Gaza i narracja dekolonizacji

„Dlaczego kupiłeś i przeczytałeś taką rasistowską książkę?” zapytała moja sąsiadka. Ona sama po zobaczeniu wszystkich negatywnych recenzji zdecydowała się nie kupować tej książki ani jej nie czytać. Moja sąsiadka spędziła trochę czasu w Syrii i nauczyła się nawet trochę arabskiego.

W swojej książce Orientalism palestyńsko-amerykański naukowiec Edward Said skrytykował The Arab Mind za wymazanie „wielu różnic między Arabami (kimkolwiek w rzeczywistości są) na rzecz jednej różnicy, tej, która odróżnia Arabów od wszystkich innych”. Said dorastał w anglojęzycznym domu, opuścił świat arabski jeszcze przed ukończeniem szkoły średniej, nauczył się arabskiego w wieku trzydziestu lat i całe swoje dorosłe życie spędził w Nowym Jorku.  

I oto ja – Arab urodzony w muzułmańskiej rodzinie i wychowany kolejno w Bagdadzie, Baalbeku i Bejrucie, dopóki, po trzydziestce, nie przeprowadziłem się do Stanów Zjednoczonych – otrzymywałem pouczenia od Amerykanów o tym, które książki obrażają moją rasę. Choć nieco przestarzała, The Arab Mind jest socjologiczną pracą, która skrupulatnie oddaje arabskie zachowania społeczne.  

Ani mojej sąsiadki, ani Saida nie obchodziła akademicka zgodność książki z rzeczywistością. Obchodziło ich tylko to, że była sprzeczna z ich teorią, iż wszelka krytyka Arabów jest rasizmem, jeśli jest pisana przez nie-Arabów; i wyrazem samonienawiści, jeśli krytyka przychodzi ze strony Arabów. Dla tych Amerykanów jest czymś niewyobrażalnym, że Arabowie mogą być na tyle mądrzy i zdolni, by spojrzeć na samych siebie, odważać się na samokrytykę i wzywać do reform społecznych i politycznych. W ich mniemaniu Arabowie nie mieli żadnej sprawczości. Ich bolączki zostały w całości spowodowane przez siły zewnętrzne. Zakończą się one dopiero wtedy, gdy obcy zostaną pokonani. 

Historia pokazuje jednak, że zachodni kolonializm na terytoriach arabskich, który prawdopodobnie rozpoczął się wraz z lądowaniem armii Napoleona w Egipcie w 1798 r., nie zmienił przebiegu wielowiekowej degrengolady arabskiej kultury. W każdym razie zachodni kolonializm pomógł nieco zatrzymać upadek, ratując dziedzictwo arabskie poprzez dekodowanie starożytnych języków i zachowanie zabytków archeologicznych. Gdyby Europejczycy nie kolonizowali, nie tworzyli państw arabskich, a następnie nie przyznali im niepodległości, Arabowie prawie na pewno do dziś żyliby w tureckich prowincjach.

Inwazja Napoleona spowodowała otwarcie oczu muzułmanów na przepaść, jaka otworzyła się między nimi a rozwiniętym Zachodem. Wywiązała się debata, znana jako epoka arabskiego renesansu lub Nahda (około 1870-1950), w wyniku której wyłoniły się dwie „szkoły” intelektualistów: postępowcy argumentowali, że islam powinien zostać zmodernizowany, głównie poprzez umieszczenie świętych tekstów w kontekście VII wieku i niestosowanie ich do czasów współczesnych. Konserwatyści wierzyli, że muzułmanie pozostali w tyle, ponieważ porzucili swoją religię; że aby odwrócić swój upadek, muzułmanie muszą wskrzesić Złoty Wiek islamu, przywracając ortodoksyjną wiarę. Ze szkoły konserwatywnej zrodziło się coś, co stało się znane jako islam polityczny lub islamizm, który dąży do stworzenia islamskiego rządu, zwykle w stylu rządów króla-filozofa, podobnego do tego, co wyobrażał sobie Platon.

