Barbarzyńcy u bram

Athayde Tonhasca Júnior

2025-02-02

Porta Salaria (Brama Salariańska), autor: Giuseppe Vasi (1710–1782) © Wikimedia Commons.

Rankiem 24 sierpnia 410 r. rzymscy obywatele obudzili się w kolejnym dniu rozpaczy, chorób i głodu. Przez wiele miesięcy byli zamknięci w swoim ukochanym mieście, obleganym przez około 100 tysięcy wojowników dowodzonych przez Alaryka I, króla Wizygotów. Najeźdźcy zablokowali 12 bram Rzymu i zatrzymali cały ruch na Tybrze, odcinając w ten sposób zaopatrzenie w żywność. Tym, co do tej pory ratowało Rzymian, były potężne mury otaczające miasto. Ale następnego wieczoru tragiczna sytuacja przerodziła się w katastrofę, gdy Wizygoci wkradli się przez Bramę Salariańską i wpadli do Rzymu. Nikt nie wie na pewno, jak to się stało. Niektórzy mówili, że bramę otworzyli słudzy arystokratki, która chciała zakończyć cierpienie Rzymian. Inni sugerowali, że była to robota niewolników, którzy (co zrozumiałe) żywili urazę do swoich panów. Bez względu na przyczynę, naruszenie Bramy Salariańskiej doprowadziło do trzech dni rzezi, grabieży i dewastacji. Niektórzy historycy uważają, że splądrowanie Rzymu przez wojska Alaryka było początkiem końca zachodniego imperium rzymskiego.

Historia nie jest ulubionym tematem pszczół społecznych, ale jedna lekcja płynąca ze zdobycia Rzymu przez Wizygotów z pewnością przypadnie im do gustu: nigdy, przenigdy nie zaniedbuj swoich bram.

Tylko około 9% wszystkich gatunków pszczół wykazuje pewien stopień zachowań społecznych, od wspólnego życia do pełnej współpracy w zbieraniu pożywienia i opiece nad potomstwem. Wspólne życie pszczół może obejmować jedną lub więcej królowych i kilka robotnic lub tysiące osobników, jak to jest w przypadku pszczół miodnych (Apis spp.). Niezależnie od ich liczebności, pszczoły te są zależne od swoich gniazd dla ochrony królowych, lęgu i zapasów pożywienia. Wiele drapieżników lub pasożytów miałoby pole do popisu, wkradając się do środka. Naturalnie pszczoły robią, co w ich mocy, aby temu zapobiec: mogą żądlić, gryźć, pryskać szkodliwymi chemikaliami lub atakować postrzeganego intruza. Mimo to gniazda są podatne na działanie przebiegłego włamywacza, szczególnie przez otwory na świat zewnętrzny.

Szerszenie azjatyckie (Vespa velutina) szturmujące słabo bronione wejście do ula pszczół miodnych (Apis mellifera) © Diéguez-Antón i in ., 2024:

Pszczoły społeczne stają przed dylematem, jeśli chodzi o umocnienia gniazd. Wąskie otwory i te, które są sporadycznie zamykane, oferują najlepszą ochronę, ale utrudniają również robotnicom niezbędne wchodzenie i wychodzenie. Dlatego pszczoły mają tendencję do stosowania zasady złotego środka, równoważąc łatwość obrony i dostęp. Rzeczywiście, dla wielu gatunków natężenie ruchu przy żerowaniu jest skorelowane z rozmiarem wejścia do gniazda (Couvillon i in., 2008).

Otwory gniazdowe Tetragona ziegleri (a), Ptilotrigona occidentalis (b), Scaura argyrea (c), Trigonisca pipioli (d) i Trigonisca pipioli (e) © Streinzer et al., 2016:

Oprócz wielkości wejścia, architektura gniazda pomaga trzymać wrogów na dystans. Niektóre pszczoły smarują żywicą lub woskiem wejścia, odstraszając lub wciągając w pułapkę gości, którzy mają złe zamiary. Ta taktyka może być bardzo skuteczna: amazońska pszczoła bezżądła Trigona, prawdopodobnie T. cilipes buduje swoje nadrzewne gniazdo bardzo blisko gniazda mrówek. Ponieważ nastrój mrówek ogólnie waha się od gniewu do wściekłości, T. cilipes otrzymuje darmową ochronę od swoich agresywnych sąsiadów. Aby zniechęcić mrówki do skuszenia się na soczyste larwy i miód, pszczoły pokrywają swoje gniazdo lepką żywicą i budują długą, woskową rurkę wejściową. Taki układ zapobiega inwazji mrówek na ul i chwytania pszczół przez mrówki (Marconi i in., 2022).

