Nic, co scenarzyści Hollywoodu potrafią wymyśleć dla filmów SF o kosmosie, nie może rywalizować z pięknem i pomysłowością podwodnego życia na Ziemi. Blue Planet II pokazuje zachowanie, które jest zarówno nowe dla nauki, jak i zaskakujące: ryba karanks żółtopłetwy chwytająca rybitwę czarnogrzbietą w locie; lwy morskie z Galapagos zaganiające tuńczyka żółtopłetwego na brzeg; ośmiornica otaczająca się muszlami, żeby zdezorientować rekiny.
Ta seria również poucza. Każdy odcinek ma dawkę złych wiadomości o stanie oceanów i naganę dla ludzkości, cały zaś ostatni odcinek poświęcony jest sprawie środowiska, pokazując zbyt intensywne połowy, zanieczyszczenie, zmianę klimatu i zakwaszenie oceanu. Zespół pracujący z niezrównanym Davidem Attenborough przystał na żądania, by propagować więcej idei środowiskowców.
W większości te kazania są uzasadnione. Jest skandalem, że osiem milionów ton plastiku co roku wpada do oceanu, chociaż 95 procent tego pochodzi z tylko dziesięciu rzek, a wszystkie są w Azji i Afryce, tam więc potrzebne są największe wysiłki. Plastik zabija pisklęta albatrosów, a nawet wieloryby.
Serię tę oskarżono o propagandowe nadużycie w sekwencji, w której pokazany jest grindwal niosący swoje rozkładające się młode. Komentarz sugerował (nie mówiąc tego wyraźnie), że młode mogło umrzeć po połknięciu plastiku lub z powodu zanieczyszczeń w mleku matki. Niemniej nie było żadnych dowodów na to, jak umarło. Sądzę, że to jest trochę niesprawiedliwe wobec BBC. Komentarz był ostrożny i poruszył istotny powód do niepokoju.
Dlaczego nadal jest tak niewiele orek, butlonosów i żarłaczy białych w wodach europejskich teraz, kiedy liczba fok tak bardzo się powiększyła? Jest tylko jedna grupa rodzinna orek w wodach brytyjskich i zmniejsza się, bo od lat nie urodziło się żadne młode.
Konkludując, ta paneuropejska meta-analiza osiadłych na mieliźnie waleni lub tych, którym pobrano biopsje, pokazuje, że kilka europejskich gatunków waleni, konkretnie BND, SD i KW mają obecnie znacznie podniesioną koncentrację PCB w tłuszczu. Szczególnie “punkty zapalne PCB” obejmowały zachodnie (SD i BND) i środkowe (BND) Morze Śródziemne i południowozachodnią Iberię, Zatokę Kadyksu (BND) i Cieśninę Gibraltarską (BND i KW). Mimo zakazu w UE używania i produkcji PCB w połowie lat 1980. koncentracje PCB w tłuszczu nadal są bardzo wysokie, być może osiągając “stabilny stan” między wkładem ze środowiska a rozkładaniem się, co oznacza, że wystawienie na PCB będzie trwało jeszcze długo dla najwyższych w Europie waleni-drapieżników. To wysokie i stabilne wystawienie na PCB wiąże się z małymi populacjami, długoterminowym spadkiem populacji lub koncentracją zasięgu kilku gatunków delfinów w Europie (północnowschodni Atlantyk i Morze Śródziemne), czego nie wyjaśniały wystarczająco inne czynniki (np. chwytania podczas połowów ryb lub inne antropogeniczne przyczyny śmiertelności). Chwytanie podczas połowów ryb jest częste wśród najbardziej powszechnie występujących waleni w Europie, ale stosunkowo rzadkie dla BND i praktycznie nienotowane dla KW, co sugeruje, że trwający spadek liczebności tych dwóch populacji jest głównie powodowany innymi procesami, z bioakumulacją PCB w całym