebie edukacji kobiet, „które przecież pierwsze myśli, pierwsze wychowanie nam dają”. 

Autor „Uwag” szlachcie co i rusz schlebia, bowiem do niej adresuje swoje myśli. Kluczy w sprawie ordynacji elekcji króla, jakby o roli Jana Zamojskiego nie wiedział, oskarża go, udając, że chwali, faktycznie gromi głównego orędownika ordynacji viritim:

„Taki zły sposób, do odprawiania sejmów elekcyjnych obrany, bywał w początkach przyczyną obywatelów poróżnień; rzucał dalej królestwo w przepaść i zniecał wojny domowe.

 

Przez dopuszczenie cudzoziemców do tronu w wieku szesnastym sejmy elekcyjne zamieniały się w targowisko, na którym polska korona towarem bywała. W późniejszym czasie już nie Polacy obierali królów, już nie senatorowie przedawali korony, ale cudzoziemiec królów im dawał.”

 

Lektura publicystyki Staszica pokazuje jak trudną grą była próba pozyskania szlacheckich  sojuszników dla idei narodu „wszystkich stanów”.

Z pewnością warto wracać do tekstów źródłowych i z ciekawością zareagowałem na wiadomość od starego czytelnika, że portal „Racjonalista” przypomniał „Przestrogi dla Polski”. We wstępie redaktor portalu pisze, że „upadek Rzeczpospolitej należy do tych zjawisk, które zafałszowane zostały najmocniej”. Dziwnie to zdanie pachnie populistyczną stylistyką Kaczyńskiego czy Macierewicza. Sporów o genezę upadku Rzeczpospolitej było bez liku i trwały ponad 200 lat. Nawet historycy z tych samych obozów politycznych rzadko bywali ze sobą zgodni, nie wspominając o różnych interpretacjach znaczących historyków. Kto zatem fałszował i w jakim celu?  Kolejne zdanie w kontekście pism Staszica budzi takie samo zdumienie. „Do dziś tkwimy w klasowym okularze przez który opisuje się proces upadku.”

Ciekawa generalizacja, jak gdyby po jednej stronie byli historycy analizujący od 200 lat przyczyny upadku Polski, a po drugiej redaktor portalu przywołujący na pomoc Stanisława Staszica. Staszic mógł szlachcie tu i ówdzie schlebiać, bo była jego adresatem, ale zdanie o niej miał równie paskudne jak o klerze.

W tym redakcyjnym wstępie do „Przestróg dla Polski” poszukiwanie wroga jest wyczuwalne od pierwszych słów. Wróg znajduje się szybko i okazuje się nim być Władysław Bartoszewski, człowiek, któremu, jak czytamy, „media przypisały rolę autorytetu”... No cóż, Władysław Bartoszewski z wielu powodów cieszy się wielkim szacunkiem, a ten szacunek zupełnie nie przeszkadza w polemizowaniu z jego takimi czy innymi tezami. Nie ma tu jednak polemiki, jest atak.

„Dyżurny autorytet straszy dziś rzekomym warcholstwem Polaków, choć mamy internet i łatwo możemy porównywać różne kraje, z czego wychodzi nam, że strajki czy demonstracje w Polsce są grzeczne w porównaniu do tego, co dzieje się w Europie, że nasi kibice są grzeczniejsi, że ogólnie jesteśmy znacznie mniej skorzy do warcholstwa niż Europejczycy.”   

Czytelnik odnosi wrażenie, że analiza wypowiedzi profesora Bartoszewskiego jest równie płytka jak analiza prac Stanisława Staszica, w pierwszym przypadku budzi mdłości w drugim śmiech. Opublikowany przez redaktora „Racjonalisty” tekst Staszica kończy się słowami: 

„Ja z tych powodów uczyniłem do was tę przemowę, aby, przekonawszy was, jak wieleście Polsce szkodzili, nakłoniłem, żebyście jej to nadgrodzić starali się, żebyście nie czynili trudności, owszem, ułatwili następujące rady moje, które jedynie z najczystszej miłości ku mojej Ojczyźnie podaję, a których uskutecznienie od was najwięcej zawisło.”

Przekładając to na dzisiejszą polszczyznę zwraca się autor do szlachty, iżby skończyła z warcholstwem i przestała szkodzić, by nie czyniła trudności, bo od niej zależy wprowadzenie w życie koniecznych zmian. Dziś warstwa szlachecka szczęśliwie odeszła do lamusa historii, a tradycję szlacheckiego warcholstwa podchwycili inni.  

Mówiąc zatem dość tego warcholstwa, panowie szlachta, zwracamy się dziś do szlachty z urojenia patrzącej z zazdrością i z niemym podziwem na niektórych historyków z Instytutu Pamięci Narodowej.