Rurka wejściowa Trigona cf. cilipes może mieć 1,2 m długości © Marconi i in., 2022:

Ale jeśli chodzi o pomysłowość, trudno pokonać Partamona testacea, innego mieszkańca lasów neotropikalnych. Jego gniazdo, zbudowane wewnątrz kopców termitów, otwiera się na komorę (przedsionek) poprzecinaną pasami ziemi i żywicy. Przedsionek przypominający labirynt jest zajęty przez masę pszczół robotnic, które, mimo braku żądła, mogą silnie kąsać. Ta skomplikowana bariera bardzo utrudnia życie każdemu złodziejowi pyłku lub nektaru (Camargo & Pedro, 2003).

Gniazdo P. testacea wewnątrz kopca termitów. Skala = 5 cm © Camargo & Pedro, 2003:

Sama architektura gniazda może nie wystarczyć, aby odstraszyć intruzów. Tak więc większość pszczół społecznych, podobnie jak osy społeczne, wysyła wartowników uzbrojonych w żądła lub ostre zęby. Jeśli kiedykolwiek znalazłeś się zbyt blisko gniazda pszczół lub os, możesz osobiście doświadczyć ich skuteczności. Południowoamerykańska pszczoła bezżądła Tetragonisca angustula dodaje kolejną warstwę bezpieczeństwa. Niektóre pszczoły strażnicze pozostają przy bramkach gniazda, inne krążą w pobliżu. Jednak ta siła powietrzna nie jest rozłożona losowo: pszczoły krążące ustawiają się mniej więcej w równej liczbie po lewej i prawej stronie wejścia do gniazda, zwrócone do wewnątrz. Taka konfiguracja tworzy korytarz powietrzny, przez który muszą przejść zbliżające się pszczoły, więc każdy obcy zostanie natychmiast zauważony i zaatakowany przez strażników. Ta strategia obronna jest ważna, ponieważ pierwszymi przybywającymi intruzami często są zwiadowcy. Jeśli tym szpiegom pozwoli się wrócić do swoich partnerów, gniazdo może wkrótce zostać przytłoczone przez hordę wrogów (Shackleton i in., 2018).

A: Unoszące się strażnicy T. angustula są umieszczeni po obu stronach rurki wejściowej. B: Strażnik (po lewej) walczący z pszczołą rabusia Lestrimelitta limao © Shackleton i in., 2018:

Podczas gdy większość pszczół wracających do domu zwalnia, aby zapewnić kontrolowane, płynne lądowanie, pszczoły Hellera robią odwrotnie. Przyspieszają, zbliżając się do wejścia do gniazda, uderzając głową w sklepiony sufit, a następnie odbijając się w dół do tunelu (Shackleton i in., 2019). Zobacz robotnicę powracającą do domu nieelegancko, ale bezpiecznie.

Jeśli myślisz, że pszczoły budujące gniazda zaprojektowane do ucieczki przed niebezpieczeństwem muszą być bezbronne, to mylisz się. Pszczoły Hellera są porywcze i bardzo agresywne, i tak jak pszczoły miodne, uciekają się do lotów kamikaze, aby odpędzić wrogów. Będą atakować postrzeganego intruza, człowieka lub zwierzę, zaplątując się w jego włosy lub futro, jednocześnie zadając bolesne ukąszenia. Dzięki ostrym, ząbkowanym zębom ukąszenie pszczoły Hellera jest bardziej bolesne niż użądlenie pszczoły miodnej (Shackleton i in., 2015). Co gorsza: atakująca pszczoła nie puści, często umierając, podczas gdy ofiara walczy, aby ją oderwać. Drapieżniki i pasożyty podejmują znaczne ryzyko, plądrując gniazdo pozornie bezbronnych pszczół Hellera.

Powyższe przykłady to niewielki przykład niezliczonych strategii stosowanych przez pszczoły w celu ochrony gniazd przed najeźdźcami. Złożone, pracochłonne konstrukcje i powiązane z nimi typy zachowań to doskonałe przykłady doboru naturalnego w działaniu, a z pewnością wiele podobnych przypadków czeka na odkrycie.

Link do oryginału: https://whyevolutionistrue.com/2025/01/06/readers-wildlife-photos-2251/

Why Evolution Is True, 6 stycznia 2025

Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska

Athayde Tonhasca Júnior jest brytyjskim entomologiem.