morskim łańcuchu pokarmowym jako głównym czynnikiem. Brak nowych członków w monitorowanych populacjach KW i BND jest także zgodny z toksycznością PCB jako najbardziej prawdopodobną przyczyną spadku ich liczebności. Na Morzu Śródziemnym SD doznaje powtarzającej się śmiertelności z powodu CeMV [choroba wirusowa. przyp. tłum.], którą mogą pogarszać wysokie i immunotoksyczne poziomy PCB. Bez znaczącego zmniejszenia [poziomu PCB w środowisku] PCB będzie nadal powodować spadek liczby populacji lub zahamuje odrodzenie się populacji w Europie przez wiele kolejnych dziesięcioleci. Posunięcia w celu znacznego zredukowania przedostawania się PCB do środowiska morskiego z lądowych lub innych źródeł są pilnie potrzebne. Potrzeba również dalszych badań, by lepiej ocenić narażenie na PCB i określić ilościowo ich toksyczne skutki dla tych populacji drapieżników w Europie. Na koniec, potencjalny wpływ bioakumulacji PCB w morskich ekosystemach może rozciągać się poza europejskie wody, szczególnie dla takich najwyższych drapieżników o globalnej dystrybucji jak KW, szablogrzbiet waleniożerny (Pseudorca crassidens) i żarłacz biały (Carcharodon carcharias).
Będąc na szczycie łańcucha pokarmowego te ssaki koncentrują PCB w tłuszczu, a to powoduje ich bezpłodność (orki, które jedzą ryby zamiast fok, radzą sobie lepiej). PCB używano głównie w urządzeniach elektrycznych aż zostały zakazane w latach 1980. U wybrzeży Ameryki ten problem zanika: poziomy PCB zmalały i zwierzęta „pozbyły się” zanieczyszczenia z mlekiem tak, że po kilku porodach mogą donosić i wykarmić zdrowe młode. Poziomy PCB w wodach europejskich spadły, ale teraz ustabilizowały się, co znaczy, że w jakiś sposób nadal dostają się do morza.
Ucieszyłem się, że – wreszcie - poświęcono tym sprawom więcej uwagi niż globalnemu ociepleniu, bo od dawna argumentuję, że obsesja na punkcie zmiany klimatu (coraz bardziej uznawanej za stopniową) odciąga uwagę i pieniądze od pilniejszych problemów środowiskowych, takich jak nadmierne połowy, zanieczyszczenia i gatunki inwazyjne.
Miło było także usłyszeć uznanie przez Attenborough (co rzadko słyszy się w BBC), że żyjemy w czasach nieoczekiwanie obfitego odrodzenia niektórych morskich ekosystemów. Zbyt często dostajemy tylko złe wiadomości. Ostatni odcinek pokazywał powrót żółwi do normalnych poziomów, jak też odradzające się populacje śledzi, orek i humbaków u wybrzeży Norwegii oraz olbrzymie zgromadzenie kaszalotów spermacetowych, widzianych obecnie po raz pierwszy od czasów Moby Dicka. Wiele populacji kaszalotów, waleni właściwych, pływaczy szarych, wali grenlandzkich, płetwali zwyczajnych, płetwali błękitnych i humbaków jest znowu liczna i rośnie o 5 do 10 procent rocznie, o czym nie marzyłem, że zdarzy się za mojego życia.
To samo mogli powiedzieć w tej serii o pingwinach, uchatkach i słoniach morskich z Południowej Georgii, wyspy pozbawionej niemal całego dzikiego życia przez 75 lat, ale obecnie znowu mrowiącego się tam. Albo o morsach, arktycznym gatunku, który odrodził się ponownie po stuleciach eksploatacji. Kiedy pierwszy raz byłem na Spitsbergenie w latach 1970, było tam około 100 morsów. Dzisiaj jest ich około 4 tysięcy i populacja nadal szybko rośnie.
