Opowieści o nauce zastępują fikcję w Teatrze Narodowym Ugandy

“Zachód jest liderem w tworzeniu treści, a Afryka na ogół po prostu konsumuje je i wierzy w każdą narrację, jaka stamtąd przychodzi – mówi Nanteza, która jest Ugandyjką. – To było widoczne w debacie o GMO, z kilkoma afrykańskimi krajami mówiącymi ‘nie’ modyfikowanym roślinom uprawnym tylko dlatego, że bardzo hałaśliwa część mieszkańców Zachodu jest przeciwko nim”.

Nanteza szukała sposobu przeciwdziałania temu propagowaniu antynauki: „Mogłam przyczynić się do zmiany narracji wokół akceptacji technologii, szczególnie w rolnictwie. Wtedy wpadłam na pomysł Naukowych Opowieści Afryki. Chcemy umożliwić społeczeństwu zrozumienie i docenianie innowacji i stopniowe ich przyjmowanie”.

Nanteza rozpoczęła tę podróż z pięcioma naukowcami, którzy aktywnie propagują rozwiązania problemów we własnych społecznościach. Są to:  dr Priver Namanya, biotechnolożka z Krajowych Laboratoriów Badań Rolnych (NARL) w Kawanda; dr Wilberforce Tushemereirwe, badacz bananów i dyrektor NARL; Allan Muhumuza, inżynier elektryk z Kiira Motors Corp.; Alphonse Candia, inżynier Centrum Mechanizacji Ministerstwa Rolnictwa w Namalere; i Martin Tumusiime, informatyk z uniwersytetu Makerere University i współzałożyciel Yo-Waste, mobilnej aplikacji do usuwania odpadów.

”Niemal poddałam się” – tak zatytułowała swoje spotkanie z publicznością w teatrze doktor Priver Namanya. Namanya zamieniła skomplikowaną naukę o roślinach, która jest przedmiotem jej badań, w opowieść, która mogła przemówić do publiczności.

“Rozmaite rodzaje szkodników i chorób wyniszczają banany – powiedziała. - Ryjkowce, nicienie, grzyby, bakterie w różnym stopniu powodują spustoszenia na plantacjach w całej Ugandzie. Konwencjonalne metody dostarczyły pewnych rozwiązań, ale narastające trudności wymagały lepszych technik, takich jak inżynieria genetyczna. Naukowcy w Ugandzie zaczęli genetyczne modyfikacje bananów, by oparły się nicieniom i bakteryjnemu czernieniu, ale nie dawało się wyprowadzić rośliny z komórek ugandyjskich matooke (wschodnioafrykańskie banany)”.

Według opublikowanego przez Namanya badania, chociaż matooke “normalnie nie podporządkowuje się konwencjonalnym instrukcjom”, może być teraz ulepszona przez inżynierię genetyczną. Jednak jej sukces z matooke nie przyszedł łatwo.

“Mój zespół i ja próbowaliśmy wyhodować rośliny z komórek matooke i nie udawało nam się. Doszłam do punktu totalnej frustracji i złożyłam podanie o pracę w innej organizacji” – wspomina Namanya. Osoba, która rozpatrywała jej podanie, znała jej badania nad bananami i dała radę: ”Jesteś inteligentną kobietą, ale nie dam ci tej pracy. Wróć do Kawanda; tam jest twoja praca i twoja kariera”.

Czerpała również inspirację z powiedzenia, które było częścią jej edukacji w dzieciństwie.

“Kiedy byłam dzieckiem, moja matka wysłała mnie, żebym przyniosła cukier z szafki, ale nie potrafiłam jej otworzyć. Kiedy powiedziałam to matce, rzekła: ‘Co powiedziała ci szafka?” Zanim  Namanya mogła odpowiedzieć, matka dodała: ‘To, co do ciebie nie mówi, nie może cię pokonać’”.  

Ta nauczka doprowadziła ją do stworzenia pionierskiego systemu hodowli komórek w zawiesinie w celu wyprowadzenia EAHB (East Africa Highland Banana) z komórki, ponieważ zdecydowała, że komórka matooke, która nigdy do niej nie mówiła, nie pokona jej.

Dzięki pracy Namanya naukowcy w Ugandzie i w innych krajach są teraz w stanie ulepszyć EAHB używając inżynierii genetycznej. Tushemereirwe jest jednym z naukowców, który wychodząc z jej badań stworzył matooke z większą ilością karotenu niż mają obecne odmiany bananów w Ugandzie.

Beta-karoten pomaga organizmowi produkować witaminę A, której brak w pożywieniu ludzi żyjących w zachodniej Ugandzie. Dane z UNICEF pokazują, że niedobory witaminy A powodują zgony z powodu chorób dziecięcych, takich jak biegunka, i że jedna trzecia tych, którzy potrzebują suplementu witaminy A, nie ma do niego dostępu.

“Kiedy dorastałem, w mojej wsi umierało dużo dzieci - opowiadał Tushemereirwe. – Pierwszy pogrzeb, na jakim byłem w życiu, był pogrzebem dziecka, które znałem. Zastanawiałem się, dlaczego tylko dzieci umierają, a nie dorośli”. Później odkrył, że dzieci w jego wsi umierały z powodu niskiej odporności wynikającej z nadmiernego polegania na matooke jako podstawie wyżywienia, a w matooke brak beta-karotenu.

“Kiedy dowiedziałem się, że brak witaminy A spowodował śmierć mojego przyjaciela, uznałem, że jeśli dostarczę rozwiązania tego problemu, będę użyteczny dla społeczeństwa” – powiedział  Tushemereirwe. Pojawiła się na to szansa, kiedy Bill & Melinda Gates Foundation wezwała do składania propozycji rozwiązań dla największych problemów świata, w tym niedoborów witaminy A. „To była dla nas wspaniała możliwość. Razem z kolegami z Queensland University w Australii udało nam się stworzyć banan wzbogacony beta-karotenem” .

Wszyscy naukowcy, którzy opowiadali swoje historie, byli zainspirowani pilną potrzebą rozwiązania problemu w swoich społecznościach. Muhumuza, inżynier elektryk, należy do zespołu, który stworzył w Ugandzie pierwszy elektryczny autobus, żeby zmniejszyć korki i poziom zanieczyszczenia powietrza w miastach. Niedawno został ojcem po raz pierwszy i chce, żeby jego trzymiesięczna córeczka dorastała w czystym środowisku.

Candia, inżynier mechanik, opowiadał, jak w dzieciństwie matka karmiła go wędzonymi rybami, bo uważała, że taka dieta przyczyniła się do akademickich osiągnięć jego starszego brata, lekarza. Później dowiedział się, że metoda wędzenia używana do przygotowania tego smakołyku, naraża konsumentów na składniki rakotwórcze. Stworzył więc piec do wędzenia ryb, który filtruje dym i usuwa składniki rakotwórcze.

Tumusiime, którego irytowały śmieci w miejscowości jego ciotki, u której spędzał wakacje, zaprojektował mobilną aplikację, które zapewnia, że określone śmieci będą zebrane przez specjalnego zbieracza, który przetwarza plastik i używa śmieci organicznych jako nawozu w rolnictwie.  

Te frapujące opowieści pozostałyby u wynalazców lub schowane gdzieś w pismach naukowych, gdyby nie idea Naukowych Opowieści Afryki. Zamiast tego zatem zabawiały i edukowały zwykłych ludzi, którzy normalnie przychodzą do teatru oczekując fikcji.

Zdjęcia: Isaac Ongu

Science fact replaces fiction Uganda’s National Theatre

Alliance for Science, 27 czerwca 2019

Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska