Metamorfozy
(Jerry A Coyne: Dzisiaj mamy niezwykłe połączenie biologii, sztuki i historii nauki przysłane przez Athayde’a Tonhasca Júniora. Napisał mi: “Niektórych Twoich czytelników może zainteresować historia Marii Merian, niezwykłej i mało znanej przyrodniczki”.)
Poemat Owidiusza Metamorfozy (8 n.e.) jest zestawem mitów i legend wokół centralnego tematu przekształcenia lub metamorfozy, od greckiego meta (zmiana) i morfe (kształt). Poemat wywarł głęboki wpływ na zachodnią literaturę i sztukę, więc inspirowani klasycyzmem biolodzy i przyrodnicy mieli doskonałe słowo do opisania jednego z najbardziej fascynujących i zagadkowych zjawisk biologicznych.
Metamorfoza jest procesem, w którym pewne owady i inne zwierzęta ulegają radykalnej zmianie kształtu i funkcji, kiedy przechodzą z niedojrzałej do dorosłej postaci. Ta transformacja wymaga całkowitego rozpłynięcia się wewnętrznych narządów i ich ponownego zgromadzenia się w całkowicie nowym stworzeniu: patrz na przykład jak gąsienica zamienia się w motyla. Nadal nie rozumiemy w pełni mechanizmu i procesów chemicznych metamorfozy.
Metamorfoza wydaje się tak dezorientująca, że przez stulecia nikt nie uważał, by larwa i owad były tym samym zwierzęciem. Ten pogląd zaczął zmieniać się wraz z pracami Jana Goedarta (1617–1688) i Jana Swammerdama (1637–1680), holenderskich przyrodników i entomologów, którzy pokazali, że larwa, poczwarka i dorosły owad były fazami rozwoju jednego osobnika.
Rysunki i opisy Goedarta i Swammerdama zauważyła młoda imigrantka niemiecka, Maria Sibylla Merian (1647-1717), kobieta o niezwykłej biografii. Od czasu, kiedy była nastolatką, Merian malowała, zbierała i badała rośliny i owady, szczególnie ćmy i motyle. Wyszła za mąż i założyła rodzinę, ale nigdy nie porzuciła swojej sztuki i badań naukowych. Kiedy mąż ją opuścił przeniosła się do Amsterdamu i zarabiała na życie swoje i dwóch córek publikacjami, sprzedażą samodzielnie wyrabianych farb i płócien oraz uczeniem młodych kobiet malarstwa i hafciarstwa.
W 1699 roku w wieku 52 lat Merian i jej młodsza córka wybrały się do Surinamu, wówczas holenderskiej kolonii. Podczas wyprawy, która wymagałaby i dzisiaj niemałej odwagi, panie Merian przez dwa lata podróżowały przez południowoamerykańską dżunglę, obserwując, rysując i zbierając rośliny i zwierzęta. Merian była jedną z pierwszych ludzi, którzy opisali pasożytniczą osę wyłaniającą się z kokonu ćmy lub motyla, i metamorfozę tropikalnego motyla. Obie kobiety wróciły do Amsterdamu obładowane spreparowanymi okazami roślin i zwierząt. Merian opublikowała książkę o swoich badaniach, Metamorphosis insectorum Surinamensium, i do śmierci kontynuowała malowanie, publikowanie i handlowanie okazami.
Fig. 2. Tom Metamorphosis insectorum Surinamensium oprawiony w skórę cielęcą z towarzyszącym tekstem po łacinie. Merian zadedykowała ksiażkę “wszystkim miłośnikom i badaczom przyrody”.
Artyści-przyrodnicy owych czasów byli przewidywalni i formalni: na ogół przedstawiali okazy pojedynczo na neutralnym tle. Merian jednak rysowała i malowała zwierzęta i rośliny w ich środowisku i we wzajemnej interakcji. Jej obrazy były opisowe, na przykład pokazujące reprodukcyjny cykl kwiatu od pączka do owocu. Albo też wszystkie fazy motyla, od gąsienicy do imago (dorosłego, dojrzałego etapu), włącznie z rośliną-gospodarzem. Obrazy Merian pokazują ekologiczne społeczności na dwa stulecia zanim niemiecki zoolog Ernst Haeckel ukuł termin oecologie, który stał się podstawą dziedziny ekologii.
Fig 3. Cykl życia motyla i granatu (Punica granatum). Metamorphosis insectorum Surinamensium, wydanie 1726.
Fig 4. Mrówki i pająki z Surinamu. Metamorphosis insectorum Surinamensium, 1705:
Artystyczny styl Merian stał się standardem naukowych ilustracji nadal używanym w dzisiejszych przewodnikach do przyrody. Dzięki pięknej sztuce i poprawnym obserwacjom Merian rozprzestrzeniła wiedzę o biologicznych zjawiskach i pomogła w odrzuceniu zakorzenionego poglądu, że owady powstają spontanicznie.
Fig 5. Metamorfoza żaby, M.S. Merian, 1701.
Fig 6. Kajman okularowy (Caiman crocodilus) i cylindrowiec koralowy (Anilius scytale) Metamorphosis insectorum Surinamensium, 1705.
Merian była szanowana i uznana jako przyrodniczka w swoim pokoleniu. Carl Linnaeus klasyfikował później owady w oparciu o jej rysunki, a Goethe, który był poetą i przyrodnikiem, wychwalał Merian za jej zdolność poruszania się “między sztuką i nauką, między obserwacją przyrody i artystycznym zamiarem”. Z czasem jednak jej prace zostały zapomniane aż do lat 1970., kiedy radziecka Akademia Nauk ponownie opublikowała jej obrazy. Świat na nowo odkrył osiągnięcia Merian i honorowano ją na banknotach, znaczkach pocztowych, w akademickich publikacjach, książkach i wystawach muzealnych. Rodzaj roślin (Meriania), jaszczurka (Salvator merianae), ropucha (Rhinella merianae), pająk (Metellina merianae), wśród innych gatunków, otrzymały nazwy na jej cześć. Te pochwały są w pełni zasłużone. Maria Sibylla Merian była kobietą, która uczyniła naukę piękną.
Fig 6. Niemiecki banknot z portretem Marii Sibylli Merian i pasożytniczej osy.
Maria Merian, a remarkable and not widely known scientist
Why Evolution Is True, 23 lutego 2022
Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska
Athayde Tonhasca Júnior jest brazylijskim entomologiem.