Morsy doprowadzono na skraj wymarcia w Svalbard (Norwegia) przez 350 lat nieregulowanych polowań. Objęto je ochroną w 1952 r., kiedy pozostało ich już tylko kilka. Przez pierwszych 30 lat ochrony na archipelagu osiadło około 100 zwierząt, z których większość prawdopodobnie przybyła ze wschodu, z Ziemi Franciszka Józefa. Od tego czasu nastąpiło znaczące odrodzenie. Informacje tutaj są wynikiem badania aerofotograficznego wykonanego latem 2012 r., obejmującego wszystkie obecne i historyczne miejsca pobytu morsów na Svalbard. Dostarcza uaktualnień dotyczących rosnących liczb: (1) miejsc na lądzie (z 78 w 2006 do 91 w 2012); (2) miejsc zajętych (z 17 w 2006 do 24 w 2012); (3) miejsc z parami matka-młode (które wzrosły od jednego miejsca z jednym bardzo małym młodym w 2006 do 10 miejsc z w sumie 57 młodymi w 2012) i (4) 48% wzrost obfitości w okresie sześcioletnim między dwoma badaniami do 3886 (przedział ufności 3553-4262) zwierząt, włącznie ze zwierzętami w wodzie w czasie badania. Przyszła zmiana środowiskowa może zredukować bentoniczną produkcję w Arktyce, redukując bazę zdobyczy dla morsów, a także wpływając bezpośrednio na morsy poprzez zmniejszenie ich habitatu lodu morskiego. Obecnie jednak populacja morsów na Svalbard rośnie w tempie odpowiadającym maksymalnemu, które zostało wyliczone dla odradzającej się populacji morsów w sprzyjających warunkach środowiskowych i bez ograniczeń pokarmowych. Walruses recovering after 60+ years of protection in Svalbard, Norway (PDF Download Available). Available from: https://www.researchgate.net/publication/266713764_Walruses_recovering_after_60_years_of_protection_in_Svalbard_Norway [accessed Dec 12 2017].
Było więc niejakim nadużyciem ze strony Blue Planet II przedstawienie sceny, w której matka i młody mors rozpaczliwie próbują znaleźć kawałek lodu wystarczająco duży, by wytrzymał ich ciężar, na którym jeszcze nie było innych morsów, i sugerowanie, że jest to dowód na zmianę klimatu, która zagraża wymarciem gatunku. Większość lodu na Oceanie Arktycznym znika każdego lata i pojawia się ponownie każdej zimy. Morsy od zawsze gramoliły się na ląd lub na to, co pozostaje z lodu o tej porze roku. Główną rzeczą, która zmieniła się, jest to, że teraz w całej Arktyce jest więcej morsów i więcej niedźwiedzi polarnych, która na nich ucztują.
Tak więc obsesja na punkcie zmiany klimatu nadal czasami koliduje z mówieniem prawdy. Najbardziej nieuczciwą sceną w serii jest moment, kiedy Attenborough patrzył na muszle rozpuszczające się w pojemniku z kwasem, czemu towarzyszyły syczące dźwięki, a profesor Chris Langdon mówił mu, że chociaż jest to “bardziej dramatyczne niż to, co dzieje się w oceanach”, niemniej “muszle i rafy naprawdę rzeczywiście rozpuszczają się”.
Taka „informacja” bardzo wprowadza w błąd. Czy to był kwas węglowy, czy jakiś inny? Redukcja zasadowości nie dojdzie nawet w pobliże pozycji neutralnej, nie mówiąc już o rzeczywistej kwasowości, nawet pod koniec XXII wieku, więc “rozpuszczanie się” jest fałszem, a już na pewno nie dzieje się teraz. Zmiany w oceanicznym pH, spodziewane nawet pod koniec obecnego stulecia są maleńkie w porównaniu do tego, co pokazano w tym pojemniku i przez porównanie z dziennymi i sezonowymi zmianami, jakim poddane są przeciętne rafy koralowe. (Blaknięcie koralowców, inny problem, jest poważniejszy, ale bardziej tymczasowy.)
