Barwny erudyta J.B.S. Haldane
J. B. S. Haldane (1892-1964) był prawdopodobnie najbarwniejszą postacią w historii nowoczesnej biologii ewolucyjnej. Ten syn słynnego fizjologa był “cudownym dzieckiem” i otrzymał najwyższą ocenę na dyplomie ze studiów klasycznych i z matematyki. Był jednym z trzech ludzi (obok R. A. Fishera i Sewalla Wrighta), którzy dostarczyli matematycznej podstawy dla Nowoczesnej Syntezy Ewolucyjnej, szczególnie rozpracowując to, jak zachowywałyby się geny pod wpływem doboru naturalnego.
Dał jednak inny, znaczący wkład do nauki: zaproponował możliwe teorie o powstaniu życia, był pierwszym człowiekiem, który wysunął tezę, że gen na anemię sierpowatą jest (w jednej kopii) adaptacyjny na obszarach, na których panuje malaria (miał rację) i pierwszy także oszacował tempo mutacji ludzkiego genu.
Pierwszy zauważył zjawisko, nad którym pracowałem przez większość mojej pracy zawodowej: “regułę Haldane’a”. Ta generalizacja, którą inni nazwali jego imieniem, była obserwacją, że przy krzyżówkach między różnymi gatunkami, jeśli potomstwo tylko jednej płci było bezpłodne lub niezdolne do życia (z drugą płcią płodną lub zdolną do życia) była to niemal zawsze heterogametyczna płeć: ta która miała niepodobne chromosomy płci. Tak więc, u much i ludzi, na przykład, gdzie samce są XY, a samice XX, jeśli istnieje asymetryczność w sterylności lub zdolności do życia hybryd, w ponad 95% wypadków cierpią samce. W odróżnieniu od tego u ptaków i motyli, u których samice mają niepodobne chromosomy płci, a samce podobne, wśród hybryd cierpią samice. Wyjaśnienie Haldane’a dla tego zjawiska było błędne, ale podjąłem ten problem znowu po tym, jak leżał odłogiem od 1922 roku, kiedy Haldane opublikował o tym krótką pracę. Głównie jednak moi studenci i współpracownicy wypracowali pełne wyjaśnienie, które ma ważne znaczenie dla specjacji.
Haldane był także słynny jako barwna postać. Bardzo chciał służyć w okopach w I wojnie światowej i jeździł na rowerze wzdłuż linii frontu, próbując sprowokować ogień wroga. (Podobno przez całe życie nie znał strachu.) Dużo pił i jego student, John Maynard Smith, opowiadał mi historie o pijackich wyczynach Haldane’a. Jednym z nich było, jak po wieczorze spędzonym w pubie zapalił się silnik samochodu Haldane’a. Natychmiast wezwał wszystkich, by ugasili ogień siusiając na silnik.
Haldane jest także znany ze swojej (być może apokryficznej) odpowiedzi komuś, kto zapytał go, co można wywnioskować o Stwórcy z natury stworzenia. Haldane podobno odpowiedział: “Nadmierne umiłowanie chrząszczy”. (Chrząszcze są najliczniejszym rzędem owadów - Coleoptera – z ponad 350 tysiącami gatunków.) Promotor mojej pracy doktorskiej, Dick Lewontin, powiedział mi, że kiedyś zaprosił Haldane’a do Rochester (gdzie Dick miał drugą pracę akademicką) i Haldane uparł się, żeby pójść kupować bieliznę dla swojej żony, Helen Spurway. W charakterystycznym indyjskim ubiorze (Haldane mieszkał już wtedy w Indiach w proteście wobec brytyjskiej polityki po egipskiej nacjonalizacji Kanału Sueskiego) Haldane spowodował zażenowanie wszystkich, kiedy tubalnym głosem dopytywał się o czarne, koronkowe majtki i staniki.
Haldane był także niezwykle utalentowanym pisarzem i popularyzatorem nauki, był erudytą – proszę pamiętać jego dyplom ze studiów klasycznych – o lekkim piórze. Przy swoim lapidarnym stylu był uważany za Hemingwaya popularnej nauki. Dla posmakowania jego stylu pisania polecam przeczytanie jednego z jego słynnych esejów, On Being the Right Size.
Nawiasem mówiąc, kiedy ukończyłem Harvard, Dick dał mi jako prezent list, jaki otrzymał od Haldane’a w odpowiedzi na zaproszenie na wykłady. Możecie przeczytać sami i zobaczyć rozmaitość zainteresowań J. B. S.:
Dick powiedział mi także, że właśnie kiedy Haldane był w Rochester, zauważył krew w swoim stolcu, pierwsza oznaka raka okrężnicy, który go w końcu zabił. Nawet jednak rychła śmierć nie wydawała się niepokoić zanadto Haldane’a i napisał naprawdę śmieszny wiersz o swoim raku i kolostomii, zatytułowany Rak jest śmieszną rzeczą. (Można przeczytać go tutaj.)