Tymczasem arabscy postępowcy związali się z ruchem Globalnego Południa i przyjęli antyzachodnią retorykę, począwszy od 1955 r., kiedy egipski Gamal Abdel Nasser dołączył do wpływowej Konferencji Azjatycko-Afrykańskiej w Bandungu. W odpowiedzi na tę dynamikę arabscy konserwatyści sprzymierzyli się z kapitalistycznym Zachodem, aby pokonać swoich rywali – świeckich postępowców, których często sponsorował „ateistyczny Związek Radziecki”. Kiedy konserwatyści zwyciężyli, zwrócili się przeciwko „niewiernemu Zachodowi”. Końcowy rezultat był taki, że arabskie trendy intelektualne, zarówno świeckie, jak i religijne, obwiniały Zachód za wszystkie arabskie bolączki.

Konserwatywne myślenie arabskie jest identyczne z myśleniem mojej postępowej żydowsko-amerykańskiej sąsiadki: imperialny Zachód, a nie Arabowie, jest odpowiedzialny za arabską nędzę. Rozwiązaniem tej sytuacji jest dekolonizacja.

Jednak mocarstwa zachodnie (głównie europejskie) opuściły Bliski Wschód i Afrykę Północną ponad pół wieku temu. Dla arabskiego obserwatora Izrael stał się stosownym substytutem arabskiej wściekłości na Zachód. Antyimperialni, postępowi Arabowie postrzegali Żydów jako obcych kolonistów, którzy imigrowali z Europy do Mandatu Palestyny. Nie miało znaczenia, że w 1950 r. już połowa ludności żydowskiej Izraela to byli przybysze z krajów arabskich.

Tymczasem konserwatywni islamistyczni Arabowie odnajdywali w islamskich pismach i tradycji to, czego potrzebowali, aby oczerniać Żydów. I chociaż arabscy postępowcy i konserwatyści byli zaangażowani w krwawe wojny przeciwko sobie nawzajem, obwinianie Izraela za wszelkie zło zawsze przezwyciężało wewnętrzne podziały.

Nierozwiązywalny konflikt arabsko-izraelski dał Arabom najlepsze narzędzie do odwracania uwagi od własnych niepowodzeń i zrzucania za nie winy na niearabskie mocarstwo. Izrael stał się dywanikiem, pod który Arabowie zamiatali swoje niepowodzenia. Dobrym przykładem jest pierwsza wojna libańska.

W 1982 r., by powstrzymać ataki na swoją północną granicę, Izrael zajął Liban, wyrzucił bojówki palestyńskie do Tunezji i ustanowił strefę bezpieczeństwa na południu. Do czasu wycofania się Izraela w 2000 r. Libańczycy obwiniali izraelską okupację zarówno za swoją niezdolność do stworzenia skutecznego rządu, jak i za niezgodne z konstytucją istnienie milicji Hezbollahu. Kiedy Izrael wycofał się, ONZ wyznaczyła granicę. Były prezydent Libanu Emile Lahoud formalnie podpisał się pod tak zwaną Błękitną Linią, quasi-oficjalną granicą.

Zakończenie oficjalnych działań wojennych między Libanem a Izraelem odebrało Hezbollahowi raison d’etre. Dlatego też grupa ta wymyśliła nowy plan – twierdząc, że farmy Shebaa, które Izrael nazywa Har Dov, to terytorium Libanu, które nadal (bezprawnie) znajduje się pod izraelską okupacją. Hezbollah argumentował, że w związku z tym musiał utrzymać swoją uzbrojoną milicję, aby wyzwolić niewielki kawałek ziemi, który Izrael zdobył od Syrii w 1967 r. W ten sposób Hezbollah przesunął linię mety w debacie. Utrzymali Liban w stanie wojny, nie rozwiązując się i nie pozwalając Bejrutowi na rozwój gospodarki i dobrobyt.

W 2005 r. Izrael powtórzył jednostronne wycofywanie się, tym razem ze Strefy Gazy. Zamiast budować sprawny rząd, który mógłby rozszerzyć swoją władzę na Zachodni Brzeg, Hamas – islamistyczna proirańska milicja, podobnie jak Hezbollah – zajął Strefę Gazy w zamachu stanu w 2007 r., po porażce partii Fatah w wyborach w 2006 r., prowadząc bitwę, w której Hamas zabił ponad 300 funkcjonariuszy Fatahu z Autonomii Palestyńskiej. Od tego czasu w Strefie Gazy nie odbyły się żadne wybory.  

Gdyby Izrael był przyczyną problemów arabskich, to jego wycofanie się z Libanu i Gazy powinno było doprowadzić do poprawy rządów i standardów życia na tych dwóch terytoriach. Stało się dokładnie odwrotnie. 