W analizie z 2010 r. 372 badań 44 gatunków morskich odkryto, że morska fauna świata jest “bardziej odporna na zakwaszenie oceanów niż sugerowały pesymistyczne przewidywania” i że “może to nie być poważny problem w XXI wieku”:
Przedstawiano zakwaszenie oceanów jako wielkie zagrożenie dla morskich organizmów, szczególnie organizmów tworzących muszle i wapniejących. Tutaj pokazujemy na podstawie meta-analizy dostępnych, eksperymentalnych oszacowań różnice w reakcjach organizmów na podniesiony poziom pCO2 i sugerujemy, że morska fauna i flora może być odporniejsza na zakwaszenie oceanu niż oczekiwano. Wapnienie jest najbardziej wrażliwe na zakwaszenie oceanu, choć jest wątpliwe, by funkcjonalna różnorodność morska reagowała znacząco na stopnie zakwaszenia przewidywane dla XXI wieku. Aktywne procesy biologiczne i czasowa oraz przestrzenna zmienność w pH oceanu może pozostawiać morską florę i faunę znacznie odporniejszą na zakwaszenie oceanu niż dotąd przypuszczano.
Niedawne badanie ustaliło, że zdolność koralowców do tworzenia szkieletów jest “w znacznej mierze niezależna od zmian w węglowym składzie chemicznym wody morskiej, a więc również od zakwaszenia oceanu… związek między zredukowanym wapnieniem koralowców a zredukowanym pH wody morskiej musi być teraz zakwestionowany”. W rzeczywistości w jednym z badań odkryto, że wapniejący plankton „reagował pozytywnie na zakwaszenie przez wzbogacenie CO2”:
W wyniku wzrost komórek i wapnienie komórkowe E. huxleyi były silnie uszkodzone przy zakwaszeniu przez HCl, ale nie przy zakwaszeniu przez wzbogacenie CO2... Prezentowane badanie wyraźnie pokazało, że Coccolithophyceae, E. huxleyi, ma zdolność pozytywnego reagowania na zakwaszenie wzbogaceniem CO2, ale nie na inne zakwaszenie.
Badanie odkryło także, że tempo wzrostu koralowców wzrastało przy wyższym poziomie dwutlenku węgla aż do 600 części na milion. Wniosek:
Ponadto, ocieplenie przewidywane przez Międzyrządowy Panel ds. Zmiany Klimatu pod koniec dwudziestego pierwszego wieku ma spowodować pięciokrotne zmniejszenie tempa wapnienia koralowców, podczas gdy zakwaszenie przewidywane na ten sam okres nie ma statystycznie istotnego wpływu na tempo wapnienia – sugerując, że ocieplenie oceaniczne stanowi większe zagrożenie niż zakwaszenie dla tego ważnego gatunku koralowca.
Producenci Blue Planet II twierdzą, że każde słowo komentarza opiera się na solidnych, naukowych dowodach. Nie w tym wypadku. W tej wspaniałej serii tę jedną rzecz pokazali błędnie.
Brytyjski pisarz popularnonaukowy, sympatyk filozofii libertariańskiej. Współzałożyciel i b. prezes International Centre for Life, "parku naukowego” w Newcastle. Zrobił doktorat z zoologii (Uniwersytet Oksfordzki). Przez wiele lat był korespondentem naukowym w "The Economist". Autor książek: The Red Queen: Sex and the Evolution of Human Nature (1994; pol. wyd. Czerwona królowa, 2001, tłum. J.J. Bujarski, A. Milos), The Origins Of Virtue (1997, wyd. pol. O pochodzeniu cnoty, 2000, tłum. M. Koraszewska), Genome (1999; wyd. pol. Genom, 2001, tłum. M. Koraszewska), Nature Via Nurture: Genes, Experience, and What Makes us Human (także jako: The Agile Gene: How Nature Turns on Nurture, 2003), Rational Optimist 2010.