Haldane był także niezwykle politycznym zwierzęciem. Był komunistą, wstąpił do brytyjskiej partii komunistycznej (często wygłaszał przemówienia przeciwko rządowi), a nawet popierał szarlatana Trofima Łysenkę i jego lamarkowskie teorię o hodowli roślin uprawnych, po prostu dlatego, że Łysenkę popierał Stalin. To był poważny błąd naukowca – szczególnie biologa ewolucyjnego – ale Haldane, rozczarowany, w końcu opuścił partię. W 1956 roku przeniósł się do Indii i pracował w Indyjskim Instytucie Statystycznym w Kolkacie, a zmarł w Bhubeneswar. Po przeniesieniu się do Indii Haldane zawsze nosił hinduską odzież, także kiedy podróżował na Zachód (powiedział: sześćdziesiąt lat w skarpetkach wystarczy!”). Tutaj jest jego zdjęcie (po lewej) razem ze słynnym statystykiem, P. C. Mahalanobisem:
Wikipedia podaje kilka panegiryków napisanych przez tych, którzy znali jego lub jego prace:
Arthur C. Clarke uznał go za “prawdopodobnie najwybitniejszego popularyzatora nauki swojego pokolenia”. Laureat Nagrody Nobla, Peter Medawar, nazwał Haldane’a “najmądrzejszym człowiekiem, jakiego kiedykolwiek znałem”. Według Theodosiusa Dobzhansky’ego, “Haldane był zawsze uznawany z wyjątkowy wypadek”; a według Michaela J. D. White’a, był “największym erudytą wśród biologów swojego pokolenia, a może stulecia”.
Już napisałem za dużo, a zamierzałem tylko opowiedzieć o nowej biografii Haldane’a, którą pozytywnie zrecenzował Matt Ridley w “London Times”. Czytelnik Pyers przysłał mi ją, dodając: “Może zainteresuje cię nowa książka, która jest biografią JBS Haldane’a. Tytuł recenzji w ‘London Times’ doskonale go podsumowuje: ‘Głupota wspaniałego umysłu’.”
Była wcześniejsza biografia J. B. S. (tak nazywali go koledzy i studenci) Ronalda Clarka, która jest w porządku, ale niewiele tam jest o nauce Haldane’a.
A tutaj jest jego nowa biografia, która ukazała się 28 lipca. Tytuł jest dwuznacznikiem, ponieważ w genetyce “dominująca cecha” jest cechą tworzoną przez gen, który daje pełną ekspresję cechy wtedy, kiedy nosiciel ma tylko jedną kopię genu (polidaktylia i przyrośnięcie płatków uszu są dwiema takimi cechami u ludzi).
Tutaj jest fragment recenzji Ridleya:
Subramanian dokonuje mistrzowskiej roboty w podsumowaniu bogatego i burzliwego życia. Ręczne pismo Haldane’a było jak “mrówki fikające na śniegu”. Jego artykuły w “Daily Worker” były jak “żyletki w druku”. Pisze, że około trzydziestki „rozmaite nurty jego doświadczenia zlały się w basen jego charakteru”. Haldane zaaprobowałby to określenie. Szukaj znajomej analogii, pisał w Jak napisać popularno-naukowy artykuł. Ale, zarówno ilustrując, jak zaprzeczając temu, napisał kiedyś “szczypta algebry jest warta tony słownych argumentów”.
. . . Subramanian streszcza wkład Haldane’a jako “olśniewającą postać: człowiek, który uniósł arras ukrywający działanie natury; człowiek, który zstąpił z wieży z kości słoniowej do codziennego świata; człowiek, który odrzucił konwencje i przeciwstawił się władzy". Haldane zasługuje na biografa, który jest elokwentny, inteligentny, sprawiedliwy, ale nieoszczędzający i równie dobry w wyjaśnianiu nauki, jak i polityki. Nie jest to łatwa kombinacja, ale ją otrzymał.
Przeczytam tę książkę, bo nigdy za dużo Haldane’a. Żałuję, że nie spotkałem go, ale zmarł zanim ukończyłem liceum i zacząłem studiować biologię.
The colorful and erudite J.B.S. Haldane: my take and a new biography
Why Evolution Is True, 15 sierpnia 2020
Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska
Emerytowany profesor na wydziale ekologii i ewolucji University of Chicago, jego książka "Why Evolution is True" (Polskie wydanie: "Ewolucja jest faktem", Prószyński i Ska, 2009r.) została przełożona na kilkanaście języków, a przez Richarda Dawkinsa jest oceniana jako najlepsza książka o ewolucji. Jerry Coyne jest jednym z najlepszych na świecie specjalistów od specjacji, rozdzielania się gatunków. Jest również jednym ze znanych "nowych ateistów" i autorem książki "Faith vs Fakt". Jest wielkim miłośnikiem kotów i osobistym przyjacielem redaktor naczelnej.