W latach 2000–2023 gospodarka libańska załamała się, kiedy runęły w dół wszystkie wskaźniki zarządzania. Według serwisu danych Global Economy w 1996 r. Liban zajmował 109. miejsce na 191 krajów w kategorii „rządów prawa”. Do 2006 r. Liban spadł na 126. miejsce, a w 2021 r. aż na 162. Podobnie Liban cierpiał z powodu szerzącej się korupcji. W 2004 r. Liban zajmował 97. miejsce na 145 w Corruption Perception Index. W 2022 r. Liban zajmował 150. miejsce na 180.

Podobnie jak w przypadku Libanu, w Gazie spadły wszystkie wskaźniki wydajności gospodarki i sprawowania rządów.

Kraje arabskie, takie jak Liban, Irak, Jemen, Sudan i Libia, sprawują suwerenność nad każdym centymetrem swojej ziemi od co najmniej piętnastu lat. Jednak wszystkie pięć krajów to państwa upadające. Ich obywatele ryzykują życie na łodziach śmierci, aby przepłynąć Morze Śródziemne i żyć w tych właśnie krajach europejskich, przeciwko którym kilkadziesiąt lat temu walczyli ich arabscy przodkowie. Kiedy w 2020 r. prezydent Francji Macron odwiedził Liban, ponad 50 tys. Libańczyków podpisało się pod skierowaną do niego petycją, w której wzywali Francję do przywrócenia mandatu nad Libanem, który wygasł w 1943 r. 

Arabskie niepowodzenia w rządzeniu własnymi suwerennymi krajami są dowodem na to, że ich problemy mają swoje źródło wewnątrz i że wszelkie rzeczywiste lub konstruktywne rozwiązania będą wymagały przejścia od obwiniania Zachodu i Izraela do wspólnego wysiłku samokrytyki i reform.

Ponieważ narracja zachodnich postępowców o dekolonizacji kładzie nacisk na obdzieranie Arabów i innych tubylców ze sprawczości przez obwinianie wyłącznie europejskiego kolonializmu, nie pomaga ona Arabom w rozwiązaniu ich niedociągnięć. Jak już, to zachodnia postępowa retoryka w rzeczywistości opóźnia dramatycznie potrzebny arabski dzień rozliczenia. I tylko wzmacnia program konserwatywnych islamistów, ten właśnie, którego broni islamistyczny Iran i jego bojówki w Iraku, Syrii, Libanie, Jemenie i Gazie – wszystkich pięciu upadających państwach arabskich, bez przebłysku nadziei na reformy i poprawę.

Nowe początki często występują w przebraniu bolesnych zakończeń. Taka może być przyszłość obecnej wojny Izraela mającej na celu rozbicie Hamasu. Kiedy ta wspierana przez Iran milicja, która sprzeciwia się jakimkolwiek porozumieniom pokojowym z Izraelem, zostanie wyeliminowana, Arabowie, którzy widzą rzeczywistość, będą mieli przestrzeń niezbędną do zintensyfikowania działań, spojrzenia w głąb siebie, prowadzenia debaty i opowiedzenia się za reformami, za budowaniem potencjału i dobrym zarządzaniem.

To niefortunne, że jak dotąd arabską reakcją na wojnę w Gazie zarządza tłuszcza i dominuje populistyczna retoryka. Tylko po klęsce konserwatywnego islamistycznego Hamasu Arabowie i Palestyńczycy będą mogli dokonać lepszego wyboru swojej teraźniejszości i przyszłości, wykorzystując szansę i budując od nowa, tym razem – zajmując się swoimi wewnętrznymi słabościami, zamiast obsesyjnie zastanawiać się nad reakcją zewnętrzną na arabską porażkę.

Link do oryginału: https://hussainabdulhussain.substack.com/p/gaza-and-the-de-colonization-narrative

House of Wisdom, 5 listopada 2023

Tłumaczenie: Małgorzata Koraszewska

Hussain Abdul-Hussain

Iracko-libański dziennikarz mieszkający w Waszyngtonie. Pracuje jako analityk w instytucie Fundacji Defence of Democrecies. Wcześniej pracował w utworzonej przez amerykański Kongres Arabic TV, przed tym był reporterem w wychodzącej w Bejrucie The Daily Star. Jest absolwentem Amerykańskiego Uniwersytetu w Bejrucie, gdzie studiował historię Bliskiego Wschodu.